De opkomst van de Nederlandsche Republiek. Deel 3 (herziene vertaling)

[p. 205]

Derde hoofdstuk
Vruchtelooze onderhandelingen. - Heldhaftige zeetocht.

De laatste dagen van den Bloedraad. - Zijdelingsche vredesonderhandelingen. - De onderhandelaars en hunne diplomatische briefwisseling. - Dr. Junius. - Geheime gesprekken van Dr. Leoninus en Oranje. - Standvastigheid van den prins. - Veranderingen in het inwendig beheer der noordelijke provinciën. - Vrijgevigheid en toenemende macht der gemeentebesturen. - Ontkiemende naijver ten aanzien van Oranje onderdrukt. - 's Prinsen aanbod om zijn ontslag te nemen, door de Staten geweigerd. - Hij wordt met bijkans onbeperkt gezag bekleed. - Maximiliaan zoekt op nieuw te bemiddelen. - Oogmerken en stand der partijen. - Raad van Oranje. - De onderhandelingen te Breda geopend. - Voorstellen over en weer ter tafel gebracht. - Gevatheid der gevolmachtigden aan weerskanten. - Onoprechte staatkunde en onvoldoende uitkomsten. - Unie van Holland en Zeeland onder den prins van Oranje. - Aete, waarbij zijn gezag bepaald wordt. - Charlotte van Bourbon. - Karakter, lotgevallen en dood van Anna van Saksen. - Oranje treedt in den echt met Charlotte van Bourbon. - Ergernis daarover. - Afgrijselijke martelingen, door Sonoy in, Noord-Holland den Papisten aangedaan. - Inneming van Oudewater en Schoonhoven door Hierges. - De zeeuwsche eilanden. - Plan tot een tocht door het water. - Bijzonderheden van het waagstuk. - Het wordt met goeden uitslag bekroond. - Dood van Chiappin Vitelli. - Beraadslagingen in Holland en Zeeland over de afschudding van Filips' gezag. - Verklaring te Delft. - De Staten in twijfel, aan welke van de groote Mogendheden men de heerschappij zal aanbieden. - Geheime betrekkingen met het Buitenland. - Zending naar Engeland. - Onbevredigende onderhandelingen met Elizabeth. - Toestand van den groot-kommandeur. - Beleg van Zierikzee. - Edelmoedigheid van graaf Jan. - Wanhopig ontwerp van den prins. - Dood en karakter van Requesens.

De Raad van Beroerten, of om den naam te bezigen, dien hij voor altijd in de geschiedenis dragen zal, de Bloedraad, bestond nog, hoewel de groot-kommandeur na zijne aankomst

[p. 206]

in de Nederlanden zijn Vorst den raad gegeven had, die hatelijke instelling onmiddellijk op te heffen⁽¹⁾. Filips gaf aan dien raad van zijn stadhouder en van zijn kabinet gehoor, en machtigde Requesens bij brief van den 10den Maart 1574, tot de opheffing over te gaan, wanneer hij dat raadzaam keurde.

Requesens had van die vergunning gebruik gemaakt, om aan de trouwgebleven provinciën geld af te persen. Den 7den Juni 1574 kwamen er afgevaardigden te Brussel bijeen en werden er over en weer tot vervelens toe protocollen, rapporten en remonstrantiën gewisseld. De Staten, geenszins tevreden gesteld door de opheffing van eene rechtbank, die zichzelve door hare gewelddadigheid eindelijk te gronde gericht had en door gebrek aan slachtoffers werkeloos bleef, drongen op grooter inwilligingen aan. Zij vorderden het vertrek van het spaansche krijgsvolk, de oprichting van eenen Raad van Nederlanders in Spanje voor de nederlandsche zaken, en de benoeming van inboorlingen, en inboorlingen alleen, tot ambten in de provinciën⁽²⁾; want deze liefhebbers van eindeloos geschrijf hielden het voor mogelijk, nu door schoolgeleerdheid datgene te verwerven, wat hunne broeders in Holland en Zeeland met het zwaard verdedigden. Het was thans echter geen gelukkig oogenblik voor geschiedkundig onderzoek, voor aanhalingen uit de Spreuken Salomo's, of voor het uitkramen van bewijsgronden; toch werden met zulke naar de lamp riekende vertoogen riemen papier gevuld en dagen en weken verkwist. De uitkomst was zoo als die zich verwachten liet. De groot-kommandeur kreeg weinig geld; de Staten kregen niets van wat zij wenschten gedaan, en de Bloedraad bleef tusschen hemel en aarde hangen. Die rechtbank ging, gedurende het bewind van Requesens, voort met nu en dan nog eens een zaak te behandelen⁽³⁾, tot dat zij, na negen jaren te hebben bestaan, eindelijk, ten gevolge der gewelddadige inhechtenisneming van de leden van den Raad van State te Brussel, voor goed vernietigd werd. Die gebeurtenis echter behoort tot eene volgende bladzijde dezer geschiedenis.

Noircarmes had uit den inhoud van St. Aldegonde's brieven opgemaakt, dat de prins bereid was om schier onder elke voorwaarde vergiffenis aan te nemen⁽⁴⁾. Noircarmes was thans dood⁽⁵⁾, doch St. Aldegonde bleef nog altoos gevangen, uiterst

(1) Brief van Requesens aan Filips II, van den 30sten December 1573, bij Gachard, Notice etc. 24-26.

(2) Bor, VIII. 517 - 523. seq.

(3) Gachard, Notice etc. 27, 28, en de aanteekening, p. 27.

(4) Correspondance de Guillaume le Taciturne, III. 369-373.

(5) Hij stierf den 4den Maart 1574 te Utrecht niet zonder vermoeden van vergiftigd te zijn. - Bor, VII. 492.

[p. 207]

verlangend om vrij te komen, en meer genegen als ooit om zich tot elke geheime onderhandeling te laten gebruiken. Men zal zich herinneren, dat bij de overgave van Middelburg door den prins uitdrukkelijk bedongen was, dat kolonel Mondragon de loslating van St. Aldegonde tegelijk met die van andere gevangenen bewerken zou, of zelf in gevangenschap terugkeeren. Hij had noch het een noch het andere gedaan. De Nederlanders kwijnden nog in de gevangenis, waar sommigen hunner uiterst hard behandeld werden; doch aan Mondragon, ofschoon hij door den prins bij herhaling als krijgs- en edelman werd aangemaand om in de gevangenschap terug te keeren, had de groot-kommandeur verboden, zijn belofte te houden⁽¹⁾.

Eindelijk werd St. Aldegonde op zijn woord uit de gevangenis ontslagen en met een geheime zending aan den prins en de Staten belast. Even als vroeger moest hij twee punten onaangeroerd laten: het koninklijk gezag en den godsdienst⁽²⁾. De uitkomst van onderhandelingen op zoodanigen grondslag was gemakkelijk te voorzien. Woorden, tijd en papier werden verkwist en niets gewonnen. De prins verzekerde aan zijn vriend, even als hij dit aan de hem vroeger toegezonden personen gedaan had, dat hij bereid was zelf het land te verlaten, indien hij het zoodoende den vrede verschaffen kon⁽³⁾; maar dat alle hoop om onder de gestelde twee voorwaarden tot een goed einde te geraken, ijdel was. Aldegonde onderhandelde ook met de Staten, en ontving van hen in antwoord een uitgewerkte memorie, onmiddellijk tot den Koning gericht. De toon van dit stuk was stout en rondborstig, de inhoud bitter. Aan Filips werd daarin gezegd, wat hij reeds dikwijls genoeg had gehoord: dat de Spanjaarden moesten vertrekken en de ballingen terugkeeren; dat de Inquisitie afgeschaft en de aloude privilegiën hersteld moesten worden; dat de roomsch-katholieke godsdienst van de opperheerschappij afstand doen en den hervormden godsdienst een ongehinderd bestaan verzekerd worden moest, eer hij zich meester van Holland noemen kon. Met dit stuk, dat door Aldegonde zou worden gegeven aan den groot-kommandeur, die het na het gelezen te hebben naar Spanje verzenden zou, keerde de onderhandelaar in zijne gevangenis terug⁽⁴⁾, waaruit hij eerst den 15den October 1574 voor goed ontslagen werd⁽⁵⁾.

(1) Zie Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne, III. DXLIII, DXLIV, DXLV. - Vergelijk Groen van Prinsterer, Archives, V. 71, 72.

(2) Bor, VII. 534. Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne, III. 400, sqq.

(3) ‘Quant à luy, il estoit content, si ceulx là le treuvoient bon, de se retirer du pays, afin que tant mieulx ilz puissent parvenir à ce que dessus,’ etc. - Gachard, Guillaume le Taciturne, III. 400.

(4) Zie het stuk bij Bor, VII. 535 seq.

(5) Gachard, Guillaume le Taciturne, III. 101.

[p. 208]

De memorie was ver van welgevallig aan den landvoogd en werd het onderwerp van een nieuwe briefwisseling tusschen zijn vertrouwden zaakgelastigde Champagny en den geleerden en schranderen Junius de Jonge, gemachtigde van den prins en bevelhebber van Veere⁽¹⁾. Junius zond een korten brief en een lang vertoog in. De brief was scherp en stekelig, het vertoog gerekt en eenigszins schoolsch; maar ondanks de aanhaling van onnoodige voorbeelden uit de geschiedenis en die wanhopige gerektheid, was het toch koen en welsprekend. De tegenwoordigheid van vreemdelingen was volgens dit betoog van den aanvang van Filips' regeering af de vloek des lands geweest; doctor Sonnius met zijn baksel van bisschoppen had het zaad der eerste beroerten gestrooid. Een Vorst, die in de Nederlanden regeerde, had geen recht het oor te sluiten voor de smeekbeden zijner onderdanen; deed hij dit, dan zouden de Hollanders hem zeggen, wat de oude vrouw aan Keizer Adrianus gezegd had, dat de Vorst, die geen tijd had om op de belangen zijner onderdanen te letten, ook geen tijd had om te regeeren. Terwijl Holland weigerde den nek te krommen onder de Inquisitie, vreesde de Koning den donder en de bliksems van den Paus. De Hollanders wilden met genoegen Filips van zijne slavernij verlossen; doch het was ongerijmd, dat hij, die zelf een dienstknecht was van eene andere mogendheid, onbeperkte heerschappij wilde uitoefenen over een vrij volk. Filips' raadslieden, niet de Hollanders, waren zijne wezenlijke vijanden; zij toch waren het, die hem in een onderwerping hielden, waardoor zijne macht verlamd en zijne kroon in minachting gebracht werd⁽²⁾.

Men beseft, dat lange bladzijden, in dezen geest gesteld, moeielijk den weg konden banen voor openlijke onderhandelingen; maar doctor Junius drukte eerlijk en rond de overtuiging van zijn volk uit.

Tegen het einde des jaars werden doctor Elbertus Leoninus, hoogleeraar te Leuven, en Hugo de Bonte, gewezen pensionaris van Middelburg, door den groot-kommandeur gemachtigd om met den prins te onderhandelen⁽³⁾. Oranje werd echter niet zeer handelbaar bevonden, toen de gemachtigden van het hem te verleenen pardon en zijne verzoening met den Koning begonnen te spreken, en hij weigerde te onderhandelen, zonder

(1) Zie de briefwisseling bij Bor, VII. 535, 536.

(2) Zie het vertoog van Junius bij Bor, VII. 536-544.

(3) De brieven en oorkonden van deze geheime onderhandeling zijn in het licht gegeven door Gachard, Guillaume le Taciturne, III. 403-430. Zie ook Bor, VII. 585.

[p. 209]

medewerking van de Staten⁽¹⁾. Hij voelde zich bovendien bezwaard over het woord ‘pardon’, op grond dat hij iets gedaan had, waarvoor hij vergiffenis van Zijne Majesteit behoefde. Kwam er tegenspoed over zijn hoofd, dit deerde hem luttel; hij had, zeide hij, lang genoeg geleefd en zou niet zonder eenigen roem sterven, de beroerten en verdrukkingen wel beklagende, maar met het bewustzijn, dat hij niet bij machte was geweest ze te verhelpen. Door de afgevaardigden op 's Konings macht gewezen, gaf hij ten antwoord, dat hij Zijne Majesteit voor zeer machtig hield; maar dat hij een nog machtiger Koning kende: God de Schepper, die, zoo als hij ootmoedig hoopte, op zijne zijde was.

In een nader onderhoud met de Bonte verklaarde de prins, dat het hem of den Staten schier onmogelijk was, openlijke gemeenschap te houden met de spaansche regeering, indien dit niet volkomen veilig kon geschieden. Noch brieven van vrijgeleide, noch gijzelaars, kon men vertrouwen. Te vaak had de regeering haar woord gebroken. De belofte, door de hertogin van Parma aan de edelen gedaan en later geschonden, de nog zoo pas gebleken trouweloosheid van Mondragon, de terugkeer van drie uitgewisselde gevangenen uit den Haag, die den volgenden dag stierven aan vergift, hun vóór hun ontslag ingegeven, de menigvuldige aanslagen op zijn eigen leven, al zulke telkens zich herhalende wandaden deden den prins betwijfelen, of men gemachtigden zou kunnen vinden om met de regeering van Zijne Majesteit te onderhandelen. Ieder zou terugdeinzen voor het gevaar van slachtoffer te worden van een moord, die naderhand door den Koning geloochend en door den Paus vergeven zou worden⁽²⁾. Na een langdurig onderhoud in dien geest waarschuwde de prins de spaansche zaakgelastigden, dat hij eindelijk genoodzaakt zou kunnen worden om de bescherming van de eene of andere vreemde mogendheid voor de Nederlanden in te roepen. In dit verband bediende hij zich van de gedenkwaardige leenspreuk, later zoo vaak van hem overgenomen, dat ‘het land eene schoone jonkvrouw was, wie het zeker niet aan knappe vrijers ontbrak, die haar gaarne tegen de gansche wereld in bescherming zouden willen nemen’. Wat het stuk van den godsdienst betrof, zoo was hij gezind, de regeling daarvan aan de Staten-Generaal over te laten, hoewel hij betwijfelde, of het volk ooit met minder dan met volkomen vrijheid van eeredienst tevreden zou zijn⁽³⁾.

(1) Zie het verslag van Bonte bij Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne, III. 378, 379.

(2) Zie het verslag van Bonte, bij Gachard, III. 383.

(3) Ibid. 387. - Vergelijk Bor, VIII. 613.

[p. 210]

Vervolgens hadden er tusschen den prins en doctor Leoninus nog bijeenkomsten plaats, doch met geen anderen uitslag, daar alle pogingen vruchteloos bleken om Oranje van zijne denkwijs op het stuk van godsdienst af te brengen, of een vergiffenis te doen aannemen op eenige andere voorwaarde, dan het vertrek van het vreemde krijgsvolk, de bijeenroeping der Staten-Generaal en volkomen vrijheid van godsdienst. Al wave hij ook bereid geweest, voor zich zelven op het punt van den godsdienst toe te geven, zoo zou men toch, merkte hij aan, vruchteloos hopen, dat de Staten of het volk hieromtrent ook maar een handbreed zouden inwilligen. Leoninus had ook een geheim onderhoud met de Staten van Holland, die zijne voorstellen krachtig beantwoordden met dezelfde redenen, reeds door den prins aangevoerd⁽¹⁾.

