De geheimtalen

I. Bargoens

‘Nous ne voudrions pour rien au monde qu'on nous crût son complice,³¹ surtout dans mie entreprise aussi périlleuse que la recherche de l'étymologie du mot argot,’ zegt Francisque Michel: Études p. iv. Zoals F. Michel tegenover het woord Argot staat, sta ik tegenover Bargoens. We zullen aanhalen, wat het Wdb. der Nederlandsche Taal ii, kolom 1022, ervan zegt:

Bargoensch, ook Borgoensch, b.nw. meest zelfstandig gebruikt, t.w. als naam voor de taal van vagebonden, dieven enz. inzonderheid in België. De vorm borgoensch, met o in de eerste lettergreep, zal ten deele verklaard moeten worden uit verwarring met het welbekende woord borgoensch, Bourgondisch (Dl. iii, Kol. 565).

Over de etymologie zegt het woordenboek het volgende:

Fr. baragouin misschien tot de familie: Sic. baraguna, Sp. barahunda. Deze volgens Caix (Studi, p. 76) van baruch + volgende uitdr. uit Joodsche gebeden. Via het lawaai in die jodenkerk en 't onverstaanbare zou baragouin de bet. gekregen hebben: ‘onverstaanbare taal, boeventaal’, in welke opvatting fr. baragouin en ndl. bargoensch worden gebruikt.

Verder haalt het woordenboek nog Sewel aan: ‘Borgoens cappen, of Borgoens questen’: ‘spreeken gelijk de Roovers, gaauwdieven en Heydens’, en een uitspraak van I. Teirlinck, Wdb.: ‘sedert lang voorzeker bestaat een Nederlandsche dieventaal, ons zoogenaamd Bargoensch.’

31 Namelijk van Cartouche, die de oorsprong van Argot opvoert tot de Argonauten.

[p. 53]

Die uitleg baruch + rest lijkt wel fantastisch. De uitspraak van Sewel dat Bargoens ook de taal van de Heydens is, getuigt van minder juist inzicht. De Heydens spraken Zigeuners.

De gelijkstelling van Bargoens met dieventaal onderscheidt niet genoeg.

In de Dictionnaire général de la langue française par A. Hatzfeld, A. Darmesteter, Ant. Thomas (Paris z.j.) vinden we de volgende etymologie:

Baragouin, Mot forgé avec le bas breton bara, pain, et gwin, vin, que les Français entendaient répéter aux Bretons, sans les comprendre. xvie S.

Deze etymologie is van dezelfde sobrt als die het Wdb. der Nederlandsche Taal aanhaalt.

Francks Etymologisch woordenboek der Nederlandsche Taal (tweede druk door dr. N. van Wijk: 's-Gravenhage 1912), kent beide afleidingen maar spreekt er geen oordeel over uit:

Bargoensch, znw. o. en bnw. Wsch. van een ouder *Bargoen gevormd, dat van fr. baragouin ‘koeterwaalsch’ komt. Hier nam men vroeger kelt. oorsprong voor aan, later is men het met spa. barahunda, it. baroanda e.a. rom. woorden uit Joodsche gebeden, beginnende met het woord bârûkh gaan afleiden.

Een eigen verklaring van het woord kan ik niet geven. Als ik de sprekers vroeg hoe ze hun taal noemden, kreeg ik deze antwoorden: Bargoens, Bolgoens, Bourgonds, Belgoens.³²

32 Vgl. ook Sainéan, Argot ancien, p. 32.

Karakterisering van het Bargoens

Het Bargoens is een geheimtaal. Als bij elke geheimtaal onderscheiden we twee elementen:

1	De moedertaal van de spreker, dit is meestal het dialect van de streek waarin hij leeft.
2	Het geheimtaalelement, dat bepaald wordt door sociale omstandigheden. Dit tweede element, dat het eigenlijk geheime deel is, is nooit zo heel uitgebreid.

Er is geen Bargoensch-spreker, die zóóveel geheimtaal-woorden kent. Het grootste aantal, dat ik bij één persoon noteerde is: Haaksbergen 231, Maastricht 222, Nijmegen (drie personen) 242. Ik geloof, dat de kennis van 300 Bargoensch-woorden bij een spreker al heel zeldzaam is.³³

Later, in 1930, heb ik een lijst van het Zeels-Bargoens samengesteld, die 424 woorden bevat. Daar zit echter een sterk dialectelement in: woorden die ik zelf misschien niet genoteerd zou hebben maar die ik op gezag van derden als geheimtaal beschouw.

Het eerste element, de streektaal, bepaalt het klanksysteem van de geheimtaal-woorden; de sociale omstandigheden zijn van invloed op de soort woorden die

33 Moormann, Verwoert, p. 116 [bron 16].

[p. 54]

gebruikt worden. Op dit tweede berust de verderop te behandelen onderscheiding tussen Bargoens en dieventaal.

Teirlinck³⁴ heeft een ‘klein overzicht, uit taalkundig en syntactisch oogpunt gemaakt’ van het Bargoens. Het overzicht geeft geen algemene wetten, maar bespreekt verschijnselen uit verschillende groepen in verschillende tijden. We zullen de punten die Teirlinck behandelt, opnoemen en bespreken:

a Bargoensch is onze gewone gesproken taal, met dit verschil, dat de meeste naamwoorden, werkwoorden, hoedanigheidswoorden, alsook eenige kleinere woordjes (als zipken, zeup, sijne, sine, siwus voor ja, nobis, noppe en lauw voor neen) door bijzondere termen vervangen zijn.

