Van Achilleus tot Zeus. Thema's uit de klassieke mythologie in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Gorgonen,

de drie dochters van de zeegoden Phorkys en Keto, broeder en zuster; hun namen zijn Stheno, Euryale en Medousa. Woonachtig in het verre Westen (vgl. Geryon en de Hesperiden, »Herakles) zijn zij vrouwen met bronzen handen, gouden vleugels, reusachtige tanden en slangen als haar. Omdat hun ogen een verstenende werking hebben, kan niemand hun blikken verdragen, op Poseidon na, die Medousa zelfs zwanger maakt. Terwijl Stheno en Euryale onsterfelijk zijn, is Medousa vanwege haar sterfelijkheid de enig mogelijke prooi voor »Perseus en wordt dan ook door hem gedood. Uit de wond die ontstaat bij het afslaan van haar hoofd, worden als Poseidons kinderen het gevleugelde paard Pegasos en de reus Chrysaor (later vader van de driekoppige Geryon) geboren.

Medousa is de meest voorgestelde Gorgo. Haar hoofd, door Perseus immers overhandigd aan Athena, prijkt op het schild of de aigis van deze godin en kan dankzij zijn verstenende werking dienen als instrument voor de verdelging van het kwaad. Ten gevolge daarvan geldt het als een kwaadwerend symbool dat dan ook overal in kunst en architectuur is toegepast als een soort bliksemafleider en als versieringselement. Vanaf het hellenisme boet het aan angstaanjagende kracht in en wordt het een populair versieringsmotief. Een indrukwekkende voorstelling is die van de westgevel van de Artemistempel op Korfoe ca. 590 v.C., waar Medousa door haar zonen Pegasos en Chrysaor wordt geflankeerd. De onthoofding is reeds op een grote vaas met reliëfversiering ca. 680 te Thebe voorgesteld, waar zij een paardelijf (vgl. Kentauren) heeft. Op een ivoren reliëf uit Samos 630-620 v.C. en een metope uit Selinous ca. 530 v.C. heeft ze, zoals op Korfoe, haar gebruikelijke vorm: een groot rond hoofd met slangehaar, opengesperde ogen en open mond met uitgestoken tong. Terwijl Perseus haar bij het haar vasthoudt en het hoofd van de romp scheidt, heeft zij haar eerste zoon Pegasos reeds op schoot. De ‘Medousa Rondanini’, kopie van een werk uit ca. 330 v.C., mist de angstaanjagende gelaatstrekken, zoals ook andere hellenistische en Romeinse voorstellingen, o.a. een uit halfedelsteen geslepen schaal uit de 1e eeuw n.C., de ‘Tazza Farnese’ in Napels. De drie Gorgonen samen komen zeer zelden voor, bijvoorbeeld op een vaas van de ‘Gorgonenschilder’ ca. 590 v.C.

[p. 117]

Filippo Negroli: ijzeren pronkschild voor Karel v met de Medousa, ca. 1541.
Kunsthistorisches Museum, Wenen. Karel v kreeg het schild ten geschenke na zijn veldtocht in Algerije. De Tritonen en Nereïden in de buitenste cirkel verwijzen naar de overtocht. Op de associatie van de keizer met Perseus wijzen de Medousa en de Griekse inscriptie ‘pros ta astra dia tauta’ (door deze daden naar de sterren): Perseus werd na zijn heldendaden een sterrenbeeld.

[p. 118]

In de Griekse literatuur behoren de Gorgonen tot de oudste godengeneratie. Ovidius verklaart Medousa's uiterlijk anders. Ze zou een mooi meisje zijn geweest dat prat ging op haar prachtige lokken. Toen ze door Poseidon werd verleid in een tempel van Athena, werd niet de god, maar zij gestraft, doordat Athena het haar in slangen veranderde.

In kunst en literatuur van de nieuwe tijd zijn de kunstenaars vooral gefascineerd door de tegenstelling tussen het mooie gezicht en de gruwelijke haardos, daarbij teruggrijpend op Ovidius. Leonardo da Vinci zou dit aspect als eerste hebben voorgesteld. Caravaggio ca. 1592 laat de vrouw zien met verschrikt gelaat, emotie die bij het afhouwen van het hoofd is opgewekt. In deze traditie staat Rubens ca. 1617.

Vanaf Goethe, die gefascineerd was door de Medousa Rondanini als uitdrukking van smart èn wellust, komt het thema in de 19e eeuw veel voor, bijvoorbeeld in gedichten van Shelley 1819 en Rossetti 1865 (bij een tekening). Burne-Jones besteedde veel aandacht aan Medousa in zijn Perseuscyclus 1875-98 voor Lord Balfour (schetsen nu in Stuttgart). Khnopff 1896 gebruikt de Medousa als uitbeelding van de ziel van de kunstenaar, terwijl de drie Gorgonen in een dergelijke context figureren in het Beethoven-fries van Klimt 1902 te Wenen. Bij de dichter P.N. van Eyck 1947 is de sterfelijke Medousa slachtoffer van Athena en kan zelfs haar geliefde, de god Poseidon, haar niet helpen.

Floren 1977; Hartlaub 1951; Kolsteren 1982.