Deze onderhandelingen met St. Aldegonde, Champagny, Junius en Elbertus Leoninus duurden den geheelen zomer en herfst van het jaar 1574.

Dit jaar kwamen er ook in het beheer der opgestane gewesten noodzakelijke veranderingen. Tot dusver had de prins zijn gezag uitgeoefend nog altoos door den koninklijken mantel gedekt, zoodat bij den opstand bestuurde in naam van Zijne Majesteit en als Zijner Majesteits stadhouder. Zijn gezag was onbeperkt geworden: bij oefende inderdaad de hoogste uitvoerende en wetgevende macht uit; terwijl hem nog bovendien in de laatste jaren allerlei uitgebreide werkzaamheden waren overgelaten of door de Staten opgedragen.

Holland en Zeeland, ofschoon zonder Haarlem en Amsterdam, brachten nu maandelijks twee honderd tien duizend gulden op⁽²⁾, terwijl Alva nooit meer dan twee honderd een en zeventig duizend gulden 's jaars uit Holland had kunnen trekken. Maar

(1) Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne, III. 403-430. Bor, VII. 565. et seq. - Vergelijk Hooft, IX. 400, 401; Wagenaar, D. VII. 25-27. Zie ook eene zeer uitvoerige levensbeschrijving van den uitstekenden geleerde en staatsman Albert de Leeuw, of Elbertus Leoninus, door J.P. van de Capelle, Bijdragen tot de Geschied. der Nederl. 1-204. - Hij begon zijn bedrijvig leven als professor in de rechtsgeleerdheid te Leuven, in welke stad hij Barbara de Haze trouwde, met wie hij meer dan twee-en-vijftig jaren leefde. Zijne echtgenoote schijnt echter, nadat deze meer dan vijftigjarige vereeniging door den dood van haren man ontbonden was, niet van droefheid bezweken te zijn, want zij overleefde hem nog zes-en-dertig jaren. Daarom gist de aangehaalde levensbeschrijver: ‘dit meisje meet nog zeer jong zijn geweest, toen Leoninus zich met haar in het huwelijk begaf. - Van de Capelle, noot 93. 8. - Leoninus was geboren te Bommel in 1519 of 1520 en stierf in 1598, rijk aan jaren en eerbewijzen. Van zijn openlijke diensten, bij verschillende gewichtige gelegenheden, zal in de volgende bladzijden melding worden gemaakt.

(2) Resolutiën van Holland, 15 en 17 Maart 1576, bl. 15, 19.

[p. 211]

men betaalde liever alles, dan den tienden penning. Ten gevolge van deze mildheid kregen de steden allengs grooter invloed op de regeering. De toekomstige strijd tusschen het aristocratisch beginsel, door de steden vertegenwoordigd, die van geen eenhoofdig gezag wilden weten, en het bij het volk geliefkoosde stadhouderlijk gezag, werd reeds gedoodverfd; maar de Staten waren tot dus ver volkomen eensgezind met den prins geweest. Zij drongen hem zelfs meer macht op, dan hij verlangde, en bedankten voor het uitoefenen van daden van gezag, die hij wenschte dat zij vervulden. Op den 7den September 1573 had de algemeene vergadering bepaaldelijk voorgesteld, hem een onbeperkt dictatorschap op te dragen; maar in den loop van het daarop volgende jaar begonnen de steden haar toenemend gewicht te voelen⁽¹⁾, en, naarmate hare eerzucht wies, werden zij minder vrijgevig.

De prins, ontevreden over het gedrag der steden, bracht de zaak op eene vergadering der Staten van Holland, den 20sten October 1574, te berde. Hij gewaagde van de ongelegendheden die uit den ongeordenden staat der regeering ontsproten. Hij klaagde dat de gemeene man dikwijls in de dwaling vervallen was, dat de belastingen voor den Staat alleen ten zijnen voordeele werden opgebracht, waardoor de bereidwilligheid om er toe bij te dragen verflauwde. Het eenige middel tegen die kwaal was, naar zijn oordeel, dat hij van al de macht, waarmede men hem bekleed had, afstand deed, zoodat de Staten dan de regeering in handen mochten nemen en zonder tegenspraak of beperking uitoefenen. Wat hem betrof, hij had nooit naar macht verlangd, dan als een middel om het land van dienst te zijn, en hij bood zijn ontslag aan, niet omdat hij ongezind was de goede zaak voor te staan, maar uit een hartelijk verlangen om geschil tusschen hare vrienden te voorkomen. Hij was zoo bereid als ooit, zijn laatsten droppel bloeds voor 's lands vrijheid te geven⁽²⁾.

Deze rondborstige taal miste hare uitwerking niet. De Staten waren verlegen; want hoe ongaarne zij ook het gezag, waarin zij eens smaak gekregen hadden, lieten varen, het viel hun toch moeielijk het ontslag aan te nemen van een man, die hun onmisbaar geworden was. Zij beseften, dat, zoo zij Willem van Oranje op dit oogenblik opgaven, dit even goed was, als zich het spaansche juk voor altijd op den hals te laden. In eene vergadering te Delft den 12den November 1574 gehouden, ver-

(1) Kluit, Historie der Holl. Staatsreg. Deel I. 78-85. Wagenaar, VII. 5, 6.

(2) Resolutiën van Holl., 20 Oct. 1 Nov. bl. 148-176. Kluit, D.I. 96, 97. Wagenaar, VII. 10, 11

[p. 212]

zochten zij hem derhalve, ‘in zijne gezegende regeering te willen voortgaan, met den hem toegevoegden Raad,’⁽¹⁾ waartoe zij hem, ‘onder den naam van Gouverneur of Regent’, onbeperkte macht, gezag of opperbevel uitdrukkelijk aanboden. In het bijzonder droegen zij hem het toezicht over al de oorlogschepen op, dat tot dusver aan de verschillende steden voorbehouden was, tegelijk met het recht om over alle buitgemaakte prijzen en alle gelden, tot onderhoud der scheepsmacht opgebracht, vrijelijk te beschikken. Zij gaven hem ook onbeperkt gezag over de domeinen; zij kwamen overeen, dat alle overheden, schutterijen, gilden en broederschappen een plechtigen eed zouden doen, om belastingen op te brengen en bezetting in te nemen, volkomen zoo als de prins met zijn Raad dit gelasten zou; doch stelden tot een voorwaarde, dat de Staten bijeengeroepen en geraadpleegd zonden worden over alle rekesten, belastingen en alle veranderingen in het bestuur. Ook bedong men, dat de raadsheeren van het Hoog Gerechtshof, en andere hooge ambtenaren door en met toestemming van de Staten benoemd zouden worden⁽²⁾.

De prins verklaarde zich bereid, onder deze bepalingen het bestuur te aanvaarden. Hij verzocht echter een onderstand van vijf en veertig duizend gulden per maand tot bestrijding der kosten voor het leger en andere loopende uitgaven. De Staten weigerden; met een koopmansgeest, het gewicht van het oogenblik en den man, met wien zij te doen hadden, onwaardig, zochten zij te loven en te bieden, waar zij gereedelijk hadden moeten toegeven, en zij poogden de billijke vordering van Zijne Excellencie tot op dertig duizend gulden te verminderen. De prins verweet hun in de sterkste bewoordingen hunne karigheid, en verklaarde, liever het land met behoud van zijn eer, voor altijd te willen verlaten, dan de regeering onder zulke vernederende bepalingen te aanvaarden⁽³⁾. De Staten, over zijne hevigheid ontsteld en het rechtmatige er van inziende, stonden nu zonder verder beraad, zijne vordering toe; zij beloofden de vijf en veertig duizend gulden 's maands op te brengen, en de prins nam de regeering op zich⁽⁴⁾.

Gedurende den herfst en den voorwinter van 1574 was Keizer Maximiliaan ijverig werkzaam geweest om eene bevrediging der Nederlanden tot stand te brengen. Hij meende het zeker oprecht

(1) Resol. van Holl. Nov. 1574, bl. 178. Wagenaar, VII. 11-14. Kluit, D. I. 97, 98.

(2) Groen van Prinsterer, Archives etc. V. 90-94.

(3) Resol. v. Holl. 13 en 25 Nov. 1574, bl. 196, 207, 208. Kluit, I. 101, 102.

(4) Zij boden dertigduizend gulden in den morgen en stonden de geheele vordering toe in den namiddag van 25 November.

[p. 213]

en dat wel om een voor hem uitmuntende reden. ‘De Keizer beweert,’ schreef St. Goard, de fransche afgezant in Madrid, ‘dat indien er met de Geuzen geen vrede wordt gemaakt, de rijksstaf aan het Huis van Oostenrijk ontnomen zal worden, en dat de keurvorsten daartoe vast besloten zijn.’ Aan den anderen kant begonnen, zoo Filips al den oorlog niet moede was, zijne middelen om dien te voeren dagelijks te verminderen. Requesens kon in de Nederlanden geen geld meer krijgen; zijn geheimschrijver zond naar Spanje het bericht, dat de schatkist op het uiterste lag; en het kabinet van Madrid was ten einde raad, en schier onmachtig om eenige middelen op te diepen. De partij, die voor den vrede was, kreeg de bovenhand; Alva's wreede staatkunde werd met toenemende afkeuring beoordeeld. ‘De lieden hier,’ schreef St. Goard uit Madrid, ‘zijn wanhopig, hoeveel moeite zij zich ook geven om het niet te doen blijken. Ernstig verlangen zij te onderhandelen, zonder hun fatsoen te wagen.’ Het scheen echter voor Filips onmogelijk, den nek te buigen; de hoop op de Keizerskroon alleen had zijne dweepzucht handelbaar gemaakt; voor minder machtigen invloed bleef zij hard als diamant. Zelfs nu, met eene uitgeputte schatkist en na zevenjarigen onvoorspoedigen oorlog, stond zijn opzet nog even strak als te voren. ‘De Hollanders vorderen gewetensvrijheid,’ zeide St. Goard, ‘waartoe de Koning nooit zijne toestemming zal geven, of ik moet mij zeer vergissen⁽¹⁾.’

Wat Oranje betreft, hij was oprecht voor vrede gezind, doch niet voor een onteerenden vrede, waarbij men alles, waarom men gestreden had, zou afstaan. Hij dacht volstrekt niet licht over de zaak; want hij verstond zich op de teekenen der tijden en kende het karakter van Filips te juist, om te meenen dat de tegenwoordige poging van Maximiliaan beter slagen zou, dan de vorige. Het deed hem genoegen, dat zijn schoonbroeder, de graaf van Schwartzburg, tot's Keizers gemachtigde was benoemd; doch hij betwijfelde of er uit de voorgestelde onderhandelingen veel goeds zou voortkomen. De velerlei lagen indachtig, vroeger door Filips en Keizer Karel gelegd, duchtte hij, dat de tegenwoordige onderhandelingen insgelijks een strik mochten zijn. ‘Wij hebben de verwisseling der woorden ewig en einig in het verdrag met den landgraaf Filips⁽²⁾ niet vergeten,’ schreef hij; ‘intusschen verzoeken wij u Zijne Keizerlijke Majesteit te

(1) Archives et Correspondance, V. 28-32, 81, 83.

(2) Bij de onderwerping van den landgraaf aan den Keizer in 1547 had eerstgenoemde bedongen, dat hem dit niet op eenige gevangenschap zou te staan komen. Karel V beweerde slechts beloofd te hebben, dat die niet eeuwig zou zijn. Hoogst waarschijnlijk hebben 's Keizers Raden bij de schriftelijke verzekering bedrog gepleegd.

[p. 214]

verzekeren, dat wij niets liever wenschen, dan een goeden vrede, bevorderlijk voor Gods eer, den dienst des Konings van Spanje en de welvaart zijner onderdanen.’

Zoo schreef hij aan zijn broeder in een brief, die bestemd was om den Keizer onder de oogen te komen. In een anderen, op denzelfden dag geschreven, verklaarde hij zich duidelijker en gaf hij zijn wantrouwen krachtiger te kennen. Er waren, schreef hij, geen Papisten meer over, behalve eenige geestelijken: zoo zeer was door Gods genade het aantal der Hervormden toegenomen. Er viel daarom niet te denken aan een maatregel, waardoor alle onroomschen tot ballingschap zouden gedoemd worden. Niemand zou van godsdienst veranderen, en niemand zou er vrijwillig in toestemmen, huis en have, betrekkingen en vrienden voor altijd vaarwel te zeggen. ‘Zulk een vrede,’ zeide hij, ‘zou inderdaad arm en jammerlijk zijn⁽¹⁾.’

Zoo waren dan de gezindheden der partijen, die thans op het punt stonden om te onderhandelen. De bemiddelaar verlangde naar een regeling van zaken, omdat de belangen van zijn keizerlijk Huis dit vorderden. De Koning van Spanje wenschte vrede, maar was ongezind een haarbreed toe te geven. De prins van Oranje verlangde eveneens aan den oorlog een einde te zien, maar wilde het groote doel, waarom die ondernomen was, niet opgeven. Een gunstige uitkomst scheen derhalve schier onmogelijk. Een geheel volk eischte de vrijheid om in zijn land te blijven en den protestantschen godsdienst uit te oefenen, terwijl hun Koning beweerde het recht te hebben om zijn onderdanen voor altijd te verbannen, of hen te verbranden, ingeval zij bleven. De partijen schenen te ver van elkander verwijderd om zelfs door het veerkrachtigste vergelijk tot elkander te worden gebracht. De prins richtte een ernstig beroep tot de Staten van Holland, die toen in Dordrecht zitting hadden; hij maakte hen indachtig, dat vrede, hoe wenschelijk ook, weleens nog gevaarlijker kon zijn dan krijg, en smeekte hen daarom, geen verdrag te sluiten, dat streed met 's lands privilegiën en met wat zij Gode schuldig waren⁽²⁾.

Er werd besloten de stemmen der vergadering tot vijf te brengen: ééne voor de Ridderschap en de aanzienlijke steden van Holland, ééne voor de Staten van Zeeland, ééne voor de kleine steden van Holland, ééne voor de steden Bommel en Buren, en de vijfde voor Willem van Oranje⁽³⁾. Zoodoende had de prins eigenlijk drie stemmen in zijne hand: zijne eigene

(1) Archives et Correspondance, V. 61-65, 73, 74.

(2) Bor, VIII. 595, 596. Resolut. van Holl. 6 Febr. 1575.

(3) Resol. van Holl. 5, 6, 7 Febr. 1575, bl. 47, 51, 52. Wagenaar, VII. 29.

[p. 215]

stem, die van de kleine steden, die door zijne bemiddeling alleen tot de vergadering toegelaten waren, en eindelijk die van Buren, de hoofdplaats van het graafschap van zijn zoon. Hij zou dus een overwegenden invloed uitoefenen op de beraadslagingen. De tien gemachtigden, door de Staten voor de vredesonderhandelingen benoemd, waren allen zijne vrienden. Daaronder telde men St. Aldegonde, Paulus Buys, Karel Boisot en doctor Junius. De gevolmachtigden van de spaansche regeering waren Leoninus, de Heer van Rassinghem, Cornelis Buys en Arnold Sasbout⁽¹⁾.