Deze eerste opmerking van Teirlinck is geheel juist. Maar Teirlinck heeft, dunkt me zo, nooit Bargoens horen spreken. Een heel klein deel toch van de naamwoorden, werkwoorden enz. is door ‘bijzondere termen’ vervangen. Een geheimtaalwoord wordt pas gebruikt als het begrip, door dat woord uitgedrukt, ‘taboe’ is. ‘Hooi’ is alleen bijvoorbeeld kortjan in de uitdrukking kortjan schoeppen ‘hooi stelen’. In alle andere gevallen wordt ‘hooi’ gebruikt. Der is veulle heui, wie kunt van 't joar wa kotjan schoeppen. Een dief die over z'n huissleutel praat, gebruikt ‘sleutel’, maar praat van tandels of kienen op het moment dat hij een ‘valse sleutel’ bedoelt. Wie geheimtaal hoort spreken, krijgt de indruk dat hij het gesprek niet volgen kan omdat de man zo onduidelijk praat. De kwestie is dat de enkele woorden, waar het op aan komt, door een geheimtaalwoord vervangen worden. Het gebeurt dan ook maar zelden dat men in een afgeluisterd gesprek, of op de markt, geheimtaalwoorden opvangt, tenzij men erop ‘ingesteld’ is. De gefabriceerde gesprekken die we bijvoorbeeld bij Hofdijk vinden, zijn nooit zó gevoerd. Wie veel Bargoens spreekt, zal echter op den duur ook in z'n gewone gesprekken geheimtaalwoorden gebruiken, net als de jargonsprekers. En deze woorden raken dan algemeen bekend. Bijvoorbeeld bout, beisje, heitje, smeris, noppes, lau, sjikse enz. (Meestal zijn dit Joodse woorden, die via het jargon in gebruik komen.) Het is me bij m'n onderzoekingen meermalen voorgekomen dat de ondervraagde een geheimtaalwoord niet kende als ik het los vroeg. Maar als hij dan kon doorpraten, kwam op een gegeven ogenblik, in een bepaalde sfeer, het woord toch los. Bijvoorbeeld, je zegt: ‘Wat is vragen?’ Antwoord: ‘Hebben we geen woord voor.’ ‘Wat is: een boterham?’ ... ‘Geen woord.’ Een ogenblik later hoorde ik: ‘Ja, dan gaan we bij de kaffers balo en kotter mangen.’ Nu kwam zowel kotter ‘boterham’ als mangen ‘vragen’. Het zijn de omstandigheden, die het gebruik van een geheimtaalwoord nodig maken. Iemand die jargon spreekt, zal nooit van een lelijke hond of kat zeggen: ‘Wat hèf dat beest een mies ponem.’ Maar op de paardenmarkt, als een paard dat een lelijke bouw van kop en nek heeft, beoordeeld wordt, hoor je wel: wat een mies ponem.

Dit alles moet men bij beoordeling van Bargoens, en geheimtaal in het algemeen, goed in het oog houden. Een lijst woorden geeft een onvolmaakt beeld.

Teirlinck vervolgt verder:

34 Teirlinck, Wdb. x.

[p. 55]

b Aangaande de naamwoorden dient het volgende aangemerkt te worden:
Het grootste getal der naamwoorden, welke eenen Nederlandschen stam hebben, zijn gevormd:
1e Met den uitgang aard (aart, erd, ert):
Van naamwoorden: stuppaart, meel (van stuppe, stubbe, stof).
Van werkwoorden: flossaart, water (van flossen, vlieten); flakkaart, kaars (van flakken, flakkeren); sprankaart, zout (van spranken, sprankelen); glimmert, tafelbord en ruit (van glimmen) enz.
Van hoedanigheidswoorden: blankaart, melk (van blank, wit).

We zullen enkele door Teirlinck behandelde groepen toetsen aan de werkelijkheid.

Vormingen op -aard enz. van zelfstandige naamwoorden komen bijna niet voor. Een ander woord dan stuppaart, dat uit het Liber Vagatorum is, heeft hij niet kunnen vinden. Met één woord is dit enkele voorbeeld aan te vullen: fonkers in het Maastrichts is misschien van het substantief vonk afgeleid. Het kan echter evengoed van de stam van het werkwoord vonken gevormd zijn. Vormingen op -aard van werkwoorden komen wat meer voor. De voorbeelden die Teirlinck aanhaalt, zijn echter alle uit het Liber Vagatorum, onze oudste bron.

Enkele nieuwe woorden zijn wel te geven; uit Maastricht: fünkert ‘tabak’; knakert ‘vuurwapen’; knappert ‘buskruit’. Dit zijn echter de enige. Een woord als ruschert voor ‘stro’ is m.i. niet uit ruischen te verklaren (zie Brg. v. Maastricht i.v.).

Van de vormingen op -aard van adjectieven geeft Teirlinck maar weer één voorbeeld: blankaart ‘melk’. En weer berust dit op het Liber Vagatorum. De woorden op -aard, -erd, -ert zijn geen speciale Bargoensvormingen. In het oudste Bargoens van het Liber Vagatorum komen ze echter meer voor dan in de levende geheimtalen.

