Van Achilleus tot Zeus. Thema's uit de klassieke mythologie in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Kirke,

dochter van Helios en de Okeanide Perse, tovenares en tante van de tovenares Medeia. Ze bewoont het eiland Aiaia, dat zou liggen voor de westkust van Italië en dat in de Romeinse traditie (o.a. Vergilius) gesitueerd wordt op Monte Circeo bij Gaeta. Tijdens hun terugreis uit Kolchis belanden de »Argonauten op Aiaia. Kirke zuivert Medeia en Iason van de moord op Apsyrtos, maar kan hun desondanks geen gastvrijheid verlenen en

[p. 173]

moet hen zelfs wegjagen als ze de aard en omvang van hun vergrijp te weten komt.

Bekender is haar rol in de lotgevallen van Odysseus. Homeros en Ovidius verhalen hoe Odysseus op het eiland aan land gaat en een deel van zijn manschappen op verkenning zendt. Ze worden door Kirke als gasten ontvangen, maar krijgen een toverdrank toegediend om daarna door aanraking van haar toverstaf te veranderen in zwijnen. Op weg naar het huis om zijn vrienden te helpen ontmoet Odysseus Hermes, die hem voorziet van een kruid dat als tegengif zal dienen. Als Kirke probeert ook Odysseus om te toveren, behoudt deze zijn normale gestalte en bedreigt hij haar met zijn zwaard. Zoals Hermes heeft voorspeld, biedt de angstig geworden Kirke zich aan Odysseus aan. Hij gaat met haar naar bed, maar niet dan nadat hij de belofte heeft verkregen dat zij haar toverkunsten achterwege zal laten.

De volgende dag geeft Kirke Odysseus' manschappen hun oorspronkelijke gedaante terug. Ze verblijven nog een jaar in het gastvrije paleis, totdat het verlangen naar hun eindbestemming Ithaka de overhand krijgt en Kirke hen moet laten gaan. Ze geeft Odysseus aanwijzingen over de toegang tot het Dodenrijk, waar hij de schim van Teiresias zal moeten raadplegen over hetgeen hem te wachten staat.

Telegonos, de zoon van Kirke en Odysseus, speelt een vooraanstaande rol in de mythische geschiedenis van Rome. Hij sticht Tusculum en helpt Aeneas in de strijd tegen Turnus om de heerschappij over Latium. Hij wordt ook beschouwd als stamvader van de Romeinse familie der Claudii zoals Aeneas de familie der Iulii zou hebben gesticht.

Kirke vinden we in de oudheid voornamelijk op Griekse vazen van de 6e tot de 4e eeuw afgebeeld. Soms is Odysseus duidelijk herkenbaar naast zijn in varkens veranderde metgezellen. De bede om vergeving is op een van de Odyssee-landschappen ca. 40 v.C. (Vaticaanse Musea) te zien.

In de middeleeuwse allegorische traditie is Odysseus een christelijke held, die op weg naar zijn einddoel allerlei verleidingen moet weerstaan, waarvan Kirke er één is. Deze traditie werkt in de literatuur en het theater van de nieuwe tijd door. In Miltons Comus 1637 staat Kirke voor de verleiding van het vlees en het tegengif waarover Odysseus beschikt, voor de christelijke leer - een gedachtengang die ook te vinden is in Calderóns komedie El mayor encanto amor (1637). In het muziektheater zijn er opera's van onder meer Purcell/Avenant 1685, Charpentier/Th. Corneille 1675 en Gluck/Coltellini 1765 (Telemacco: hier bevrijdt Telemachos zijn vader).

In de literatuur van de laatste decennia van de 19e eeuw is Kirke dikwijls een sinister personage, bijvoorbeeld in een gedicht van Rossetti 1870, soms zelfs een vampierachtige vrouw, zoals in de bundel Névroses 1883 van de decadente Franse dichter Rollinat. Nadien keert ze onder meer in een van de Cantos van Pound ca. 1926-60 terug als gevaarlijke, vernietigende verleidster. Dezelfde karakteristieken (Kirke dikwijls als gifmengster) zijn ook te vinden op werken van Burne-Jones ca. 1863-69, van de symbolist Moreau ca. 1883-86 en van Waterhouse 1891 en 1893.

In de 16e en 17e eeuw zijn er schilderijen van onder meer Stradano ca. 1572 in de Studiolo van Francesco i van het Palazzo Vecchio te Florence, Dossi ca. 1530, Tengnagel 1618 en J. van Mieris ca. 1680 (De Lakenhal Leiden): Kirke omringd door allerhande huisdieren (in de beschrijving van Ovidius haar eerdere slachtoffers), doende met de bereiding van haar toverdrank of in haar confrontatie of vrijage met Odysseus. Jordaens beeldt in 1635 Odysseus bij Kirke uit en in 1635-40 diens vertrek van het eiland.

Stanford 1954.