De onderhandelingen werden geopend te Breda op den 3den Maart 1575⁽²⁾. De gemachtigden des Konings namen het eerst het woord; terwijl zij verzochten te mogen vernemen, welke grieven de Staten hadden in het midden te brengen, boden zij aan, zoo mogelijk, alle bezwaren uit den weg te ruimen, waaronder zij gebukt mochten gaan. De gemachtigden der Staten verklaarden daarop, vooreerst niets anders te verlangen, dan een antwoord op het verzoekschrift, dat zij den Koning reeds hadden aangeboden. Dit was het stuk, aan St. Aldegonde ter hand gesteld gedurende de voorloopige onderhandelingen in het vorige jaar. Er werd dan ook daarop een antwoord gegeven, maar in zulke vage en algemeene bewoordingen, dat het volstrekt niets te beduiden had. De Staten verlangden nu een stellig antwoord op de twee voornaamste vorderingen in het verzoekschrift vervat: het vertrek der vreemde krijgsbenden en de bijeenroeping der Staten-Generaal. Men vroeg hun, wat zij door vreemdelingen en door de vergadering der Staten-Generaal verstonden. Zij hernamen, dat zij met vreemdelingen hen bedoelden, die geen inboorlingen des lands waren, en met name de Spanjaards. Door de Staten Generaal verstonden zij dezelfde vergadering, voor welke in 1555 Karel V zijne heerschappij aan Filips had afgestaan. De koninklijke gemachtigden gaven nu een hoogst onbevredigend antwoord en besloten met de vordering, dat al de steden, schansen en kasteelen, thans in de macht der Staten, tegelijk met al hun geschut en oorlogschepen den Koning zouden worden overgeleverd. De roomsch katholieke godsdienst moest, gelijk uitdrukkelijk bedongen werd, terstond en uitsluitend alom in de Nederlanden hersteld worden, terwijl die van den hervormden godsdienst slechts voor ditmaal verlof kregen, om hunne goederen binnen een zeker tijdsverloop te gelde te maken en het land te verlaten⁽³⁾.

(1) Resol van Holl. 12 Febr. 1575, bl. 49-59.

(2) Bor, VIII. 597.

(3) Resol. van Holl. 7 Maart 1575, bl. 121, 122, 123, 125. 17 Maart 1575 bl. 158 et seq. Bor, VIII. 597 sqq. Wagenaar, VII. 31.

[p. 216]

Oranje en de Staten antwoordden den 21sten Maart. Men kon het niet hard noemen, zeiden zij, als de aftocht der spaansche troepen gevorderd werd, want dit was in 1559 om minder gebiedende redenen toegestaan. De Staten zelven hadden inderdaad zich van vreemdelingen bediend, doch nooit had men die vreemdelingen aan de regeering laten deel nemen. Wat de Staten-Generaal betrof, dat Staatslichaam had altijd het recht genoten van met den Vorst over den toestand des lands en over algemeene maatregelen van beheer in overleg te treden. Thans werd het slechts noodig gekeurd hen bijeen te roepen, om hunne inwilliging te vragen voor 's Konings beden. Wat het voorstel omtrent het overgeven van steden en sterkten, geschut en schepen aanging, zoo verklaarde men, dat dit geleek op dat van de wolven aan de schapen in de fabel, om de honden uit te leveren, als eene inleiding tot duurzamen vrede. Het was onredelijk den Hollanders te verzoeken, hun godsdienst of het land vaarwel te zeggen. Het verwijt van ketterij was onrechtvaardig; want zij hielden steeds vast aan de katholieke apostolische Kerk, en wenschten haar slechts van misbruiken te zuiveren. Bovendien was het zeker wreeder, een gansche bevolking te verdrijven, dan drie of vierduizend Spanjaarden weg te zenden, die zeven jaren lang zich gemest hadden met het vleesch en bloed der Nederlanders. Het zou den ballingen onmogelijk vallen hunne bezittingen te verkoopen; want als de voorgestelde maatregel doorging, zouden allen verkoopers zijn en zou er geen enkele kooper te vinden wezen⁽¹⁾.

De koninklijke gevolmachtigden toonden zich, in hun den 1sten April gegeven antwoord op deze mededeeling niet ongezind om in het vertrek der spaansche soldaten te bewilligen, mits de Staten er in toestemden, hun eigen vreemde huurbenden ook af te danken. Zij waren insgelijks gunstig gestemd voor eene bijeenroeping der Staten-Generaal, doch konden geen verandering toestaan in den godsdienst des lands. Zijne Majesteit had op het oogenblik, dat hij de heerschappij aanvaardde, gezworen den waren eeredienst te handhaven. Aan de onroomschen kon evenwel een tijdsbestek van zes maanden worden toegestaan om intusschen het land te verlaten, en acht of tien jaren voor den verkoop hunner bezittingen. Nadat al de ketters vertrokken waren, twijfelde Zijne Majesteit niet, of handel en fabrieken zouden, tegelijk met den ouden godsdienst, wederom tot den vorigen bloei komen. Wat de spaansche Inquisitie betrof, zoo

(1) Resol. van Holl. 21 Maart 1575, bl. 166 Bor, VIII. 599. Wagenaar, VII. 34-39.

[p. 217]

dacht men er niet aan, en had men er nooit aan gedacht, om die in de Nederlanden in te voeren⁽¹⁾.

Oogenschijnlijk was er in dit stuk iets aanlokkelijks; het scheen belangrijke inwilligingen te bevatten. De prins en de Staten hadden het vertrek der Spanjaards geëischt: men beloofde nu dat zij zouden vertrekken. Zij hadden de bijeenroeping der Staten-Generaal verlangd: men beloofde nu; dat zij zouden bijeenkomen. Zij hadden zich over de Inquisitie beklaagd: men verzekerde nu, dat de spaansche Inquisitie niet ingevoerd zou worden.

Met dat al lieten 's prinsen gemachtigden zich door zulke kunstgrepen niet misleiden. Het geval stond volstrekt niet gelijk tusschen het spaansche krijgsvolk en de benden in dienst van de Staten. De bijeenkomst der Staten-Generaal beteekende niets, indien hun, reeds van meet af aan verboden zou zijn, het groote vraagstuk te beslissen. Met betrekking tot de spaansche Inquisitie, deed het weinig af, of men het slachthuis Spaansch of Vlaamsch, of eenvoudig weg den Bloedraad noemde. De gemachtigden der Staten moesten echter hun antwoord zorgvuldig overwegen; want de koninklijke gevolmachtigden hadden gronden aangevoerd, die, oppervlakkig beschouwd, den schijn voor zich hadden. En nu mochten zij al zelven overtuigd zijn, dat's Konings regeering hen om den tuin zocht te leiden; noodzakelijk was het om die overtuiging ook aan het volk mede te deelen.

De beraadslagingen werden geschorst, en middelerwijl keerde graaf Schwartzburg uit de Nederlanden naar Duitschland terug, na zich overtuigd te hebben, dat het godsdienstig vraagstuk een onoverkomelijke hinderpaal tegenover den vrede was⁽²⁾. De laatste voorstellen van de gevolmachtigden der regeering waren in de raadsvergaderingen der verschillende steden overwogen geworden⁽³⁾, zoodat het antwoord van den prins en de Staten tot den eersten Juni verdaagd bleef. In dat antwoord werd toegegeven, dat het aanbod om de oude privilegiën te herstellen een liefelijken klank had; maar men betreurde het, dat, zoo de geheele bevolking gebannen werd, er slechts zeer weinigen zouden zijn, om van die herstelling genot te hebben. Wilde de Koning aan de godsdienstvervolging een einde maken, dan zou hij in de Nederlanden even veel genegenheid vinden, als zijne voorvaderen. Er viel voor de Staten niet aan te denken om zich te ontwapenen en hunne sterkten over te geven, eer het spaansche krijgsvolk vertrokken en de vrede vastgesteld was. Zij wenschten het stuk van den godsdienst, benevens al

(1) Resol. van Holl. April 1575, bl. 202. Bor, VIII. 602.

(2) Bor, VIII. 596, 604.

(3) Wagenaar, VII. 43.

[p. 218]

de overige geschilpunten, aan de beslissing der vergadering van de Staten-Generaal over te laten. Was het mogelijk intusschen eenig afdoend middel te beramen om de vijandelijkheden te doen staken, zij zouden het met vreugde aangrijpen⁽¹⁾.

Den 8sten Juli vroegen 's Konings gemachtigden, welken waarborg de Staten zouden willen geven, dat zij zich aan de beslissing der algemeene Staten, hoedanig die ook zijn mocht, zouden onderwerpen. De vraag werd beantwoord met eene wedervraag aan 's Konings zaakgelastigden naar hun eigen waarborgen. Hierop werd gezegd, dat Zijne Majesteit zijn woord en handteekening zou geven, met het woord en de onderteekening van den Keizer bovendien; daartegenover verwachtte men, dat de prins en de Staten hun eed en hun zegel zouden geven, benevens een aantal gijzelaars. Bovendien verzocht men hun, de steden den Briel en Enkhuizen, Vlissingen en Arnemuiden tot onderpand te stellen⁽²⁾. De ongelijkheid van deze waarborgen was belachelijk: 's Konings woord, zelfs door 's Keizers belofte gesterkt, en eigenhandig door Filips en Maximiliaan bekrachtigd, scheen den Nederlanders geenszins zulk een vasten waarborg, om tegen vier steden in Holland en Zeeland, met bevolking en vermogen, op te wegen. Onderpanden en gijzelaars te leveren van hunne zijde, terwijl de Koning er geen aanbood, was zoo goed als aan het koninklijk woord boven dat van den prins en de Staten een gezag toe te schrijven, dat men ongezind was te erkennen. Daarenboven werd betoogd, dat eene overgave van steden hetzelfde zou zijn, alsof men tot waarborg eener verbindtenis eenigen die er in betrokken waren uitleverde⁽³⁾.

Hiermede liepen de onderhandelingen af. De gevolmachtigden van Holland en Zeeland namen hun afscheid met eene verklaring, gedagteekend 13 Juli 1575, een kort overzicht behelzend van het belangrijkste, dat in de bijeenkomsten voorgevallen was. Zij betreurden het diep, dat Zijne Majesteit zoo onverzettelijk aanhield op de verbanning der Hervormden; want het was onbillijk, de nederlandsche gewesten voor het uitsluitend gebruik van een klein aantal Katholieken te bewaren. Zij bejammerden het, dat het gedane voorstel, om het stuk van den godsdienst door de Algemeene Staten te doen beslissen, noch eerlijk aangenomen, noch rondborstig afgewezen was. Zij maakten daaruit op, dat de koninklijke regeering de Staten om den tuin had willen leiden, ten einde aldus tijd te winnen, om het land tot

(1) Resol. van Holl. 19 April 1575, bl. 240; 20 en 23 Mei 1575; 5 Junij 1575, bl. 240, 305, 314, 316, 355. Bor, VIII. 605-608.

(2) Resol. van Holl. 8 Juli 1575, bl. 47.

(3) Resol. van Holl. 8 en 16 Juli 1575, bl. 47, 506. Wagenaar, VII. 49.

[p. 219]

nog erger dienstbaarheid te brengen, dan ooit te voren⁽¹⁾. Daarentegen verzekerden de koninklijke gemachtigden even plechtig, dat de verantwoordelijkheid van het mislukken der onderhandelingen geheel op de Staten nederkwam⁽²⁾.

Algemeen was men in de afgevallen provinciën van gevoelen, dat de regeering van den aanvang af onoprecht was geweest, en noch verwacht, noch gewenscht had vrede te sluiten. Waarschijnlijk echter was Filips oprecht, in zoover men het oprechtheid noemen kon, dat hij gezind was vrede te sluiten, indien de gewesten het hoofddoel van den oorlog wilden prijs geven⁽³⁾. Met zijne verarmde schatkist en terwijl zijn gansche rijk met ondergang bedreigd werd, indien deze doodelijke krijg nog langer duurde, kon hij geen reden hebben om meer bloed te vergieten, als de ketters er in bewilligden om het land te verlaten. Als gewoonlijk liet hij echter zijne zaakgelastigden omtrent zijne wezenlijke bedoelingen in het duister. Zelfs Requesens was evenzeer in twijfel ten aanzien van 's Konings heimelijke oogmerken, als Margaretha van Parma het ooit vroeger was geweest⁽⁴⁾. Bovendien hadden de groot-kommandeur en de regeering een grooten misslag begaan. De Staten van Brabant waren, hoe sterk zij ook verlangden naar de wegzending der spaansche benden, toch bepaaldelijk voor het behoud van den katholieken godsdienst, en velen in de zuidelijke provinciën koesterden dezelfde gevoelens; indien dus de landvoogd de gemachtigden

(1) Resol. van Holl. 16 Juli, bl. 506. Wagenaar, VII. 49, 50. Bor, VIII. 610.

(2) Resol. van Holl. 16 Juli 1575, bl. 512. Bor, VIII. 612.

(3) Zie Kluit, Historie der Holl. Staatsregel. I. 90, 91. noot 34. - Vergelijk de aanmerkingen van Groen van Prinsterer, Archives etc. V. 259-262.; Bor, VIII. 606, 615; Van Meteren, V. 100; Hooft, X. 410. - Graaf Jan wantrouwde en versmaadde de onderhandelingen van den aanvang af. Hij was overtuigd, dat tegenover zijns broeders rechtschapenheid en de oprechte bedoelingen der Staten de macht der Macchiavellistische staatkunde met goed gevolg gebezigd zou worden. Hij was verzekerd, dat het doel van 's Konings partij was, tijd te winnen, verwarring te kweken en te misleiden. Hij hield haar niet in staat om op het werkelijke onderwerp in geschil iets toe te geven, maar vreesde, dat zij het oordeel der eenvoudige en welmeenende menschen, met wie zij te doen had, zou benevelen. Bij gelegenheid dat hij van de pogingen gewaagt om hem en zijn broeder te vergiftigen, vergelijkt hij de onderhandelingen met venetiaansche vergiften, waardoor men gezicht, gehoor, gevoel en zelfs het verstand verloor. Onder dien verderfelijken invloed zou het beklagenswaardig volk den brand in de nabijheid niet bemerken, maar beven op het ritselen van een blad. Onbewust van de gevolgen hunner eigen handelingen, zouden zij ‘hun rug ontblooten voor de tuchtroede, en takkebossen aanbrengen voor hun eigen brandstapel.’ - Archives etc. V. 131-137.

(4) Vigl. ad Hopper, ep. 253.

[p. 220]

der Staten van Holland en Zeeland bij hun woord gevat en de beslechting van het godsdienstige vraagstuk aan de vergadering der Staten-Generaal overgelaten had, zou hij misschien de meerderheid op zijne hand gevonden hebben⁽¹⁾, en zeker zouden dan de prins van Oranje en de zijnen in eene scheeve stelling gebracht zijn⁽²⁾.

Het inwendig beheer der opgestane provinciën was op den voet gebleven, waarop wij het in den herfst van 1574 hebben zien inrichten; maar in den loop van den zomer van 1575 werd de grondslag gelegd tot eene Unie van Holland en Zeeland, onder het gezag van Oranje. Het zelfzuchtig beginsel der stedelijke aristocratie, dat de verschillende steden afgezonderd had pogen te houden, werd nu door de geestkracht van den prins en de vastberadenheid van het volk onderdrukt.