Van de overige uitgangen die Teirlinck noemt: -er, -heid, -ing, valt hetzelfde te zeggen. Ze zijn niet speciaal eigen aan de geheimtalen. Alleen de uitgang -rik, -erik is een middel tot geheimtaalvorming geworden, en wel speciaal tot vorming van Bargoens.³⁵

Het overzicht van Teirlinck behandelt verder de werkwoordvorming. Daar is echter geen regel te geven. Zeker zijn er bij die ‘tot bestaande Nederlandsche gebracht kunnen worden’; er zijn er ook bij van vreemde: Hebreeuwse, Franse oorsprong. Een algemene geheimtaalregel is hier echter niet op te stellen; veel werkwoorden zijn denominatieven van geheimtaalwoorden, bijvoorbeeld bulten ‘bevallen’ < bult, bed; bouten ‘cacare’ < bout; flaksen ‘papieren vragen’ < flaks; fleppen ‘papieren vragen’ < flep; köteren ‘snijden’ < kout; keilefen: zich - ‘slecht uitvallen’ < keilef; kluften ‘kleden’ < kluft.

De vorming van de adjectieven op -ig en -sch komt in het zuiden meer voor dan in het noorden, maar is toch ook in het zuiden niet als specifieke geheimtaalvorming te beschouwen.

De voornaamwoorden zijn maar in enkele geheimtalen veranderd: Zele en Breyell, en zijn dan ook een kenmerk voor deze groepen.

Ook telwoordenverandering is Zeels (door k-voorvoeging) of Breyells.

35 Zie hoofdstuk i, ‘Geheimtaalvorming door uitgangen’.

[p. 56]

Algemene geheimtaalregels heeft Teirlinck niet gevonden. Uit de hem bekende groepen heeft hij enkele eigenaardigheden opgenoemd die heel vaak maar aan één groep eigen zijn.

We kunnen ten slotte het Bargoens het beste leren kennen als we het beschouwen begrensd door de andere geheimtaalgroepen.

Het is een geheimtaal die:

1	gesproken wordt door de zwervers in woonwagens (of door hen die vroeger zwierven);
2	ander woordenmateriaal heeft dan de dieventalen van de grote steden;
3	veel minder Joodse elementen heeft dan het jargon;
4	niet de ‘geleerde’ vormingen heeft van de kramertalen.

Bij de besprekingen van de andere groepen komt dus vanzelf weer het Bargoens ter sprake.

Nu is het geheimtaalprobleem niet zó eenvoudig dat we met de indeling in soorten klaar zijn. Het Bargoens zelf is geen eenheid. Eigenlijk is het Bargoens van elke familie een taal op zichzelf, zoals uit de gepubliceerde lijsten blijken zal. Maar tussen die verschillende familiegroepen is wel zoveel overeenkomst dat we ze tot grotere lokale groepen verenigen kunnen.

Vroegere onderzoekers aan de geheimtalen hebben de noodzakelijkheid van verdeling ook ingezien. Maar ze zijn tot geen goed resultaat gekomen ten eerste, doordat het hun ten dienste staande materiaal onvoldoende was en ten tweede, doordat ze alle geheimtalen als tot één soort behorend beschouwden.

‘Winkler³⁶ heeft heel scherp gezien, dat het geheimtaalprobleem niet zoo heel eenvoudig is,’ schreef ik in m'n studie De Kramertalen:

En hij is een van de eersten, die een poging doet, dat verwarde kluwen in de Zuid-Oosthoek van ons land, te ontwarren. Daartoe onderscheidt hij:
1e De gewone brabbeltalen, zoogenaamde p-talen of letter-talen. Die worden van elke taal gevormd door letteromzetting, verlenging etc.
2e Een ander soort brabbeltaal, hieruit bestaande, dat men in de zin, in plaats van sommige woorden, zelf gesmede zet. Hij geeft een voorbeeld uit Wangeroog: Lein mi ein kniriknari, wi wilt hurifuri (leen mij een hooivork, wij willen hooien).
3e De talen, die uit een mengelmoes van woorden uit allerlei vreemde talen, zoowel als uit zelf gesmede woorden bestaan, en waarvan de eene of andere landstaal den grondslag vormt. Ik noem die talen in 't algemeen roodwaalsch, overeenkomende met het hoogduitsche rothwälsch, het fransche argot (t.a.p. p. 410).

Winkler ziet wel dat dit Rothwälsch gedifferentieerd is, maar begaat nu de principiële fout het Jiddish, de Duitse ‘Jodentaal’, ertoe te rekenen:

Het meest verspreide en bekende roodwaalsch is de Duitsche jodetaal. De Joden namelijk in geheel Duitschland, Oostenrijk, Zwitserland, de Nederlanden en ten deele althans ook in de daaraan grenzende romaansche en

36 Winkler, Dialecticon, p. 408-411; Moormann, De Kramertalen, p. 50.

[p. 57]

vooral slavische landen, ook in Skandinavië, spreken onder elkaar een roodwaalsch, waarvan het hoogduitsch, vooral de hoogduitsche tongval van de stad Frankfort a/M. een grondslag vormt, maar waarvan de naam en werkwoorden uit andere talen zijn ontleend, hoofdzakelijk uit het hebreeuwsch (a.w. p. 410).

Dat dit Jiddisch wel de bron van vele geheimtaalwoorden, doch zelf geen geheimtaal is, zullen we nader aantonen.³⁷

In het Limburgs ‘Roodwaals’ nu, maakt Winkler zeer terecht weer een scheiding: het Oostermaassche van Breyell, Nieuwenhagen, Groenstraat en het Westermaassche van Stramproy, Budel, Hamont, het zgn. ‘Teutsch’.