In April 1575 werden er artikelen voor eene Unie tusschen Holland en Zeeland voorgesteld, en zes gemachtigden benoemd, om een reglement op te maken voor het beheer van beide provinciën. Dit reglement werd op eene algemeene vergadering van beide gewesten aangenomen⁽³⁾. Het bestond uit twintig artikelen, naar luid waarvan de prins, als souverein, gedurende den oorlog, onbeperkte macht hebben zou in alle aangelegenheden, die de verdediging des lands betroffen. Aan hem stond het, hoogere en lagere krijgsbevelhebbers te benoemen, bezetting te leggen en weg te nemen, overtredingen van de krijgswetten te straffen. Hij had het gebruik te regelen van de gelden, door de Staten opgebracht. Hij had, in naam des Konings, als graaf van Holland, de wet te handhaven en alle rechterlijke beambten aan te stellen, op voordracht der Staten. Hij moest op den gebruikelijken tijd en volgens de handvesten de overheden in de steden aanstellen en vernieuwen. Hij moest de uitoefening van den evangelischen hervormden godsdienst beschermen, en de uitoefening van den roomschen godsdienst beletten⁽⁴⁾, zonder evenwel te gedoogen, dat naar iemands geloof onderzoek werd gedaan. Een beraadslagende en uitvoerende Raad, waardoor de

(1) Zie Wagenaar, VII. 52.

(2) Zie, behalve de reeds aangehaalde Resolut. van Holl., voor de geschiedenis dezer onderhandelingen. Van Meteren, V. 96-100; Bor, VIII. 595-615; Groen van Prinsterer, Archives etc. V. 69 et seq.; Hooft, X. 400, 411. - Vergelijk Bentivoglio, lib. X. 157-161; Mendoza, XIII, 269, 270.

(3) Resol. van Holl 17, 18 Mei 1575 bl. 291, 294. Wagenaar, VII. 15-18.

(4) ‘Oock de oefeninghe der Evangelische Gereformeerde Religie handthaven, doende de oefeninghe der Roomsche Religie ophouden.’ - Resolut. van Holl. t.a. pl.

[p. 221]

naijver van de gemeentebesturen den prins had willen aan band leggen, kwam slechts in naam tot stand⁽¹⁾.

Toen men het omtrent de artikelen der Unie eens geworden was, wenschte de prins, die eene ondubbelzinnige verklaring van den wil der natie verlangde, dat men het reglement aan het volk in de grondvergaderingen zou voorleggen. De Staten evenwel verzetten zich tegen zoodanige democratische handelwijs. Zij wezen er op dat het gebruikelijk geworden was, na de stedelijke overheden, alleen de kapiteins der schutterijen en de overlieden der gilden over regeeringszaken te raadplegen. Daar de prins op dit stuk, toegaf, kwamen dan ook alleen de kapiteins der schutterijen en de overlieden der gilden met de Staten bijeen, ter bekrachtiging van de oorkonde, waarbij Oranje's gezag over de beide vereenigde provinciën was vastgesteld. Den 4den Juni werd deze eerste Unie plechtig gesloten⁽²⁾.

Den 11den Juli aanvaardde de prins het bestuur⁽³⁾. Hij maakte echter eene verandering in eene zeer gewichtige bepaling van het reglement. Hij drong er op aan, dat men in plaats van de woorden ‘roomschen godsdienst’, in het artikel, waarbij hem gelast werd, de uitoefening van zoodanigen godsdienst te beletten, stellen zou: ‘godsdienst strijdig met de Heilige Schrift⁽⁴⁾’. Deze wijziging beteugelde de dweepzucht, reeds uit het verzet tegen de dweepzucht ontkiemd, en opende de deur voor algemeene verdraagzaamheid.

In den aanvang van dit jaar had de prins St. Aldegonde met een bijzondere zending afgevaardigd naar den keurvorst van de Palts. Op zijne bezoeken bij dien Vorst afgelegd, had Oranje te Heidelberg prinses Charlotte van Bourbon ontmoet. Die dame was de dochter van den hertog van Montpensier, den ijverigste van Frankrijks katholieke prinsen, die bij de onderhandelingen van Bayonne hoogst verontwaardigd was geweest over de aarzeling van de Koningin-Moeder, om zich met de plannen van Alva en Filips tot verdelging der Hugenooten te vereenigen. Zijne dochter, eene schoone, verstandige, brave vrouw, genoodzaakt om vóór den leeftijd, in de kerkelijke wetten bepaald, den sluier aan te nemen, was in het klooster van Jouars geplaatst en daarvan Abdis geworden. Heimelijk der

(1) Wagenaar, VII. 19, 22, 23, 25. Vergelijk Groen van Prinsterer, Archives etc. V. 268-272. - Zie de Resol van Holl. 10, 21, 23 Juni 1575, bl. 381, 414, 420.

(2) Resol. van Holl. 21 Mei 1575, bl. 311, 323; 4 Juni 1575, bl. 359. - Vergelijk Groen van Prinsterer, Archives etc. V. 271, 272.

(3) Resol van Holl. 12, 15, 18, 19, 20 Juli 1575, bl. 120, 141, 487, 501, 514. Bor, VIII. 641-643. Hooft, X. 420, 421.

(4) Resol. van Holl. 22, 30 Juli 1575, bl. 528, 542. Wagenaar, VII. 22. - Vergelijk Groen van Prinsterer, Archives etc. V. 272; Kluit, Holl. Staatsr. I. 116, 117, noot 55.

[p. 222]

Hervorming toegedaan, was zij in het gruweljaar 1572 het klooster ontvlucht, en had eene schuilplaats gevonden aan het hof van den keurvorst van de Palts. Haar vader had daārop geweigerd, brieven van haar aan te nemen, een penning tot haar onderhoud bij te dragen, of zelfs hare betrekking op hem met een enkelen regel schrift of eenig betoon van vaderlijke genegenheid te erkennen⁽¹⁾.

Onder deze omstandigheiden kon zich de verstooten prinses, tot jaren van rijpheid gekomen, als haar eigen meesteres beschouwen, en zij was noch zedelijk, noch door de wet verplicht, om, toen de groote kampvechter der Hervorming aanzoek deed, om hare hand, een vader, die haren godsdienst haatte en haar bestaan als verloochende, toestemming te vragen. De wettigheid der ontbinding van 's prinsen huwelijk met Anna van Saksen was door eene afdoende verklaring van het kerkelijk gezag, waarvoor zij de meeste achting had, uitgemaakt⁽²⁾; terwijl de feiten, waarop de echtscheiding gegrond was, onwedersprekelijk bewezen waren.

Niets kon in waarheid ongelukkiger gevolgen gehad hebben, dan het beruchte saksische huwelijk, welks tot stand komen aan Filips zooveel bezorgdheid en aan hooggeplaatste personen in Duitschland, Nederland en Spanje zooveel diplomatisch geschrijf gekost had. Tot welke Kerk de ongelukkige Vorstin behoorde deed zeker niet veel af, en men moet al zeer weinig met de geschiedenis en met de menschelijke natuur bekend zijn, om te meenen, dat deze verbindtenis op de godsdienstige of staatkundige denkwijs van Oranje eenigen invloed uitgeoefend heeft. De prinses had een onstuimig, ongestadig karakter en was half krankzinnig. De afkeer, die op hare grillige teederheid voor den prins volgde, zoowel als hare doorgaande zonderlingheid, was spoedig bij het brusselsche hof bekend geraakt. Weken achtereen verliet zij hare kamer niet, terwijl zij de blinden gesloten hield en dag en nacht kaarsen brandde⁽³⁾. Zij twistte hevig met de gravin van Egmond om den voorrang, zoodat de belachelijke rusie der beide dames in voorkamers en portalen, druk besproken en bespot werd⁽⁴⁾. Hare onbeschoftheid jegens haar gemaal, niet slechts in huis, maar zelfs in het openbaar, werd onverdragelijk. ‘Ik kon niets anders doen, dan het met droefenis en geduld verdragen’, zeide de prins met uitnemende grootmoedigheid, ‘in de hoop, dat het met de jaren beteren

(1) Archives et Correspondance, V. 113.

(2) ‘Acte de cinq Ministres du St. Évangile par lequel ils déclarent le mariage du Prince d'Orange être légitime.’ - Archives etc. V. 216-226.

(3) Groen van Prinsterer, Archives, I. 386.

(4) Papiers d'Etat, VII. 452.

[p. 223]

zou’. Niettemin had zij eens op een avondmaaltijd, in tegenwoordigheid van graaf Horne en vele andere edelen, zulke taal gebezigd, ‘dat allen er zich over verwonderden, dat hij de honende woorden, die zij hem toebeet, verdragen kon⁽¹⁾.’

Toen de wolken zich om hem samenpakten, toen hij een balling en zwerveling werd, namen hare verwijten en heftigheid toe. De opoffering van hun vermogen, het verpanden en verkoopen van 's prinsen goederen, zilverwerk, juweelen en kleinodiën, om voor het verdrukte land geld bijeen te brengen, verbitterde haar in de hoogste mate. Zij zonderde zich meer en meer van hem af, en liet hem eindelijk geheel aan zijn lot over. De hevigheid van haar karakter steeg tot woestheid. Zij sloeg hare bedienden met vuisten en stokken; zij bedreigde haar eigen leven, dat van hare dienaars en van graaf Jan van Nassau, met messen en dolken, en spotternij met het heilige en godslastering werd bij haar eene gewoonte, terwijl zij tegen allen, die haar omringden, de afgrijselijkste vloeken uitbraakte. Hare oorspronkelijke neiging tot onmatig gebruik van sterken drank was zoo toegenomen, dat zij dikwijls niet in staat was, zich op de been te houden. Een flesch wijn, die meer dan twee pint bevatte, des ochtends, en een tweede des avonds, benevens een pond suiker, was haar gewone rantsoen. Zij schreef brieven aan Alva, waarin zij zich beklaagde, dat haar gemaal zich ‘met zijn ellendigen Geuzenoorlog’ verarmd had, en den hertog smeekte, haar wat gereed geld te, verschaffen en de middelen om in het bezit van haar bruidschat te komen⁽²⁾

(1) Brief aan den Keurvorst Augustus. - Groen van Prinsterer, Archives etc. II. 31, 32.

(2) ‘Derhalben auch die Princessin sich dermassen erzürnedte, dasz sie ihr der Frawen Mann und die Fraw midt einem Scheidtholtz, gleichfalls anch mit Feusten geschlagen und sehr übel gescholten hab,’ etc. - Summarische Verzeichnisz und Protocolle der Abgesandten, 85-129 Act. der Fr. Princessin zu Uranien vorgebliche Vorhandlung belangend. A^o. 1572. - MS. in het dresdensch Archief.
‘Habe darnach des Abends, als sie gar und also beweindt gewesen dasz sie nicht stehen können, ein Schreibmesserlein in den rechten Ermel zu sich gesteckt, vorhabens Graf Johann, wan er zu ihr kumen werde, solches in den Hals zu stossen; - gleichfalls habe sie ein Briefstecher bekhumen und solchen, als sie auch etwas zu viel getrunken, zu ihrem Haupt ins Bedt gelegt, “etc.” Es las ihr auch die Fr. Princessin oftmals Eyer gar hart im Salz sieden, darauf trinkt sie dan etwas zu viel und werde ungedultig, fluche alle bose flueche, und werfe die Speise und Schüssel und alles von Tisch von sich, etc. - Dresdensch MS., dict. act.
Und die Fr. Princessin, wie sie es genant, den tollen Man, nemlich ein guedte Flasche Weins morgens und abermals ein guedte Flasche zu abendtszeit, mehr dan ein Masz haltend, bekumen, welches ihr sambt einem Pfundt Zugkers bei sich zu nemen nicht zu vil sei,’ - Ibid. Een ongeoorloofde verbindtenis met Jan Rubens, vroeger lid der regeering ‘Der Man sich verweigert had einen Brief, so sie an den Duca de Alba geschrieben, gen Cölln zu tragen und daselbst ferner zu überschicken. - Der Inhalt solches Briefs sei ungeverlich gewesen, dasz sie sich beclagt, wie man sie alhie sogar übel tractirt - das Guedt, so ihr auf des Könings Anorduung gehandtraicht habe sollen werden, entwendt und es ihrem Herrn zu seinem unnutzen Goesen Krieg zu gebrauchen, zugestellt haben. Bidte dasz der Duca de Alba wölle vor sie schrieben an das Cammergericht umb Mandat, dasz sie van Gr. Johanns Gefengknüsz. ledig und zu Spier vor recht gestellt werden möge. Auch dasz er, der von Alba, ihr die nechste Mess etwas von Gelt und dabei einen Gesandten mit mundlicher Werbung zuschicken wolle. Sey der Brief zwei Bogen langk,’ etc. Dresdensch MS., diet. act.

[p. 224]

van Antwerpen, thans balling, de vader van den beroemden schilder, maakte de lijst van hare misdrijven vol, en rechtvaardigde 's prinsen huwelijk met Charlotte van Bourbon⁽¹⁾. De keurvorst van Saksen en landgraaf Wilhelm besloten haar niet langer onder het opzicht der Nassau's te laten, en met de grootste moeielijkheid werd zij op het eind van 1575 uit Dillenburg verwijderd. Reeds in 1572 had Augustus den landgraaf voorgeslagen, om haar in eenzame opsluiting te houden, terwijl een predikant haar dagelijks door het traliegat, waardoor zij haar voedsel zou ontvangen, zou komen toespreken. De landgraaf kwam toen tegen dat onmenschelijk voorstel op, dat evenwel nu ten uitvoer werd gelegd. De rampzalige prinses, thans volkomen waanzinnig, werd in het paleis van den keurvorst gevangen gezet in eene kamer, waarvan men de vensters dichtgemetseld en slechts eene smalle, met traliën voorziene opening boven de deur gelaten had. Door deze reet reikte men haar voedsel toe, en langs denzelfden weg kwamen tot haar de woorden van den geestelijke, die dagelijks eene stichtelijke preek voor haar houden moest⁽²⁾.

Twee jaren lang verduurde zij die verschrikkelijke straf en stierf geheel krankzinnig⁽³⁾, op den 18den December 1577.

(1) Acta, der Fr. Princ. zu Uran. etc. Abschriften von Fr. Annen Ehestiftung etc. - Schickung an Johann Gr. zu Nassau - Abholung der Princessin und todtlicher Abgang. - MS. van het dresdensch archief, 1575-1579, passim. - Bakhuizen van den Brink, Het huwelijk van Willem van Oranje enz. bl. 133 volgg.

(2) ‘Seindt auch der endlichen Meinung, wan sie also ins geheim verwahret, und ein Predicant verorduet, der sie teglich durch ein Fensterlein, da ihr die Speys und Tranck gereicht werden, ihrer begangenen Sünden mit Fleiss erinnere.’ - Brief van keurvorst Augustus aan landgraaf Wilhelm, 9 Juli 1572, MS. van het dresdensch Archief.

(3) ‘Ganz gestörten Geistes.’ - Ibid. ‘Desgleichen habe ich auch angeordnet,’ schrijft de secretaris Hans Jenitz onmiddellijk na het overlijden der Prinses. ‘dasz die Fenster durch die Mauer, welche zie zuvor zugemauert, wiederum ausgebrochen werden und soll der Bettmeister mit Reinigung derselben Stube und Kammer sich E.F.G. Befehl nach verhalten. E.F.G. kann ich auch unterthanigst nicht verhalten, dasz eine neue Thür vor solche Stube gemacht worden, sondern man hat durch die alte Thüre in dem obern Felde nur ein viereckicht Loch ausgeschnitten und von starkem eisernen Blech einen Gitter dafür gemacht, das man auswendig auf dem Saal auch verschliessen kann. - Es steht auch zu E.F.G. Gefallen, ob man die grosse eiserne Bande mit den Vorlegeschlossern, damit die Thüre von aussen verwarht gewesen, also daran bleiben lassen, oder wieder aus dem Stein aushauen und abfeilen lassen wolle, aber die Gitter vor den Fenstern können meines Bedünckens wohl bleiben.’ - Hans Jenitz an Churfürstin Anna. Inventar. über Fr. Annen, p. 3. Uranien Verlassenschaft etc. A^o. 1577. - MS. Dresdensch Archief.

[p. 225]

Den volgenden dag werd zij in het keurworstelijk graf te Meissen bijgezet. Een plechtige stoet van ‘schoolkinderen, geestelijken, overheden, edelen en burgers’ begeleidde haar stoffelijk overschot naar die rustplaats, die geen wreedheid van anderen, noch eigene geweldenarij haar meer ontrooven kon⁽¹⁾.

Zoover het dus den goeden naam van Charlotte van Bourbon betrof en de wettigheid van het kroost, dat uit haar huwelijk mocht geboren worden, ontving zij alle mogelijke waarborgen. En bovendien meldde de prins haar in een eenvoudigen brief dat hij reeds over den eersten bloei van 't leven heen was, daar hij zijn tweeënveertigste jaar had bereikt, en dat zijn vermogen bezwaard was, niet alleen door uitkeeringen aan de kinderen uit zijne vroegere echtverbindtenissen, maar ook door de schulden, die hij gemaakt had voor de zaak van zijn verdrukt land⁽²⁾. Een vergadering van fransche doctoren en bisschoppen, door den hertog van Montpensier bijeengeroepen, bekrachtigde later het gevoelen, dat de kloostergelofte van prinses Charlotte niet overeenstemde met de wetten van Frankrijk noch met de bepalingen der trentsche Kerkvergadering⁽³⁾. Zij werd door St. Aldegonde naar den Briel begeleid, waar haar verloofde haar ontving, met wien zij den 12den Juni vereenigd werd. De bruiloft werd gehouden te Dordrecht, met veel vroolijkheid en feestelijkheid, maar zonder dat er op gedanst werd⁽⁴⁾.

(1) Dict. Act. - MS. Dresdensch Archief. - Het kan voorzeker niet als eene schending van de heiligheid van Archieven worden beschouwd, dat wij kortelijk gewaagd hebben van eene geschiedenis, wier hoofdtrekken reeds in het licht zijn gegeven, niet slechts door de HH. Groen van Prinsterer en Bakhuizen van den Brink in Nederland, maar ook door den saksischen professor Böttiger in Duitschland. Het is onmogelijk het karakter en de loopbaan van Oranje, en zijne betrekkingen met Duitschland te verstaan, zonder een volledig overzicht van het saksisch huwelijk.

(2) ‘Mémoire pour le Comte de Hohenlo allant de la part du Prince d'Orange vers le Comte J. de Nassau, l'Electeur Palatin, et son épouse Mlle de Bourbon.’ - Archives etc V. 189-192.

(3) Apologie du Prince d'Orange. - Ed. Sylvius, 37, 38.

(4) Archives et Correspondance, V. 226. Bor, VIII. 644. Van Meteren, V. 100.

[p. 226]

Bij het aangaan van deze verbindtenis raadpleegde de prins ongetwijfeld alleen zijne neiging. Bij uitnemendheid huiselijk in zijne gewoonten, was het hem een behoefte, van de afmattende bezigheden, waarmede zijn leven buiten 's huis bezet was, verpoozing te vinden aan eigen haard. Jaren achtereen had hij alle gezellig verkeer moeten derven, althans op zeldzame uitzonderingen na; het was dus zeer natuurlijk, dat hij dit huwelijk wenschte te sluiten. Even natuurlijk echter was het, dat hij zich door zulk eene onstaatkundige verbindtenis vele vijanden maakte. De keurvorst van de Palts, die bij de bruid de plaats van voogd bekleedde, keurde het huwelijk bepaaldelijk af, ofschoon men hem verdacht hield van het te begunstigen⁽¹⁾. De landgraaf van Hessen was er een tijd lang woedend over; de keurvorst van Saksen buiten zich zelf van boosheid. Juist moest over eenige weken de Rijksdag gehouden worden te Frankfort, waar zeer zeker de beleedigde en invloedrijke keurvorst verschijnen zou, barstende van gramschap en besloten om de beleediging, hem persoonlijk aangedaan, op de Hervorming in de Nederlanden te wreken. Zelfs 's prinsen wijze, bedachtzame, innig aan hem verkleefde broeder, Jan van Nassau, beschouwde het huwelijk als een dwaas stuk. Hij deed wat hij kon, om den prins de voltrekking er van te ontraden: hoewel hij later bekennen moest, dat men prinses Charlotte grof beleedigd had, en dat zij voor zijn broeder een onwaardeerbare vrouw was⁽²⁾. De fransche regeering maakte van de gelegenheid gebruik, om de vervreemding, die zij van 's prinsen zaak liet blijken, te rechtvaardigen; doch dit was meer voorgeven dan werkelijkheid.

De gramschap van Saksen en Hessen konden echter niet gemakkelijk gestild worden. De landgraaf was uiterst hevig. ‘Waarlijk, ik kan mij niet verbeelden,’ zoo schreef hij aan den keurvorst van Saksen, ‘quo consilio [met welke bedoeling] die wijsneus van een Aldegonde, en wie nog verder daarbij helpers en handlangers mogen geweest; zijn, deze zaak hebben ondernomen. Nam si pietatem respicias [want zoo men haar uit het oogpunt van den godsdienst beschouwt], aangezien zij eene fransche vrouw, eene non, en nog wel eene gevluchte non is, omtrent wier eerbaarheid vrij wat getwijfeld wordt, zoo staat het te duchten, dat de prins van den drop in den regen komen zal. Si formam [wat haar uiterlijk betreft], is het niet te onderstellen, dat het hare schoonheid was, die hem bekoorde, daar hij ongetwijfeld eer afgeschrikt dan aangelokt moest worden, als hij haar aanziet. Si spem prolis [aangaande de hoop op huwelijks-

(1) Archives et Correspondance, V. 300.

(2) Archives et Correspondance, V. 203, 204, 300, 312, 313.

[p. 227]

spruiten], zoo heeft de prins voorwaar reeds maar al te veel erfgenamen, en mocht hij wenschen, vrouw noch kinderen te hebben. Si amicitiam [wat het aankoopen van vriendschapsbetrekkingen door dit huwelijk betreft], zoo laat het zich niet aanzien dat, terwijl haar vader zich zoo dreigend over haar uitlaat, er veel hartelijke vriendschap van zijn kant wezen zal. Laat hen oppassen, dat het hun ten laatste niet vergaat als den admiraal, bij de parijsche bruiloft; want die heeren kunnen bezwaarlijk zulke beleedigingen vergeven, sine mercurio et arsenico sublimato [zonder kwik en rattekruid].

De keurvorst van Saksen was razend en maakte zich belachelijk door de hevigheid zijner uitdrukkingen. Graaf Jan hield niet op zijn broeder te vermanen, om de gevoeligheid dezer hooggeplaatste personages te ontzien, en indachtig te zijn, hoeveel goeds of kwaads zij konden doen aan hem zelven en aan de groote zaak van de Hervorming. Ook hield hij hem voor, dat men de echtscheiding, wat den vorm betrof, niet als onberispelijk beschouwd had en beschouwen zou en dat de zaak, naar alle gedachten, groote ongelegenheid en nadeel voor hemzelven en zijne familie na zich slepen zou⁽¹⁾. Evenwel bleef Oranje onwrikbaar bij zijn besluit, en zoowel de toon van zijne brieven als zijn gansche gedrag verrieden duidelijk, dat dit eer een huwelijk uit genegenheid, dan uit staatkunde was. ‘Ik kan u verzekeren, broeder,’ schreef hij aan graaf Jan, ‘dat mijn aard er altijd toe heeft overgeheld, om mij noch aan woorden, noch aan bedreigingen te storen, in die aangelegenheden, waarin ik met een zuiver geweten en zonder mijn naasten te benadeelen, handelen kan. Waarlijk, indien ik op dreigementen van Vorsten acht geslagen had, zou ik mij nooit met zooveel gevaarlijke zaken ingelaten hebben, tegen den wil van den Koning, mijn meester in vroeger tijd, en in strijd met den raad van velen mijner bloedverwanten en vrienden’.

De kwade gevolgen, die men voorzien had, lieten zich niet lang wachten. Op den Rijksdag te Frankfort werd 's prinsen huwelijk veel besproken, en zelfs werd er een voorstel gedaan, om door een uitdrukkelijke verklaring de Calvinisten in Duitschland van het genot van den passauschen vrede uit te sluiten. Kort daarna werd de aartshertog Rudolf tot roomsch Koning en tot Koning van Bohemen verkozen, ofschoon men tot dusver, in overeenstemming met Oranje's staatkunde en in de verwachting dat daardoor de zaak der Hervorming in Duitschland en de Nederlanden bevorderd zou worden, zich geneigd had betoond

(1) Zie den brief van graaf Jan aan den prins van Oranje, Archives etc. V. 208-213.

[p. 228]

om Hendrik III hoop te geven en Maximiliaan vrees in te boezemen⁽¹⁾.

Terwijl dit aldus in Zuid-Holland en in Duitschland voorviel was de volkszaak in het Noorderkwartier door gruwelen geschandvlekt geworden. Diederik Sonoy, die aldaar voor den prins het bevel voerde en die groote dapperheid aan een uiterst woesten aard paarde, had onder de ingezetenen een samenzwering ontdekt, om een verwachten inval der Spanjaarden in de hand te werken. Men had, volgens de aangifte die hij ontvangen had of zich geliet ontvangen te hebben, troepen van landloopers aangenomen, om dorpen en steden in brand te steken, bakens op te richten en een reeks van vuurseinen te geven, om de beraamde ondernemingen te bevorderen. De stad houder van het Noorderkwartier had besloten te toonen, dat de hertog van Alva niet vaardiger noch verschrikkelijker kon zijn, dan hij, en stelde eigenmachtig eene rechtbank aan, naar het voorbeeld van den beruchten Bloedraad. Gelukkig voor de eer des lands was Sonoy geen Hollander; en ook moest het gebied van dit nieuw opgericht gerechtshof zich binnen zeer enge grenzen beperken. Acht vagebonden echter werden in hechtenis genomen en tot de afgrijselijkste folteringen verwezen, om hun bekentenissen af te persen, waardoor aanzienlijker personen, dan zij in de rechtsvervolging zouden betrokken worden. Op het aanzetten van rad en schroef, bekenden zeven van de acht alles wat men wilde dat zij zouden bekennen, en klaagden allen aan, die men hun wilde doen aanklagen. De achtste was standvastiger, en weigerde getuigenis te geven tegen gezeten huislieden, wier namen hij misschien nooit gehoord had, en tegen wie geen zweem van bewijs bestond. Door scherpe pijniging van drie en een half uur bracht men echter ook hem tot eene bekentenis, geheel zoo als die verlangd werd, zoodat men dus nu beschuldigingen en getuigenissen verkregen had tegen deftige ingezetenen van het Kwartier, wier eenige misdaad was dat zij in het geheim het roomsche geloof aanhingen⁽²⁾.

De acht ellendigen, die aan den eenen kant door beloften van onvoorwaardelijke vergiffenis en aan den anderen kant door ruwe folteringen zich hadden laten bewegen tot deze valsche getuigenis, werden veroordeeld om levend verbrand te worden, en op hun weg naar de houtmijt herriepen zij allen de bekentenissen, die alleen de pijnbank hun had afgeperst. Toch werden de betichte personen in hechtenis genomen. Beschuldigd van een aanslag te hebben beraamd om de dorpen en boerderijen

(1) Archives etc. V. 227, 228, 244-252, 299, 300.

(2) Bor. VIII. 623 sqq. Hooft, X. 411, 412. Wagenaar, 54 et seq.

[p. 229]

alom in brand te steken, in verband met een inval, door Hierges en andere paapsche oversten te doen, betuigden zij met ververontwaardiging hunne onschuld; maar twee hunner, zekere Coppen Cornelisz. en zijn zoon Nanning Coppensz., werden uitgekozen om de wreedste foltering te ondergaan, die nog ooit in de Nederlanden geschied was. Sonoy wilde, tot zijne eeuwige schande, bewijzen dat het menschelijk vernuft zich nog niet met het uitdenken van pijnigingen in de kamers van den Bloedraad had uitgeput; het zou toch blijken, dat Hervormden in staat waren om zelfs aan Inquisiteurs in deze duivelsche wetenschap eene les te geven. De reeds bejaarde Coppen werd een ganschen dag gefolterd. Den volgenden morgen werd hij weder op de pijnbank gebracht; doch de oude man was te zwak om al den doodsangst uit te staan, dien zijne pijnigers hem hadden toegedacht. Nauwelijks had men hem op het folterleger uitgestrekt, of hij blies den adem uit, tot groote ergernis van de rechters. ‘De duivel heeft hem den nek gebroken en naar de hel gehaald’, riepen zij uit. ‘Desniettemin zullen wij hem doen hangen en vierendeelen.’ Dit besluit van machtelooze wraakzucht werd dan ook ten uitvoer gelegd⁽¹⁾. Zijn zoon, Nanning Coppensz., een man in de volle kracht des levens stond met onwrikbare kloekheid ongeloofelijke folteringen door⁽²⁾, en eerst nadat hij velerlei doodsangst verduurd had, met een moed, die bovennatuurlijk scheen, gaf hij ook blijken van menschelijke zwakheid. Toen eindelijk alle gewrichten van elkander gerukt waren en hij, van slaap en voedsel beroofd, versmachtte van dorst, bracht men hem ten laatste door eene belofte van volkomen vergiffenis tot eene valsche bekentenis. Hij gaf alles toe, wat men tegen hem inbracht, bekende zich schuldig aan het beramen van een reeks van brandstichtingen en aanslagen, waarvan hij nooit gedroomd had, en verklaarde, in verstandhouding te staan met andere roomschen, nog gevaarlijker dan hij.

(1) Bor, VIII 626, seq. Hooft, X. 413, seq.

(2) Zie den brief der gemachtigden aan Sonoy bij Bor, VIII. 640, 641. De gansche brief is een verwonderlijk gedenkstuk van barbaarschheid. De ongeloofelijke martelingen, waaraan men die arme schepsels onderworpen had, worden op een droogen toon in de bijzonderheden vermeld, alsof de handeling volkomen wettig en loffelijk was. De gemachtigden besluiten met vrome wenschen voor het welzijn van den Stadhouder. ‘Edele, wijse, vrome en seer voorsienige Heere, alle 't gunt voorsz. is, wij Uwer E. bij desen wel hebben willen adverteren; dat kenne Godt Almachtig, die Uwer E. wil sparen in een salig, gesond en lanckwijlige regering.’ - Men zal evenwel zien, dat de wijze, vrome en zeer voorzienige Overste, die dus het lijf zijner medeburgers door de hevigste pijnen folterde, niet lang gedoogd werd op die wijze ‘zijne zalige, gezonde regeering’ voort te zetten.