Winkler, die verschil voelde, had nog een andere indeling kunnen doorvoeren als hij over meer materiaal beschikt had: hij had dan kunnen onderscheiden: ten eerste kramertalen, de taal van reizende, soms zeer welgestelde handelaren, en ten tweede het Bargoens.³⁸

‘Een dievetaal,’ zegt Winkler, t.a.p. p. 411, ‘is dit roodwaalsch (van Zuid Nederland) echter in 't geheel niet. Het zijn grootendeels kleine kooplieden, marskramers vooral, die dit roodwaalsch spreken. Het vervalt in twee hoofdafdeelingen, het limburgsche en het vlaamsche roodwaalsch.’ Winkler heeft dus al wel ingezien dat een nadere verdeling noodzakelijk was, maar hij heeft de te verdelen groepen nog niet scherp kunnen onderscheiden.

Teirlinck, Wdb. xi, heeft een andere onderscheiding gemaakt, ten dele gebaseerd op Winkler.

Hij maakt eerst een scheiding die historisch is, en neemt apart:

a	het Oudbargoensch, het Bargoens van het Liber Vagatorum;
b	het nieuw Bargoensch of Hollandsch Bargoensch, het Bargoens uit Cartouche (1731), Vernée e.a. oudere geschreven bronnen;^39
c	het echt Bargoensch, d.i. het Bargoens van Zele;
d	het Teutsch of Limburgsch Roodwaalsch, dat verdeeld kan worden in: Oostermaasch of Breyellsch Roodwaalsch en Westermaasch Roodwaalsch of echt Teutsch.

Deze verdeling raakt de kern ook niet. De historische verdeling zegt niets over het karakter van de talen en die onder c en d ziet het verschil tussen Bargoens en kramertalen voorbij.

37 Vgl. hoofdstuk iii en iv.

38 J. Moormann, De Kramertalen, p. 50.

39 Zie hoofdstuk iv: C ii, C v [bron 5, 11].

Indeling van het Bargoens

Als we het beschikbare Bargoensmateriaal overzien, komen we tot een indeling die we voor de overzichtelijkheid voorop plaatsen om ze in de volgende pagina's te motiveren.⁴⁰

40 Een kaart ter oriëntering bij hoofdstuk iv.

[p. 58]

A	Zuidwestelijk Bargoens; omvattend in België: West- en Oost-Vlaanderen en Antwerpen. Typen: Bargoens van Zele en. Roeselare; in Nederland: Brabant in het oosten tot de Peel, in het noorden tot de grote rivieren. Type: Bargoens van Tilburg-Schijndel e.a.
B	Zuidoostelijk Bargoens. In België: De Kempen. In Nederland: Brabant ten oosten van de Peel, Limburg. Nijmegen ligt op het grensgebied. Typen: Bargoens van St.-Truiden, Maastricht, Weert.
C	Noordwestelijk Bargoens; Noord- en Zuid-Holland, West-Utrecht. Typen: Bargoens van Hilversum e.o.; de geheimtaal van de grote steden (lijsten van Köster Henke, Verwoert).^41
D	Noordoostelijk Bargoens; Achterhoek, Oost-Veluwe, Overijssel, Drenthe, Groningen, Friesland. Typen: Bargoens van Haaksbergen, Goor e.a.

Van elk van deze onderdelen zullen we de structuur en de kenmerken nagaan.⁴²

41 Deze groep omvat tevens de dieventaal: zie beneden.

42 Voor nadere beschouwing van de Joodse en Zigeunerinvloed zie men hoofdstuk iv en v.

Kenmerken van groep A: zuidwestelijk Bargoens

1	Het aantal Joodse woorden is gering. In Zele twee à drie woorden op 424. Dus ± ½%. Roeselare: acht Joodse woorden op 331 of 2,4%. Het aantal Joodse woorden in het Noord-Nederlandse gedeelte is wat groter: In Tilburg-Schijndel 21 op 165 woorden of 13,5%.
2	Het aantal Zigeunerwoorden bepaalt zich tot de oudste. Voor Zele vier: bink, geeze, mol, sjank. Roeselare: dezelfde woorden, benevens chaf, jokker, mangen. Antwerpen: bink, gieseke, joekel, mol. Tilburg-Schijndel staat weer apart met een veel groter getal, namelijk tien, waaronder twee zeer zeldzame woorden.
3	Het aantal Franse woorden is groter dan in alle andere groepen. Voor Zele zagen we (hoofdstuk i) 12%, Roeselare 12%. Schijndel-Tilburg staat er weer buiten met 1,2%.
4	De uitgang -erik is in deze groep een middel geworden tot geheimtaalvorming, met de betekenis ‘nul’ (zie hoofdstuk i, ‘Geheimtaalvorming door uitgangen’). Dit element vinden we ook in het Bargoens van Noord-Brabant (Tilburg-Schijndel), zij het in lang niet zo sterke mate als in de Belgische groep: bruinderik, buigerik, glimmerik, kazerik, kesieberik, kleunderik, pommerik, priemerik, prikkerik, schrabberik, smokerik, teperik, treperik, wruuterik, zitterik, zuuterik, zwemmerik; dit zijn de -erik-vormingen hier. Ze doen me besluiten het Brabants-Bargoens bij de zuidelijke groep te rekenen. De invloed van het noorden is er echter sterk en demonstreert zich vooral in het groter aantal Joodse woorden.

Kenmerken van groep B: zuidoostelijk Bargoens

1

Het aantal Joodse woorden is groter dan in groep A. Voor St.-Truiden zijn de gegevens niet geheel betrouwbaar. Volgens het materiaal in hoofdstuk ii van Van Ginneken zijn er 15 woorden Joods.^43 Het Bargoens van Maastricht telt 26 Joodse woorden op 222, dus 12%. Het Bargoens van Weert is voor 18% Joods.