[p. 230]

In spijt van de gegeven beloften, werd Nanning daarop ter dood veroordeeld. Het vonnis hield in, dat hem het hart uit het lijf gerukt en in het aangezicht geworpen zou worden, om vervolgens zijn afgehouwen hoofd op de torenspits van zijn geboortedorp ten toon te stellen. Zijn lichaam zou dan gevierendeeld en de stukken aan vier verschillende poorten van Alkmaar gespijkerd worden; want het was die stad, kort geleden zoo vermaard geworden om haar heldhaftigen weerstand tegen het spaansche leger, die thans door deze onmenschelijke gruwzaamheid bezoedeld werd. Toen de ongelukkige ter strafplaats geleid werd, herriep hij met verontwaardiging de bekentenissen, die men hem ontwrongen had, en zijn valsche beschuldigingen. Toen de predikant Jurriaan Epeszoon, onder overluid bidden, de stem van den veroordeelde trachtte te smoren, opdat het volk niet op de been zou komen, dagvaardde het stervende slachtoffer dezen onwaardigen herder van Christus' gemeente, binnen drie dagen voor Gods rechterstoel. Merkwaardig was het dat de aldus gedagvaarde predikant, nadat hij van de plaats der terechtstelling huiswaarts gekeerd was, ziek werd en drie dagen later overleed.⁽¹⁾

Ondanks de plechtige herroeping van Nanning, werden de aangeklaagde personen toch gevangen genomen en op hunne beurt op de pijnbank gebracht; doch nu kwam de zaak Oranje ter oore. Zijne uitdrukkelijke bevelen en de algemeene verbolgenheid, in den naasten omtrek door de gruwelen opgewekt, beletten het voortzetten van de misdaad. De aangeklaagden werden naar de gevangenis teruggebracht, waar zij bleven tot men hen bij de Pacificatie van Gent ontsloeg. Na hunne loslating stelden zij eene gerechtelijke vervolging tegen Sonoy in, zoowel om hunne eigene onschuld te bewijzen als om den onmenschelijken overste gerechte straf te doen wedervaren. Het rechtsgeding vorderde echter traag en werd ten laatste opgegeven; want de machtige stadhouder had aan de zaak der vrijheid zulke uitstekende diensten bewezen, dat men het niet raadzaam keurde, hem tot het uiterste te brengen. Het kan geen vlek zijn op den naam van Oranje, dat deze misdaden niet belet werden; het was hem toch onmogelijk, overal tegenwoordig te wezen. Ook is het niet rechtvaardig, de martelingen en doodstraffen, onschuldigen aldus aangedaan, te beschouwen als een onuitwischbare vlek op de zaak der vrijheid. Die gruwelen komen een enkelen man ten laste, die diensten had bewezen, doch nu, even als de graaf Van der Marck, zijne hand met het bloed van schuldeloozen bezoedelde. De nieuwe rechtbank schoot volstrekt geen wortel:

(1) Bor, VIII. 628, et seq. Hooft, X. 414. Wagenaar, VII. 58. Brandt, Hist. der Reform. I. 563. Velius, Hoorn, bl. 440.

[p. 231]

zij werd opgeheven, zoodra de gruwelen, waarmede zij was ingewijd, ruchtbaar werden.

Den 19den Juli sloeg Hierges het beleg voor Oudewater, dat hierop volstrekt niet was voorbereid; de bezetting en burgerij, hoe zwak ook, hielden zich toch kloek. Achttien dagen bood de stad weerstand, en werd den 7den Augustus stormenderhand veroverd, waarna de gewone gruwelen volgden: de bezetting werd over de kling gejaagd en der burgerij ging het weinig beter. Mannen, vrouwen en kinderen werden in koelen bloede vermoord, of genoodzaakt voor het leven een zwaren losprijs te betalen, terwijl deftige vrouwen en jonge dochters onder de soldaten voor twee of drie daalders het stuk verkocht werden. Bijna elk huis in de stad werd tot den grond toe verbrand. Nadat deze afgrijselijke, maar zeer gewone tooneelen vertoond waren, sloeg Hierges' leger den weg naar Schoonhoven in, dat geen tegenweer bood, maar zich op dragelijke voorwaarden den 24sten Augustus overgaf⁽¹⁾.

De groot-kommandeur had nog de hoop niet opgegeven om uit Spanje onderstand over zee te krijgen, niettegenstaande de laatste onderneming zoo plotseling verijdeld was geworden. Het was echter noodig, een vasten voet op de zeekust te krijgen, wilde men eene landing door de landmacht doen ondersteunen, en Requesens wenschte daarom een of ander deel van Zeeland te heroveren. Het eiland Tholen was nog Spaansch gebleven, sedert Mondragon's merkwaardigen tocht naar Zuid-Beveland. Uit dit oostelijkste deel der zeeuwsche eilandengroep besloot de landvoogd thans eene onderneming te beproeven tegen de westelijke stranden. De drie voornaamste eilanden waren Tholen, Duiveland en Schouwen; Tholen grensde het dichtst aan het vasteland; naast daaraan, door een twee mijlen breeden zeearm er van gescheiden, lag Duiveland; verderop, door een smaller geul van laatstgenoemd eiland afgezonderd, lag Schouwen, als met den kop naar de zee gekeerd, en op Schouwen vond men de versterkte hoofdstad Zierikzee, omringd door steden en dorpen van minder belang.

Requesens had lang over de middelen nagedacht om dit belangrijk eiland in zijne macht te krijgen; hij had eene talrijke vloot van galeien, roeischuiten, pleiten en kromstevens doen uitrusten en kwam nu op Tholen om de onderneming te regelen. In het eerst liet het zich voor hem niet gunstig aanzien; want de stroomen wemelden van zeeuwsche schepen, wier bemanning uitmuntte in bedrevenheid en stoutheid. Er deden zich thans echter uit Zeeland zelf verraders op, die den spaanschen bevel-

(1) Bor, VIII. 628-641, 646, 647. Hooft X. 415-419, 424, 425. Van Meteren, V. 100.

[p. 232]

hebber willen leeren, hoe hij hun eigen land den doodsteek geven kon. Zij legden Requesens uit, hoe zich een smalle schor onder water uitstrekte van Filipsland, een onbewoond eilandje dicht bij Tholen, tot aan het strand van Duiveland. Op deze ondergedompelde landtong stond het water bij eb laag genoeg om doorwaad te worden, en het zou voor eene bende wakkere krijgers mogelijk zijn, onder begunstiging van den nacht den gevaarlijken overtocht te doen. Eens op Duiveland aangekomen, konden zij gemakkelijker naar Schouwen oversteken, daar de stroom hier minder diep en slechts half zoo breed was; zoodat eene legermacht, over deze ondiepten gezonden, Duiveland in bezit nemen en het beleg slaan kon voor Zierikzee, voor de oogen der zeeuwsche vloot, die niet dicht genoeg zou kunnen naderen om den overtocht te beletten.

De kommandeur besloot de onderneming te beproeven. Het was geen nieuw denkbeeld, want Mondragon had reeds op schitterende wijs een soortgelijke onderneming beraamd en ten uitvoer gebracht. Het gold thans evenwel een nog stouter ontwerp: bij het eerste, hoewel hachelijk genoeg, had men alleen de zee te overwinnen gehad, geen tegenstand van menschen; nu echter had men niet alleen met het water en de duisternis, maar ook met een waakzamen en stouten vijand te doen. De Zeeuwen merkten, dat de onderneming op til was, en hunne schepen lagen in menigte op de aangrenzende stroomen⁽¹⁾. Niettemin werd het besluit van den groot-kommandeur door de zijnen met geestdrift toegejuicht. Na in persoon beproefd te hebben of de onderneming mogelijk was en zijne wakkere soldaten die konden volvoeren, gelastte hij dat de roem van het waagstuk, even als de vorige maal, eerlijk verdeeld zou worden tusschen de verschillende natiën, die onder 's Konings banieren dienden.

Toen alles gereed was, hadden zich op Tholen drieduizend Spanjaarden, Duitschers en Walen verzameld. Verder zou een uitgelezen bende van tweehonderd schansdelvers en pioniers den tocht meemaken, opdat men zich zonder tijdverzuim zou kunnen verschansen, zoodra men Schouwen bereikt had. Ook werden er nog vierhonderd ruiters in de stad Tholen gelegd, terwijl de kleine vloot, die in Antwerpen was uitgerust, bij die stad gereed zou blijven liggen om de landmacht te ondersteunen. De groot-kommandeur verdeelde nu zijne krijgsmacht in twee deelen: de eene helft moest in de schuiten blijven, onder bevel van Mondragon; de andere helft, van de tweehonderd pioniers vergezeld, door het water waden, van Filipsland naar Duiveland en Schouwen. De manschappen van deze afdeeling werden ieder

(1) Bor, VIII. 648-650. Hooft, X. 426, 427, 428. Van Meteren, V. 101, 102. Mendoza, XIV. 281, 283. Bentivoglio, IX. 164 et seq.

[p. 233]

van een paar schoenen, twee pond buskruit en leeftocht voor drie dagen voorzien, hetgeen zij in een zak om den hals droegen. Aan het hoofd stond Don Osorio d'Ulloa, een ervaren en dapper bevelhebber.

In den nacht, tot de onderneming uitgekozen, kwam de maan, sedert één dag in het laatste kwartier, kort voor middernacht op. Tusschen vier en vijf uur des morgens was het laag water. Op het bepaalde uur stak de groot-kommandeur over naar Filipsland, en sloeg van daar het voortrukken van het kleine leger gade. Hij richtte tot de soldaten een korte toespraak, waarin hij behendig de snaar aanroerde van de spaansche ridderlijkheid en de roemzucht, dien landaard eigen⁽¹⁾. Zijne woorden werden door het in geestdrift ontvlamde krijgsvolk met luide kreten van toejuiching beantwoord. Don Osorio d'Ulloa trok daarop zijn bovenkleed uit en volgde onmiddellijk de gidsen in den stroom. Nu rukten de Spanjaards aan, dan de Duitschers, toen de Walen, en daarop de tweehonderd schansdelvers, terwijl Don Gabriel Peralta met zijn spaansch vendel de achterhoede vormde. Het was een onstuimige nacht: de tocht door het donkere water werd door het onophoudelijk geflikker van het weerlicht betint⁽²⁾. Behoedzaam twee aan twee voorttrekkend, waadden de stoutmoedige krijgslieden weldra bijna tot aan den hals door het water, terwijl de ondiepte, die zij volgen moesten, zoo smal was, dat elke misstap noodlottig zijn kon. Meer dan een gleed er uit, om niet meer op te staan. Bij het flauwe maanlicht, dat van tijd tot tijd door het stormachtige zwerk brak, konden de soldaten duidelijk de zeeuwsche schepen ontwaren, waarlangs zij moesten heen trekken, en die zoo dicht bij de bank geankerd lagen, als de diepte van het water slechts gedoogde. Eenigen hadden zich, in hun drift om den overtocht te beletten, op het strand gezet. Onophoudelijk speelde het geschut van de grootste schepen, terwijl van al de vaartuigen musketvuur knalde; doch het weerlicht maakte het mikken moeielijk en het schieten vrij onschadelijk⁽³⁾, en daarbij werden de Spanjaards beschut door het water, waarin zij waadden.

Bij tusschenpoozen hielden zij halt om adem te scheppen, of met de naaste aanvallers kogels te wisselen. Al stonden zij tot aan de borst in het water en meestal in volslagen duisternis gehuld, toch waren zij nog in staat om een soms goedgemikt salvo op den vijand los te branden. De Zeeuwen echter bestreden

(1) Bentivoglio, IX. 166. Hooft, X. 427, 428. Mendoza, XIV. 283, 284.

(2) Bor, VIII. 648-650. Hooft, X. 428. Bentivoglio, IX. 167. - Volgens Mendoza, XIV, 284, was de lucht in dien gedenkwaardigen nacht vol bovennatuurlijke verschijnsels. - Vergeliik Strada, VIII. 398.

(3) Hooft, X. 429. Wagenaar, VII. 70.

[p. 234]

hen niet met vuurwapens alleen: zij doorboorden de Spanjaarden met hunne doodelijke harpoenen, zij sleepten hen van het pad met bootshaken, of sloegen hen met zware dorschvlegels de hersens in. Menig tweegevecht op leven en dood greep er in de duisternis plaats; menige stoute daad, door geen anderen bespied, werd er volvoerd. Toch trokken de Spanjaarden, trots alle beletselen en verliezen, bestendig voort. Bleken de wapenen onvermogend om hen terug te houden, dan werden zij aangevallen door de tergende kreten en den bitteren spot van hunne dikwijls onzichtbare vijanden. Dezen scholden hen uit voor waterhonden, heen en weer zwemmend voor een meester, die hen verachtte, voor huurlingen, die hun bloed voor goud veil hadden en zich door dwingelanden tot de laagste diensten lieten gebruiken. Indien zij, door de spotternijen geprikkeld, zich omkeerden, om hunne onzichtbare kwelgeesten te tuchtigen, dan werden zij door hunne makkers omvergeloopen en van het smalle pad afgestooten: zoo kwamen er velen om.

De nacht verstreek en steeds bleven de waaghalzen kloekmoedig volharden, hoewel de tocht zeer langzaam vorderde. De hoofdmacht der Spanjaarden, Duitschers en Walen, bereikte kort na het aanbreken van den dag het tegenoverliggende strand, wel niet zonder aanmerkelijk verlies, maar toch in volkomen orde. De pioniers bleken niet zoo gelukkig. De vloed verraste hen, eer zij over waren en sleepte hen bijna allen mee. De achterhoede onder Peralta, evenals de pioniers te midden van den tocht door den opzettenden vloed overrompeld, was nog dicht genoeg bij het strand van Tholen om derwaarts terug te kunnen keeren⁽¹⁾.

Don Osorio hield nu aan het hoofd zijner dapperen een oogenblik rust op Duiveland, na dezen weergaloozen tocht, door het water, van meer dan zes uren; men ververschte zich, zond tot de Maagd Maria en St. Jago gebeden op, en maakte zich dan gereed om den nieuwen vijanden te land het hoofd te bieden. Tien vendels fransche, schotsche en engelsche hulpbenden lagen op Duiveland, onder bevel van Karel van Boisot. Zonderling genoeg werd, door een onverklaarbaar toeval of door verraad, die bevelhebber door zijn eigene soldaten gedood, op het oogenblik dat de koninklijke troepen de landing volbrachten. De hierdoor ontstane verbijstering steeg ten top, toen de vijand zoo plotseling uit den stroom opdaagde. Men overschatte het getal der aanvallers en vlood, van schrik geslagen, naar alle kanten. Sommigen zwommen naar de zeeuwsche schepen, die in de buurt lagen; anderen namen de wijk in de sterkten, op het eiland

(1) Mendoza, XIV. 285. Bentivoglio, IX. 168. Hooft, X. 429.

[p. 235]

aangelegd; doch spoedig werden deze door de Spanjaarden ingenomen, en de verovering van Duiveland was volvoerd⁽¹⁾.

De onderneming liep nog niet ten einde, maar werd toch vrij wat minder hachelijk; want de kreek, die Duiveland van Schouwen scheidde, veel smaller dan de ondiepte, die men zoo pas overtrok, was nog geen mijl breed en zoodanig met riet en biezen begroeid, dat zij, hoewel moeielijk te doorwaden, voor geen schepen dienen kon⁽²⁾. Dit deel van het ontwerp werd met gelijke vastberadenheid volvoerd, zoodat de soldaten na eenige uren op Schouwen voet aan wal zetten. Vijf vendels staatsche troepen, daar geplaatst om de landing te keeren, vloden laaghartig bij de eerste losbranding der spaansche musketten en namen de wijk in de stad Zierikzee, die kort daarna belegerd werd,

Op Duiveland waren nu ook de troepen ontscheept uit de schuiten, die zich naar het tooneel van den strijd begeven hadden zoodra men door seinen bericht had ontvangen van het slagen van den tocht door het water. Brouwershaven, aan de noordzijde van Schouwen, werd onmiddellijk bemachtigd; maar Bommenede bood weerstand, tot dat het eindelijk, den 25sten October, stormenderhand ingenomen en aan vuur en zwaard prijs gegeven werd; van de bevolking en bezetting bleven geen twintig man gespaard. Vervolgens werd het beleg voor Zierikzee geslagen en kolonel Mondragon met de leiding er van belast. Requesens zelf kwam op Schouwen om verdere bevelen te geven.

Ook Chiappin Vitelli begaf er zich in het midden van den winter heen, maar bezeerde zich, bij het doen van eene ronde over het eiland, door een val uit zijn draagkoets zoo hevig, dat hij aan boord van het schip, 't geen hem naar Antwerpen terugbracht, overleed. Vitelli had bij meer dan eene gelegenheid lauweren geoogst; bijzonder loffelijk had hij zich gehouden in het belangrijk gevecht bij Bergen, waarin de Hugenooten onder Genlis de nederlaag leden. Hij behoorde tot eene aanzienlijke umbrische familie en had zijn leven lang te velde doorgebracht, zoodat weinige aanvoerders, met Alva in de Nederlanden gekomen, er meer bekend en meer gehaat waren. Hij onderscheidde zich evenzeer door zijn moed als door zijne wreedheid en door de zwaarlijvigheid, die hem een bijna gedrochtelijk voorkomen

(1) Bor, VIII. 649. Mendoza, XVI. 286. - De bevelhebber, wiens loopbaan zulk een ongelukkig einde nam, een broeder van den vermaarden admiraal Boisot, had zelf aan de zaak van zijn vaderland goede diensten bewezen, en was, bij zijn dood stadhouder van Walcheren. - Archives et Correspondance, V. 283.

(2) Mendoza, XIV. 286, 287. Bentivoglio (IX. 168) zegt: iets minder dan eene mijl. - Vergelijk Bor, VIII. 649. Hooft, X. 429. Bentivoglio, IX. 168. Van Meteren, V. 103. Strada, VIII. 403

[p. 236]

gaf: zijn vooruitstekende buik moest door een draagband gesteund worden, die om zijn hals bevestigd was; toch deed hij, ondanks dit beletsel, meer dienst, niet alleen als bevelhebber, maar zelfs als onderhoorige, dan menig jeugdiger en vlugger soldaat⁽¹⁾.

Het beleg van Zierikzee werd slepende gehouden tot in Juni, daar de stad zich standvastig verdedigde. Geldgebrek maakte, dat de krijgsverrichtingen slechts tragen voortgang hadden; maar dezelfde oorzaak belette den prins het ontzet. Intusschen had de tocht uit Filipsland, het schitterendst wapenfeit van den ganschen oorlog, gewichtige uitkomsten opgeleverd. De gemeenschap tusschen Walcheren en de overige Zeeuwsche eilanden was afgebroken, de provincie in twee deelen gesneden, en, althans voor een poos, een vast punt aan zee door Spanje verkregen. Zijne Excellencie was er diep door gegriefd en begreep, dat het oogenblik gekomen was, om alle eervolle middelen in het werk te stellen ten einde hulp van buiten 's lands te verkrijgen. De Hollanders en Zeeuwen hadden tot dusver den vrijheidsoorlog alleen gevoerd, met wakkerheid en volharding; maar hunne bekrompen middelen maakten het hun onmogelijk, den ongelijken strijd nog veel langer vol te houden. Aanbiedingen van troepen, door de Staten te bezoldigen, moesten worden afgewezen, als erger dan nutteloos. Hendrik van Navarre, die zich mogelijk de heerschappij over de provinciën door zulk eene onvruchtbare weldaad dacht te verzekeren, wilde wel twee of drie duizend man zenden, doch niet op eigen kosten. Het voorstel werd beleefd van de hand gewezen⁽²⁾. De prins en zijn klein land stonden geheel alleen. ‘Zelfs al zouden wij ons niet enkel door de gansche wereld verlaten, maar ook de gansche wereld tegen ons zien,’ schreef hij, ‘zoo zouden wij toch niet ophouden, ons tot den laatsten man te verdedigen. Bewust van

(1) Strada, VIII. 404. - Vitelli schijnt ook bij de Spanjaarden niet gezien te zijn geweest, en Mendoza maakt niet eens gewag van zijn dood. De Nederlanders haatten hem uit den grond van hun hart. Zijn naam, die stof tot woordspelingen gaf, was natuurlijk een wetsteen voor hunne vernuften Zij maakten op zijn dood eene menigte puntdichten, waarvan het volgende tot een staaltje mag dienen:

O Deus omnipotens, crassi miserere Vitelli,

Quem mors praeveniens non sinit esse bovem.

Corpus in Italia est, tenet intestina Brabantus,

Ast animam nemo. - Cur? - Quia non habuit.’

Zie Van Meteren, V. 103b. - Zijn dood viel voor tegen het eind van Februari 1576, eenige dagen vóór het overlijden van den groot-kommandeur.

(2) Wagenaar, VII. 88. Resol. van Holl., 15 Maart 1576.

[p. 237]

de rechtvaardigheid onzer zaak, verlaten wij ons geheel op Gods genade’⁽¹⁾. Hij besloot evenwel andermaal tot de machtigen der aarde de toevlucht te nemen, van zins om de waarheid van zijn vermaard gezegde op de proef te stellen, dat ‘het der bruid, die hij ten huwelijk te besteden had, aan geen vrijers ontbreken zou.’ Kortom, het was noodig geworden, het groote vraagstuk, of men openlijk en plechtig Filips zou afzweren, onder de oogen te zien.

Tot hiertoe had men den schijn van gehoorzaamheid aan den Koning bewaard, en zelfs de vijanden van den prins gaven toe, dat dit zonder slinksche bedoeling geschiedde⁽²⁾. Thans echter was het noodzakelijk geworden, die gehoorzaamheid af te schudden, mits men een anderen Vorst vinden kon, sterk en kordaat genoeg, om de heerschappij te aanvaarden, die Filips verbeurd had. Natuurlijk viel er slechts te kiezen tusschen Frankrijk en Engeland, tenzij de Nederlanders weder bij het duitsche Rijk konden ingelijfd worden. Reeds in Juni had de prins den Staten uitdrukkelijk de vraag voorgelegd, ‘of zij niet met het Rijk zouden onderhandelen over hunne toelating, met behoud van eigen staatsvormen’; maar men begreep hiertoe niet te moeten overgaan, zoolang het niet uitgemaakt was dat men de bescherming des Rijks op geen lichtere voorwaarden verkrijgen kon⁽³⁾.

Van dit voorstel was toen echter verder niets gekomen. Thans, in het begin van Juli, brachten de Ridderschap en Steden van Zuid-Holland ter tafel, ‘dat het hun plicht was den Koning af te zweren, als een dwingeland, die zijne onderdanen zocht te onderdrukken en te verdelgen; en dat het hun voegde, een anderen beschermer te zoeken.’ Dit geschiedde, terwijl de Bredasche onderhandelingen nog hangende waren, maar tevens de uitkomst er van reeds duidelijk was. Men gevoelde nog steeds zekeren weerzin om den laatsten beslissenden stap in den opstand te doen en niet langer den schijn van gehoorzaamheid aan den Koning te blijven bewaren, als een scheede, die wel is waar versleten was, maar waarin men toch nog misschien den degen opsteken kon. Het voorstel werd in de vergadering verworpen; nochtans werden er negen gemachtigden benoemd, om met den prins te beraadslagen ‘over de middelen om onderstand te verkrijgen van een vreemden Vorst, zonder zich aan vreemd oppergezag te onderwerpen, of de betrekking met Zijne Majesteit te verbreken.’

(1) Archives de la Maison d'Orange, V. 281 Brief van Graaf Jan.

(2) Zie de aanmerking van Groen van Prinsterer over eene plaats in een brief van den Raad van State aan Requesens. - Archives etc. V. 273. Zie ook den brief bij Bor. VIII. 612.

(3) Resol. van Holl. 6 Juni 1575. Wagenaar, VII. 78.

[p. 238]

Eenige maanden later echter werden de Staten door den prins opgeroepen, om te Rotterdam over deze gewichtige zaak te komen beraadslagen. Op den 1sten October stelde hij uitdrukkelijk voor, òf met den vijand een verdrag te sluiten, en dit dan hoe eer hoe beter te doen, òf zich anders eens voor al af te scheiden van den Koning van Spanje en van Vorst te verwisselen, ten einde met de hulp en onder de bescherming van de eene of andere Christelijke Mogendheid de verbonden gewesten tegen den vijand te blijven verdedigen. Bovendien verklaarde Oranje, dat naar zijn oordeel de verplichting op hen rustte, om over zulk eene gewichtige zaak het gevoelen in te winnen van de stedelijke regeeringen. De afgevaardigden der verschillende steden erkenden de gepastheid van dit voorstel, en besloten hunne lastgevers te raadplegen, terwijl de afgevaardigden der Ridderschap insgelijks met hunne committenten wenschten te beraadslagen. Nadat de vergadering voor een poos verdaagd was geweest, kwam zij wederom te Delft bijeen, alwaar door de Ridderschap en de Steden eenstemmig besloten werd, dat zij den Koning zouden afzweren, en vreemde hulp zoeken, waarvan men de keus aan den prins overliet, die ten aanzien van 's lands regeering het gevoelen der Staten zou raadplegen’⁽¹⁾.

Aldus werd de groote stap gedaan en hadden twee kleine provinciën zich onafhankelijk verklaard van haar ouden meester. Dat besluit, ofschoon in donkere dagen van twijfeling genomen, zou niet vernietigd, maar de kiem worden eener nieuwe en machtige republiek. Zoo weinig echter droomden deze mannen van het toekomstig Gemeenebest, waartoe zij den grondslag legden, dat het besluit om den Koning van Spanje af te zweren gepaard ging met een voorstel om het gezag van een ander Vorst in te roepen. Men kon zich niet voorstellen, dat de twee slanke zuilen, die alleen nog maar van den toekomstigen grootschen bouw tot stand gekomen waren, sterk genoeg zouden zijn om te blijven staan. Thans rees de vraag, tot welke Mogendheid men zich wenden zou? Op Duitschland, een staat, die alleen in naam bestond, viel weinig te bouwen, en Frankrijk leed nog steeds aan inwendige godsdienstige en burgerlijke verdeeldheid. De oproerige houding, die de hertog van Alençon voortdurend volhield, scheen het moeielijk en gevaarlijk te maken, in onderhandeling te treden met een land, waar de burgeroorlogen zoodanig wortel geschoten hadden, dat men bezwaarlijk met een van de partijen eene eerlijke en voordeelige verbintenis sluiten kon. De Koningin van Engeland duchtte Filips' toorn, die het gevaar, dat haar bestendig van den kant van Schotland dreigde,

(1) Res. van Holl. 1575, bl. 474; 9 Juli 1575, bl. 482; 3 Oct. 1575, bl. 668, 669; 13 Oct. 1575, bl. 692. Bor, VIII. 651. Wagenaar, VII. 81.

[p. 239]

vergrooten zou, terwijl zij evenzeer vreesde voor de uitbreiding van Frankrijks gezag in de Nederlanden, waardoor die naburige mogendheid eene overwegende macht verkrijgen zou. Maar ook deinsde zij er voor terug om de provinciën openlijk aan haar lot over te laten, omdat haar Rijk als het bolwerk van den protestantschen godsdienst beschouwd werd. Bevreesd om Filips te beleedigen, bevreesd om het aanzoek der Nederlanden af te slaan, bevreesd om den aanwas van Frankrijk te bevorderen, zocht Engelands Koningin naar een uitweg. Uit staatkunde en aangeboren neiging zou zij het liefst met alle partijen op even goeden voet gebleven zijn, zonder voor een van allen iets te doen. Dit voorzag de prins van Oranje, en hoewel niet van zins iets onbeproefd te laten om voor het land onderstand te verkrijgen, helde hij eer tot Frankrijk over. Hij wist echter beter dan iemand anders, hoe weinig reden men had, om òf van Frankrijk òf van Engeland veel te hopen⁽¹⁾.

Er werd besloten, om van wege Zijne Excellencie en de Staten eerst een gezantschap naar Engeland af te vaardigen; doch er hadden dit jaar reeds onderhandelingen van minder aangenamen aard met die mogendheid plaats gehad. Op verzoek van den spaanschen gezant had Koningin Elizabeth aan de voornaamste nederlandsche opstandelingen, waaronder de prins van Oranje, de graven van den Berg en van Culemborg, benevens St. Aldegonde, Boisot, en Junius behoorden, uitdrukkelijk den toegang tot haar land ontzegd⁽²⁾. De prins had toen St. Aldegonde en Junius met eene geheime zending naar Frankrijk belast, en de Koningin, daarover ijverzuchtig en bekommerd, had Daniel Rogers heimelijk naar den prins gezonden⁽³⁾. Tevens had zij een gezant naar den groot-kommandeur afgevaardigd om het nemen van verzoenende maatregelen aan te raden, terwijl zij beloofde een bijzonder gezantschap naar Spanje te zullen zenden met aanbod van hare bemiddeling; doch zij, die met de spaansche regeering te Brussel op vertrouwelijken voet stonden, meenden dat onder deze handelingen der Koningin bedrog school⁽⁴⁾. Daar er thans tusschen den hertog van Alençon en zijn broeder een wapenstilstand van zes maanden gesloten was, onderstelde men, dat er eene verbintenis tusschen Frankrijk en Engeland, misschien wel tusschen Alençon en Elizabeth, op het touw was, en dat een Koninkrijk der Nederlanden de huwelijksgift zou zijn van de bruid aan haren echtgenoot. Aan deze

(1) De Thou, tom VII. liv 61. - Zie Wagenaar, VII. 81.

(2) Resol. van Holl. 13 Juli 1575, bl. 492. Van Meteren, V. 100, 101.

(3) Warenaar, VII 83.

(4) Brief van Morillou aan den Kardinaal Grauvelle, gedagteekend 11 Dec. 1575 - Archives et Correspondance, V. 325, 326.

[p. 240]

onderstellingen werd nog meer kleur bijgezet door het feit, dat, terwijl de Koningin de vriendschappelijkste bedoelingen omtrent Spanje en de grootste ijverzucht tegenover Frankrijk aan den dag legde, de engelsche zaakgelastigden in Antwerpen en andere nederlandsche steden geheime bevelen hadden ontvangen om zoo schielijk mogelijk hunne bezittingen te gelde te maken en het land te verlaten. Zoo bestond er weinig uitzicht om van de Koningin òf een beslissend antwoord òf wezenlijken onderstand te verkrijgen.