43 Zie hoofdstuk iv: B iii [bron 21].

[p. 59]

	Het Groenstraats-Bargoens heeft 2,6% Joodse woorden. Dit Bargoens staat dicht bij de kramertalen uit deze streek (hoofdstuk iv, b v).
2	Het aantal Franse woorden is uiterst gering. Voor St.-Truiden zagen we alleen chanteren. In Maastricht troffen we slechts enkele woorden. Weert heeft geen enkel Frans woord. We zien dus dat de 1,2% Frans van Tilburg-Schijndel nog vrij aanzienlijk is in verhouding tot de oostelijke groep.
3	Het aantal Zigeunerwoorden is voor St.-Truiden, Maastricht, Groenstraat even groot als in de westelijke groep. Ook de woorden zijn dezelfde. Maastricht heeft enkel kachelientje en pooien meer (hoofdstuk v, b iv). Het Bargoens van Weert vertoont echter een belangrijk Zigeunerelement, namelijk 13 woorden. In dit opzicht lijkt het iets op het Bargoens van Schijndel. Maar de Zigeunerwoorden zijn niet dezelfde (hoofdstuk v, b vi). Het Bargoens van Nijmegen heeft 14 Zigeunerwoorden en staat ook in deze aan de kant van de noordoostelijke groep.
4	De uitgang -erik komt in het Bargoens van St.-Truiden negen keer voor. In dit opzicht trekt het iets naar de zuidwestelijke groep. In het Bargoens van Maastricht komt -erik, behalve in 't algemeen verbreide miezerik niet voor. Weert heeft zesmaal -erik. Meestal echter in woorden als: miezerik, mauwerik, glimmerik, waar het element ‘uitgang’ niet meer gevoeld wordt. Dit soort woorden is uit het zuiden doorgedrongen.

Deze vier kenmerken, zo verschillend in elke groep, geven ons het recht tot een scheiding tussen de zuidoostelijke en zuidwestelijke groep (groep A en B).

Het zuidwestelijk Bargoens vertoont echter ook in de woorden zelf een heel ander karakter, en wel dermate dat het Bargoens van Maastricht bijna niets met dat van Zele gemeen heeft.

Wie de woordenlijsten in dit opzicht vergelijkt, zal onmiddellijk het grote verschil opmerken.

Men zie slechts het volgende, vluchtige overzicht van het Zeels en Zuid-Limburgs (a iii en b iv).

Nederlands	Zele	Maastricht
koud		fitsj
koffie		zwartje
haren	feun	rispel
aardappelen	freiters	bums
huilen		blömen
het jongetje	groeiken	grom
houd u stil	haêd ou kurt	schuf dich
pijp	hieurn	smerrie

[p. 60]

brood	hoeft	leichen
kaas	jok	loermond
schuur	grenge, keete	kit
dood	mol, kik	molle
fles	marelsje, klip	huls
glas	klonkoird, krip	roet
vlees	kri	kazer
schrijven	kriwelen	fakkelen
tong	lange	lipske
koe	korante	sabbelke
horloge	monterik	lubken
bidden	nosteren	paternellen
water	ploemp	majem
geld	poen	hanskes
deur	porterik	val
priester	preit	premer
vragen	ranken	mangen
bier	roei	bruintje
lachen	schoenkelen	michelen
wiegen	schonkelen	wiippen
hen	schroffe	kachlientje
molenaar	malunker	hospel
honger	schrans	botlak
dronken	snul	sikker
ogen	sjoerders	loeksen
trouwen	sprein	sjanken
hond	uiven	canis, kilef
stad	valeize	mokum
mes	vliemerik	kaut
geweer	vlasserik	knakert

Als we nu nog nagaan welke woorden het Bargoens van Zele en Maastricht gemeen hebben, krijgen we wel een kijk op de verhouding van de zuidoostelijke en zuidwestelijke groep.

Zele	Maastricht	Nederlands
bie	bie	weg (znw.)
bink	bink	man
buis	buis	dorst
buizen	buizen	drinken
dokken	dokken	geven
flossen	flosteren	mingere

[p. 61]

geeze	giezeke	meisje
grandig	grannig	groot (in Maastr. ook: heet, duur, zwanger)
jantje	jentje	jaar
knul	knöllen	jongen, man
luimen (slapen)	luimes (bed)
maf	maf	gek
mazen	mazen	hebben, zijn
michelen	michelen	lachen
mol	molle	dood
mos	mosse	vrouw
muffen	muffen	stinken
pierebolle	pierder	speler
schroepen	schoepen	stelen
sjank	sjank	kerk
sjanken	sjanken	trouwen
smerl (tabak)	smerrie (pijp)
trafakken	trafakken	werken
trui	trui	broek

Deze 24 woorden vinden we in bijna alle lijsten terug. Hieronder zullen we een lijst geven van de gelijke woorden in alle groepen.

Kenmerken van groep C: noordwestelijk Bargoens

Van deze groep, de noordwestelijke, staat me weinig zelfgenoteerd materiaal ten dienste. Ik bezit slechts het Bargoens van een zwerver uit de buurt van Hilversum. Het andere materiaal is verzameld in de lijst van Verwoert⁴⁴ en in De Boeventaal⁴⁵ Deze twee lijsten zijn verzamellijsten en geven de echte dieventaal van de grote steden. Waar de dieventaal echter alleen een gespecialiseerd Bargoens is en we de kenmerken van het Bargoens voor een groot deel ook bij de dieventaal opmerken, behandelen we deze laatste bij groep C. Een aparte beschouwing over dieventaal volgt hieronder.