De afgevaardigden naar Engeland waren Paulus Buys en doctor François Maelzon, door de Staten benoemd, en St. Aldegonde, die door den prins aan het hoofd der bezending gesteld was. Zij kwamen op Kersttijd in Engeland. Na aan de Koningin den uitslag der Bredasche onderhandelingen te hebben gemeld, gaven zij haar te kennen, dat de prins en de Staten, wanhopende aan een oprechten vrede, zich tot haar wendden als tot eene echte Beschermster des Geloofs, en eene Vorstin uit hollandsch bloed gesproten. Die toespeling op het huwelijk van Eduard III van Engeland met Filippa, dochter van Willem III, graaf van Henegouwen en Holland, zou, naar men hoopte, niet vruchteloos zijn. Voorts boden zij Hare Majesteit, ingeval zij gezind was de Staten krachtdadig te ondersteunen, onder zekere voorwaarden de souvereiniteit over Holland en Zeeland aan⁽¹⁾.

De Koningin leende den afgezanten welwillend gehoor en stelde gemachtigden aan om met hen te onderhandelen. Middelerwijl zond Requesens Champagny naar Engeland, om de zending der Staten tegen te werken en de Koningin te verzoeken, op de beden der opstandelingen geen acht te slaan, in geen onderhandeling met hen te treden, en hen uit haar Rijk te bannen⁽²⁾.

De Koningin verzekerde ernstig aan Champagny, ‘dat de afgezanten geen opstandelingen, maar getrouwe onderdanen van Zijne Majesteit waren. Zeker was die verklaring nog al stout, als men let op het plechtig aanbod, zoo pas door de afgezanten gedaan: indien de opzegging van de huldiging aan Filips en de opdracht van de heerschappij aan Elizabeth geen opstand heeten mocht, laat het zich moeielijk bepalen, wat dan wel opstand zijn zou. De verklaring was echter even eerlijk, als de diplomatische glimlach, waarmede Champagny Elizabeth aan de oude en onafgebroken vriendschap herinnerde, die er altijd tusschen haar en Zijne katholieke Majesteit bestaan had. De aanslag, weinige jaren geleden door Filips beraamd om haar te onttroonen en te vermoorden, werd gewis als te beuzelachtig beschouwd, dan dat daardoor die vriendschappelijke betrekking ook slechts

(1) Bor, VIII. 660, 661. Resolut. van Holl. 14 Nov. 1575, bl. 739.

(2) Viglii Epist. select. N^o. 177, p. 407.

[p. 241]

een oogenblik zou kunnen gestoord worden. Niets kwam er intusschen van de wederzijdsche onderhandelingen. De Koningin koketteerde als naar gewoonte: zij kon het aanbod der Staten niet aannemen; zij kon hun ook geen weigerend antwoord geven; zij wilde Filips niet beleedigen: zij wilde Holland en Zeeland niet in den steek laten; zij wilde daarom onderhandelen: zoo werd er ontzettend veel diplomatisch garen gesponnen en uitgeplozen; maar ten slotte kwam het er op neer, dat de beide gewesten aan zichzelven overgelaten werden en Filips toch beleedigd was.

In het eerste antwoord, door de gemachtigden van Elizabeth aan de afgevaardigden der Staten gegeven, werd verklaard, ‘dat Hare Majesteit het te kostbaar rekende, de bescherming der beide provinciën op zich te nemen. Zij was gezind, die in naam te beschermen; maar zij kon in wezenlijkheid alleen Walcheren dit voordeel verschaffen. De verdediging van Holland moest op kosten van den prins en de Staten worden volgehouden⁽¹⁾.

Dit was zeker niet mild, en de afgevaardigden drongen op ruimer en vrijgeviger voorwaarden aan. De Koningin weigerde evenwel zich meer bloot te geven, dan door dit bekrompen en onaannemelijk aanbod. De Staten waren niet gezind voor zulk eene onbeduidende inwilliging van Souverein te veranderen; de Koningin verklaarde zich ongenegen om verder te gaan, ten minste niet vóór zij het Parlement geraadpleegd had. De afgevaardigden wachtten op de bijeenkomst van het Parlement. De Koningin weigerde toen, de zaak aan dat lichaam voor te leggen, en verbood den Hollanders eenigen stap daartoe te doen, Blijkbaar wilde zij met de provinciën haar spel drijven en zich de openlijke vijandschap van Filips niet op den hals halen. De afgevaardigden verzochten nu hunne paspoorten, die hun in April 1576 werden toegestaan, met de verzekering van wege Hare Majesteit, ‘dat zij zou nadenken over het haar gedane aanbod, als zij eerst al het mogelijke zou beproefd hebben om eene schikking tusschen de provinciën en Filips tot stand te brengen.’

Met het oog op den uitslag der Bredasche onderhandelingen valt het moeielijk zich voor te stellen, welke schikking zij wel zou hebben kunnen uitdenken. De Koning was altoos even ongezind om vrije godsdienstoefening toe te staan, en de Hollanders even weinig gereed als vroeger om òf hun geloof, òf hun vaderland op te geven. De gezanten deden bij hun vertrek nog eene krachtige poging om eene leening te sluiten, maar de spaarzame Koningin wilde daarvan niets weten. Zij gaf hun verlof om wapenen en krijgsbehoeften te koopen en voor hun

(1) Bor. VIII. 661-663. Wagenaar, VII. 85.

[p. 242]

eigen geld eenige soldaten te lichten, wat men dan ook deed. Daar het niet moeielijk viel, om in die krijgszuchtige eeuw, overal waar men verkoos soldaten te werven of buskruit te koopen, mits het maar aan geen gereed geld ontbrak, konden de Staten zich door die inwilliging niet zeer verplicht achten. Toch was dit de geheele uitkomst der zending. Men had vele mooie woorden aangehoord, die iets of niets konden beteekenen, al naar de wending die de zaken zouden nemen. Behalve die goedkoope en niets afdoende beleefdheden, kreeg men verlof om Holland op eigen kosten te verdedigen, met het voorrecht om de heerschappij, des verkiezende, aan Elizabeth op te dragen - ziedaar alles.

Den 19den April legden de afgevaardigden aan de Staten de schrale uitkomst hunner onderhandelingen voor⁽¹⁾. Toen zeer kort daarna door Hendrik III en de Koningin-Moeder onder 's hands te verstaan was gegeven, dat men een gunstiger uitslag mocht hopen, indien men zich met hetzelfde voorstel, dat door Elizabeth op zulk eene onbevredigende wijs ontvangen was, tot den hertog van Alençon richtte, werden er gemachtigden voor eene onderhandeling met Frankrijk benoemd⁽²⁾. Het bleek evenwel onmogelijk, op dat oogenblik die onderhandelingen te voeren, wegens de onlusten, door de houding van den hertog te weeg gebracht. De verbonden gewesten bleven dus nog, even als van den aanvang af, alleen staan.

Requesens verkeerde meer dan ooit in geldelijke verlegenheid; het kostte hem toch meer en meer moeite, om aan de weerstrevende Staten van Brabant, Vlaanderen en de overige niet opgestane gewesten onbeduidende sommen te ontwringen. Terwijl hij nog op Duiveland was, zonden de Staten-Generaal hem een uitvoerige klacht over het wangedrag van het krijgsvolk, in antwoord op zijn verzoek om geldelijke ondersteuning. ‘O die Staten, die Staten!’ riep de groot-kommandeur, toen hij in plaats van geld zulke verwijten ontving; ‘Heer, verlos ons van die Staten!’⁽³⁾ Intusschen duurde het beleg van Zierikzee voort en was het duidelijk dat de stad bezwijken moest. De prins had geen geld tot zijne beschikking; graaf Jan toch, die zich in ernstige ongelegenheid bevond ten gevolge van de groote geldelijke verplichtingen, die hij met zijne familie ten behoeve der Geuzen op zich laadde, had onlangs zijn broeder verzocht hem uit den nood te helpen. Hij diende een staat in van de voorschotten, door hem en zijne broeders in geld, zilverwerk, kleinodiën en

(1) Bor, VIII. 661- 663. Hooft, 434, 435. Van Meteren, V. 101. Resolut van Holl. 19 April 1576, bl. 42.

(2) Ever. Reid. Ann. lib. I. 18.

(3) ‘Dios, nos libera de estos Estados!’ - Van Meteren, V. 103b.

[p. 243]

wissels gegeven, en waarvan nu althans een gedeeltelijke teruggaaf hem uit ernstige bezwaren zou moeten redden⁽¹⁾. De prins, buiten staat om hem eenige hulp te verschaffen, had zich nogmaals verplicht gezien, hem te verzoeken, die edelmoedigheid en zelfverloochening te toonen, die het land nooit te vergeefs bij hem of een der zijnen had gezocht. Dat beroep was niet vruchteloos geweest; maar de graaf kon natuurlijk op dat oogenblik niets doen om aan het geldgebrek der Staten van Holland en Zeeland te gemoet te komen; De schatkist was uitgeput⁽²⁾. Zeeland zag zich door de bemachtiging van Schouwen en den naderenden val van Zierikzee midden doorgesneden. Duitschland, Engeland, Frankrijk, allen weigerden de hand uit te steken om de kloeke, maar uitgeputte kleine provinciën te redden... toen werd Oranje bezield door een wanhopig, doch verheven besluit. Slechts één weg scheen er over om de Spanjaarden voor altijd uit Holland en Zeeland te verdrijven en de ingezetenen van een dreigenden ondergang te redden: lang reeds had, Oranje het ontwerp voor den geest gehad, thans scheen het uur geslagen om het te volvoeren. Zijn plan was, om al de schepen, groot en klein, die te krijgen waren, te verzamelen; de gansche bevolking van Holland en Zeeland, mannen, vrouwen en kinderen, zouden zich met al hun tilbare have aan boord van die talrijke vloot begeven, om aan de overzijde der zee een nieuw vaderland te zoeken. De watermolens moesten dan verbrand, de dijken doorgestoken, de sluizen opengezet en het land voor altijd teruggegeven worden aan den Oceaan, waaruit het opgerezen was⁽³⁾.

Het laat zich moeielijk beslissen, of, indien dit besluit tot uitvoering gekomen ware, de beschaving er door bevorderd of

(1) Archives et Correspondanoe, V. 301-304.

(2) De opbrengst van Holland en Zeeland voor oorlogskosten beliep honderdvijftigduizend gulden 's maands. De soldij van een kapitein bedroeg tachtig gulden per maand; die van een luitenant, veertig; die van een korporaal, vijftien; die van een trommelslager, pijper, of predikant, twaalf; die van een gemeen soldaat, zeven en een half. Ook kreeg een kapitein maandelijks honderd-en-vijftig gulden, om onder de verdienstelijksten zijner kompagnie uit de deelen. Ieder soldaat werd insgelijks van levensmiddelen, beddegoed, vuur, licht en bewassching voorzien. - Renom de France, MS., vol. II. c. 46.

(3) Bor verhaalt, dat de prins dit plan gevormd had. Zijn zegsman is ‘een geloofwaardig Edelman van qualiteyt, doe ter tijdt in de Staten comparerende’ (VIII. 664.) - Groen van Prinsterer echter verwerpt het vertelsel als fabelachtig; of gelooft althans, dat de persoon, door Bor aangehaald, 's prinsen woorden te letterlijk opvatte. Het is waarschijnlijk, dat de gedachte dikwerf bij den prins opkwam en bij de eene of andere gelegenheid door hem geuit werd, alhoewel zij zich nooit tot een plan ontwikkelde. Men kan haar noode voor onbestaanbaar met zijn karakter houden, altoos in de onderstelling, dat alle hoop afgesneden was. Hooft (X. 443) neemt de vertelling zonder aarzelen op. Wagenaar (VII. 88, 89) gewaagt er van, als van een algemeen verspreid gerucht. - Vergelijk Van Wijn op Wagenaar, VII. 33-35.

[p. 244]

geschaad zou zijn geworden. De schepen, die den heldhaftigen prins en zijn fortuin droegen, hadden hun koers hunnen nemen naar het nieuw ontdekte westelijk halfrond. Een kolonie door een handeldrijvenden en vrijheidlievenden, om den godsdienst uit zijn land verdreven stam op een maagdelijken bodem gesticht, en door vorstelijke, maar onbaatzuchtige handen bestuurd, zou dan eene halve eeuw lang de kolonie hebben voorafgegaan, die een verwante stam, door gelijke beweegredenen gedreven en onder soortgelijke omstandigheden, op de barre stranden van Nieuw-Engeland planten zou. Hadden zij den steven naar de warme en geurige eilanden van Oost-Indie gewend, dan zou te midden dier vruchtbare treken eene onafhankelijk Christelijk gemeenebest hebben kunnen verrijzen, veel gewichtiger dan eene later aangelegde hollandsche kolonie, van hare geboorte af onderworpen aan een verafgelegen moederland.

De onverwachte dood van Requesens deed deze plannen op eens verschuiven. Het beleg van Zierikzee had bijzonder de aandacht van den landvoogd bezig gehouden, en hij had nog kort geleden aan den Koning geschreven, dat de onderwerping der stad thans zeker was. Hij voegde daarbij een dringend verzoek om geld; ontving hij toereikenden onderstand, dan, zoo verzekerde hij Filips, zou hij in staat zijn om den oorlog spoedig ten einde te brengen. In afwachting van dien onderstand had hij, tegen alle recht en rede, een poging gedaan om de duitsche wapenplaats der Nederlanden, Embden, te overmeesteren. Die poging mislukte, en omstreeks denzelfden tijd waren zijne troepen in Haarlem aan het muiten geslagen, en had hij de burgers van wapenen voorzien om zich te verdedigen, en hun vergund, die tegen de oproerige troepen te gebruiken. Zoo doende was de muiterij wel gedempt, maar een gevaarlijk voorbeeld tevens gegeven. Men gist, dat bekommering over deze muiterij den dood van den groot-kommandeur zou verhaast hebben. Een hevige koorts tastte hem aan op den 1sten Maart en maakte reeds den 5den een einde aan zijn loopbaan, in het een-en-vijfstigste jaar zijns levens⁽¹⁾.

Het is onnoodig een uitvoerig overzicht te geven van zijn bewind, waarvan de gewichtigste voorvallen werden beschreven. Requesens was door geboorte en waardigheden hoog geplaatst, doch had een alledaagsch karakter. Zijne begaafdheden, zoowel voor den krijg, als voor het burgerlijk beheer, gingen het middelmatige niet te boven. Zijne vrienden streden er over, of hij grooter zou geweest zijn in het veld of in den raad, maar zeker was hij in geen van beiden groot. Zijn gehechtheid aan

(1) Bor, VIII. 663, 665. Hooft, X. 436, 437. Vigl. Epist. select. Epist. Card. Granv., No. 178, p. 408.

[p. 245]

de roomsche kerk deed voor die van Alva niet onder; doch het was onmogelijk, den hertog in wreedheid te evenaren. Bovendien maakte de toestand van het land, nadat het zeven jaren lang door zijn voorganger gepijnigd was, het moeielijk voor hem, om de strengheid na te volgen, waardoor de naam van Alva berucht geworden was. Zijn plotselinge dood stuitte voor een oogenblik den slechten gang van zeken in de Nederlanden, en werd deor een reeks van onvoorziene gebeurtenissen gevolgd.