1	Het aantal Joodse woorden in de noordwestelijke groep is belangrijk. Hilversum: 33 op 118 of ± 28%. Verwoert geeft 290 Joodse woorden op 735 of 40%. De Boeventaal heeft 395 Joodse woorden op ± 1420 of 28%. Het Joodse element wordt hier zo sterk dat Hebreeuwse typen van woordvormen inwerken.^46
2	De Franse invloed is miniem. Slechts een enkel Frans woord is in het uitgebreide materiaal van De Boeventaal op te merken (zie hoofdstuk i, ‘Ontleningen aan het Frans’). Bij Verwoert zien we alleen grandig. Hilversum heeft koutje ‘mes’.
3	Het aantal Zigeunerwoorden is gering; echter niet in de oude lijsten, vooral die van 1769 (zie hoofdstuk v, c iii). Verwoert geeft geen Zigeunerwoorden (hoofdstuk v, c viii). De Boeventaal heeft er acht, en wel de oude (hoofdstuk v, c ix). Het

44 Moormann, Verwoert, p. 129-185 [bron 16].

45 De Boeventaal [bron 32].

46 Van Ginneken, Handb. ii, p. 128-132. Zie voor deze en verdere getallen hoofdstuk iv.

[p. 62]

platteland, Hilversum en omstreken, levert enkele Zigeunerwoorden meer, doch in totaal slechts negen, met één uitdrukking.

4

Vormingen op -erik komen bijna niet voor. Hilversum: kotterik ‘boterham’, mauwerik ‘kat’, zwemmerik ‘vis’, zitterik ‘stoel’, schuimerik ‘zeep’, damperik ‘sigaar’. Bij Verwoert treffen we er geen aan. In De Boeventaal: granderik ‘hemel’, mauwerik, nifterik ‘mes’, nosterik ‘boek’, pafferik ‘vuurwapen’, posterik ‘deur’, priemerik ‘zwerver, dominee, geestelijke’, vliegerik ‘vogel’, zitterik ‘stoel’, zoeterik ‘koek’, zweeterik ‘koffie’. Deze woorden verraden Brabantse invloed.

Kenmerken van groep D: noordoostelijk Bargoens

Van deze groep, de noordoostelijke, staat me uitstekend materiaal ten dienste dat ik zelf in Gelderland, Overijssel en Groningen noteerde.⁴⁷

1	Het Joodse element is aanzienlijk. Nijmegen: 82 woorden op 242 of ± 34%; Lochem: 42 woorden op 126 of 33%; Haaksbergen: 67 woorden op 231 of ± 29%; Bargoens Goor: 38 woorden op 118 of ± 32%; Oldenzaal: 36 woorden op 92 of 39%; Winschoten A: 82 woorden op 191 of ± 43%. Het percentage Joodse woorden stijgt gemiddeld dus boven 30.
2	De Franse invloed is te verwaarlozen.
3	Het aantal Zigeunerwoorden is in deze groep het grootst. Nijmegen levert er 14; d.i. nog meer dan de rijkste groep (Weert) in de zuidoostelijke kring. Haaksbergen bezit 42 Zigeunerwoorden, het grootste aantal dat ik ooit gevonden heb. Lochem, Goor, Oldenzaal verschaffen het gewone rijtje van deze woorden. Een zwerver van Wijhe had weer een groter aantal (16). Ook Groningen leverde vrij zeldzaam Zigeunermateriaal (zie hoofdstuk v, d i-d vii).
4	De -erik-vorming komt in deze groep sporadisch voor, en is in elk geval niet kenmerkend. Nijmegen heeft: gasterik ‘spek’; kladderik ‘papier’; lengering ‘worst’; paferik ‘pistool’; priemerik ‘pastoor’; veemerik ‘kat’. Enkele van deze woorden zagen we ook in De Boeventaal. Haaksbergen heeft in plaats van -erik: -erink; maar de uitgang, aldus versaksischt, komt weinig voor: schumerink ‘zeep’; gaperink ‘lepel’; lengerink ‘hals’; prikkerink ‘vork’; zwemmerink ‘vis’; wilderink ‘haas’. De -erink-vormingen dienen hier echt tot vorming van nomina actionis en zijn geen geheimtaalelement als in de zuidwestelijke groep. Een andere groep uit deze streek (Wijhe) leverde op: bieterik ‘tanden’ en kesieberink ‘penis’. De ondervraagde vertelde me dat een woord als bieterik uit Brabant kwam. Ook Groningen levert maar één woord op -erik.

We zullen nu de groepen, naar deze kenmerken beoordeeld, naast elkaar stellen.

47 Zie voor de volgende lijsten hoofdstuk iv: D i - D vii.

[p. 63]

Groep C	Groep D
1 Veel Joodse woorden: ± 25%.	1 Veel Joodse woorden: ± 30%.
2 Zigeunerwoorden als in A en B: gering aantal.	2 Zigeunerelement sterk.
3 Geen Frans element.	3 Geen Frans element.
4 -erik-vorming gering.	4 -erik-vorming gering.
Groep A	Groep B
1 Geen Joods: in N.-Brabant weinig.	1 Aantal Joodse woorden stijgt. Blijft onder 15%.
2 Weinig Zigeuners.	2 Zigeunerwoorden als in groep A; voor Weert meer.
3 Sterk Frans element.	3 Frans element ontbreekt.
4 Sterke -erik-vorming.	4 -erik-vorming gering.

Zo zien we dus dat de noordelijke groep (C en D) van de zuidelijke te onderscheiden is door het Joodse element. Dat is in België weer het geringste en neemt toe naar het noorden. We zouden Brabant als overgangsgebied kunnen beschouwen. Nijmegen sluit zich in dit opzicht geheel bij het noorden aan.

De groep A staat tegenover groep B in de punten 1, 3 en 4.

De noordwestelijke groep (C) staat tegenover de noordoostelijke groep (D) alleen door het Zigeunerelement. In deze groep is de grond voor scheiding op structuurmotieven lang zo sterk niet als in de zuidelijke groepen.⁴⁸

Verder zijn de groepen nog gekenmerkt door het dialect van de streek waarin ze optreden. We zagen -erik in Twente tot -erink worden; spannen wordt tot sjpannen in Zuid-Limburg ten oosten van de Panninger zijlinie; goozer wordt in Amsterdam tot gouser. Maar deze dialectische kleuring is geen voldoende grond voor onderscheiding van de groepen, al werkt ze eraan mee.

Als we de grenzen van de groepen zoals wij ze nu aangegeven hebben eens bezien, dan blijken ze toch niet zo heel toevallig. Wie het kaartje in hoofdstuk iv vergelijkt met de overzien tskaart van de autochtone Nederlandse dialecten uit Van Ginnekens Handb., ziet bij de eerste oogopslag dat de grens tussen groep A en B in de Limburgse-Frankische groep ongeveer samenvalt met de grens: Gelders Limburgs, Noord-Limburgs, West-Limburgs aan de oostkant en Oost-Brabants en Brabants-Frankisch aan de westkant. De Rijksgrens, die voor zwervers van uiterst gewicht is, heeft in groep A een scheiding gemaakt van noordelijk Nederlands en zuidelijk Belgisch evenals in groep B. Deze scheiding demonstreert zich vooral in het Joodse element. Het gebied van groep D valt bijna samen (als we Friesland, dat geen materiaal leverde, uitzonderen) met het Saksische deel van ons land. Nijmegen ligt juist op de grens, maar hoort bij groep D.

Dat de geheimtaalsprekers het liefst zwerven in streken waar ze hun eigen dialect kunnen spreken, is een secundaire oorzaak tot scheiding van de groepen en bevordert de samenval van de groepen met de dialectschakeringen.

Na de verschillen in de onderscheidene groepen aangegeven te hebben, willen we nu eens een tabel opstellen van de woorden die in alle of minstens drie groepen

48 In sociologische structuur bestaat echter groot verschil. Zie verder.

[p. 64]

voorkomen. We kiezen daarvoor uit elke groep één type. Voor A, het Bargoens van Roeselare (dit materiaal is het betrouwbaarst); voor B, het Bargoens van Maastricht; voor C, De Boeventaal; voor D, het Bargoens van Twente (Haaksbergen) en Groningen.

Als we deze lijsten bezien, valt ons op dat er een betrekkelijk gering aantal woorden is dat in alle vier de groepen voorkomt:

Bouten. Nederduits Liber Vagatorum (1510): Bolten ‘schiten’ en bolt ‘ein dreck’.

Bink. Nederduits Liber Vagatorum (1510): binck ‘ein bur’. Zie verder onder Zigeunertaal.

Chiken, sjikker. Aan het Joods ontleend.

Grom. Nederduits Liber Vagatorum: grams ‘kind’; Kiliaan: gram, puer.ang.grome.

Heire, herriekit. (Nörriekit in Hilversum is een contaminatie van nörrie ‘jenever’ en ‘ herriekit.)

Jokker, joekel. Zigeuners; oudste kern.

Kaffer. Aan het Joods ontleend.

Link. Kiliaan: Linck, germ. sax. sicamb. holl. j. slink laevus, sinister. Hetzelfde woord?

Luimerik, luimen. Kiliaan: luymeren, dormitare.

Manken. Zigeuners; oudste kern.

Michelen, lachen. Vind ik in geen oude bronnen.

Mollen. Zigeuners; oudste kern. Heb ik in Groningen wel niet genoteerd, maar is er volgens particuliere mededelingen bekend. Nederduits Liber Vagatorum: moel ‘dot’.

Noppes, neen, niets. In geen oude bronnen gevonden.

Pierement, speeltuig. In geen oude bronnen gevonden.

Premerik, priemer. Verschillende uitgaven van het Liber Vagatorum geven dit woord in samenstelling: priemermosz, priencatere.

Prevelen, preuvelen. Lijkt een bestaand Nederlands woord.

Schoepen. Komt ook in Rotwelsch voor (zie het artikel ‘Brg. v. Maastricht’); Mnl. schoepen ‘scheppen’?

Spannen. Is Rotwelsch.

Tof. Aan het Joods ontleend.

Wouwtje, bout. In Groningen niet genoteerd; is er wel bekend. Ik vermoed het-zelfde woord als bouten.

Zwartje. Kan overal zelfstandig gevormd zijn.

Totaal 21 woorden. Hiervan zijn er vijf in onze oudste bron, het Liber Vagatorum, aan te wijzen; vier zijn er Zigeuners, drie zijn er Joods. Van de resterende negen zijn er twee Rotwelsch en enkele oud-Nederlands (bij Kiliaan genoteerd) of niet te bepalen.

In elk geval is deze kern oud. Maar aan het geringe aantal woorden, dat deze kern bevat, zien we toch ook, dat het uiterst noodzakelijk is niet van ‘het’ Bargoens te spreken, maar nader in te delen.

[p. 65]

Tabel van gemeenschappelijke woorden in de vier groepen

A Roesselare	B Maastricht.	C Boeventaal
bauten, bouwten	bouten	bouten
beschommelen	niet	besjolemen
bikken	bikken	bikken
bink, being, man als aangesproken persoon; ook in de zin van ‘vriend’	bink, man; met lidwoord ‘de’ is 't vnw. van de 2e persoon	bink, man
boeien, ruzie, twist	niet	bonjer, ruzie, schuld
bruintje	bruintje	bruintje
buis, bedronken	buizen	buizen
bulst	bölt	bult
burgmak	borgemak (Weert)	niet
chanken	sjanken	sjanken
chiken	sikker	sjikker(sikker)
dokken, afdokken	dokken	dokken, afdokken
fonke, fonkerik	funkers	fonkert
niet	fakkelen	fakkelen
geezegeschoor, vrouwvolk	gieseke, meisje	gies, meid, dienst-maagd, vrouw

D Haaksbergen, Goor, Lochem	D Groningen	Nederlands
bouten	bouten	cacare; in D ook ‘stinken’
bescholmen	niet	betalen
bikken	niet	eten
bink, man; ook aanspreekvorm	bink, man: ook aanspreekvorm
bonje, ruzie	niet
niet	niet	bier
buizen	niet	drinken
niet	niet	bed
borgemak, borgemaie	niet	burgemeester
sjanken	niet	trouwen
sjasken, drinken, sjikker	sjikker	dronken
niet	niet	betalen
niet	niet	kachel
fakkelen	niet	schrijven
niet	niet

[p. 66]

A Roesselare	B Maastricht	C Boeventaal
granderik, politie-commissaris	grannig, groot, heet, duur, zwanger	grandige(r), heerschap, politieman
griekse, grikken	grieksen	grieksen
grommen of grommetje	grommen, gromkes	grom, klein kind
heire (spreek uit ère), herberg	hennenkeete (St.-Truiden)	nörriekit (Hilversum)
jokker	sjoeker (St.-Truiden)	joekel
kaffer	kaffer	kaf, dorp, stad
kanteren, zingen	kanteren, muziek maken	kanteren, zingen langs de huizen
knul, mens; synoniem being	knöllen, jongens, jongemannen	knul, vent
kreeuw	cri (St.-Truiden)	kreeft
link	link (St.-Truiden)	link
luimerik, nacht; ook ‘bed’	luimes, bed	luimen, slapen
manken	manken	mangen
melis	meles, meres, buik	meeluk, meelik
miechelen	michelen	miggelen

D Haaksbergen, Goor, Lochem	D Groningen	Nederlands
grannig, groot	niet
griekse	niet	luis-luizen, wandluizen
grom	grom	kind
herriekit	herrekit	herberg; in D ook ‘gevangenis’
joekel	joekel	hond
kaffer	kafferientje	boer
niet	niet
knul, vader	niet
kreeuw	niet	vlees
link	link	vals, slecht, dwaas, gemeen
luimen, slapen	lijmen, slapen
mangen	mangen	vragen, bedelen
meles, buik		zak, buik
smeichelen	smeichelen	lachen

[p. 67]

A Roesselare	B Maastricht	C Boeventaal
mokkele, meid	niet	mokkel, meid, geliefde
mollen	molle (bnw.)	mol (Hilversum), ziek
noppes, neen	noppus draaien, de clown spelen	noppes, neen, niets
pierement, speeltuig	pierka, instrument	pierement, harmonica
premerik	premer	priemerik
prevelen, preuvelen	prevelen	preuvelen
schiffen, komen	niet	scheffen, zitten, ook gevangenzitten
schoepen	schoepen	schoepen (Hilversum)
spannen	sjpannen	spannen
tof	tof(St.-Truiden)	tof
wouwtje, politiebediende	wouten, marechaussee	bout, agent van politie
zwartje	zwartje	zwartje

D Haaksbergen, Goor, Lochem	D Groningen	Nederlands
mokkel	mokkel, verloofde
mollen		dood, doden
noppes, niets	noppus, niets
pierement, orgel	pierement, orgel
priemer	priemerik	pastoor, dominee
niet	prevelement, praatje	praten
scheffen, vertoeven, zijn	scheffen, vertoeven, eruit komen, bezitten
schoepen	schoepen	stelen
spannen	spannen	zien
tof	tof	goed, mooi
bout, agent	niet
zwartje	zwartje	koffie

[p. 68]

Als algemeen kenmerk voor het Nederlands-Belgisch Bargoens krijgen we:

1	Kern oude woorden (21, d.i. ± 10% van de normale woordvoorraad).
2	Omhulsel van later ontleende, vreemde woorden: al naar de groepen zijn die vreemde woorden: Frans (A), Joods (C en D) of (en) Zigeuners (D).
3	Groep woorden uit het plaatselijk dialect genomen, maar door de behandelde geheimtaalwetten van betekenis veranderd. Dit element bepaalt voornamelijk het verschil tussen de plaatselijke groepen in de grotere afdelingen.
4	Een vierde element in het Bargoens zijn de vormingen op -erik, die speciaal eigen zijn aan groep A, maar toch ook in de andere voorkomen.

De ontleding van het beschikbare taalmateriaal leidt tot de volgende definitie van Bargoens.

Definitie van het Bargoens

Bargoens is:

a	een geheimtaal;
b	gesproken door zwervers in woonwagens, venters en personen welke tot deze groepen behoord hebben;
c	speciaal gekleurd door de streektaal van de sprekers;
d	te verdelen in vier grote groepen (A, B, C, D) op grond van verschillen;
e	welke verschillen vooral ontstaan door de ontleningen aan vreemde talen: Frans, Zigeuners, Joods, en
f	door het gebruik van een afleidingssuffix (-erik).