|
| |
| |
| |
Het XLVI. Kapittel.
WY zouden nu konnen rekenen onze Spraekkunst voltooit te hebben,
door ons onderwys in de Woortvoeginge, hoe met waerneeminge der Schikkinge en
Plaetse de byzondere Spraekdeelen door of zonder Uitlaetinge recht en sierlyk
gesprooken en geschreeven worden: maer het is ook noodigh te overweegen, door
wat middel de welgeschreevene en welgeschikte woorden recht geleezen en wel
verstaen konnen worden; zonder dat men te vreezen hebbe, dat in eene geheele
rede door misverstant in de uitspraeke zal gescheiden worden, het geen tot
elkander behoort, en wederom samengevoegt, dat nootzaekelyk hier en gins
gescheiden moet worden. Dit middel noemen wy met andere Letterkundigen de
Schriftscheiding.
Deeze Schriftscheiding, wel geen deel der Spraekkunst, maer
evenwel haer in het recht schryven te hulpe koomende, gebruikt hier toe zekere
Merken of Zin- en Schryftekens; eertyts gevonden en
ingevoert, om de samengeschikte woorden recht te onderscheiden, hunne
verdeelingen wel te byzonderen, en de gansche rede, gelyk by leden, te
schikken; opdat de leezers en toehoorders te bequaemer zyn, om een welgeordent
geschrift, dat anders niet of zwaerlyk zoude verstaen worden, zekerder,
verstandiger en vaster te leezen en aen te hooren-
Deeze Merken, die, op hunne rechte plaetsen gestelt, den
leezeren tot rustplaetzen dienen, om by eenen veranderden zin, hoe gering en
kleen, ter | |
| |
rede inschietende, met de gedachten eenigszins stil te
staen, zyn in getal vier, en merken de kortste, eene langer, de middelste, en
de eindelyke ademhaeling in het leezen en verhaelen der geschriften.
Het eerste Merk, dat het teken der allerkortste ademhaelinge
is, wordt van ons eene Sneede of Zinsneede geheeten, en in twee
gedaenten getekent; in de drukken met Romeinsche of Latynsche letteren dus , en
krom; in de Hoog- en Nederduitsche drukken dus / en schuins. Waerom ook dit
Merk den naem van eene Streek of Streep draegt.
Dit wordt gebruikt tusschen Zelfstandige Naemwoorden, het zy
Eigene, het zy Gemeene, wanneer het Voegwoort En, dat ze
anders aen elkandere hecht, achter hen by Uitlaeting verzweegen wordt. Waer van
deeze voorbeelden ter wederzyde zyn; Om nu Xenofon, Strabo, Atheneus en
anderen over te slaen; Hy zoekt zyne sluikery, konstroovery, en gestoole vonden
door herstelling van zaeken, wisseling van naemen en woorden, of anderszins te
verbergen.
Ook wordt de Sneede gebruikt tusschen byzondere Byvoeglyke
Naemwoorden, waer achter ook het Voegwoort En uitgelaeten wordt; als
in, Den achtbaeren, hooghgeleerden, wyzen, en bescheidenen heere; en,
Laet wy lieden, wyzer, stemmiger, en ingetoogen, stichtige oeffeningen
hanteeren.
En in het gemeen wordt de Zinsneede gebruikt achter alle andere
Spraekdeelen, wanneer achter die het Voegwoort En wordt verzweegen,
gelyk achter de Werkwoorden; als in, O Lucifer, die vroeg opgingt;
die de volken quetste, in uwe harten spraekt;
| |
| |
en, In het
welschikken, tekenen, en schilderen der beelden; achter de
Deelwoorden; als in, De Schepping, in Achilles schilt geschildert,
het Paradys, door Alcinous hof afgebeeldt, en Lucifers val, door Ate
betekent; achter de Bywoorden; als in, Dat overal, dat altyt, en
van allen gelooft wordt; en achter de Voorzetsels; als in, Voor,
achter, bezyden, en rontom het leger.
Waer by koomt, dat de Sneede in het gemeen tot onderscheiding
der Woorden zeer dikwyls en veelmaels gebruikt wordt; wanneer naemelyk de Rede
noch onvolkoomen is, en de Woorden evenwel eene scheidbaere Afzondering
vorderen tot beter verstant voor den leezer, en geschikter deeling der woorden;
als in, Indien de schilder een menschenhooft op een paerts hals woude
zetten, en met veelerlei vederen schakeren, en van allerhande leden te zamen
voegen; zulks dat het bovenlyf eene schoone vrou geleek, en het onderste in
eenen mismaekten visch eindigde, zoudt ge, o vrienden, dit ziende, u van lachen
kunnen onthouden?
Het tweede Merk, het teken eener langer ademhaelinge, wordt,
als uit een Stip en Sneede samengestelt, van ons eene
Stipsneede genoemt, en dus gemaekt, zoo wel in Hoog- en Nederduitsche,
als Roomsche of Latynsche letterdrukken; en het heeft zyne plaets in de Rede,
daer de zin, die wel niet geheel onvolkoomen is, eene langere rust, als door de
Sneede geschieden magh, in het leezen of verhaelen vordert; als in,
Mopsus, dewyl wy, beide even konstig, gy meester op de fluit, ik in het
zingen, wel op malkander passen; waerom gaen wy hier niet
| |
| |
nederzitten, onder deeze olmen en hazelaers, door een geplant? en
wederom, Gelyk de taeie willegeboom voor den blonden olyf; gelyk de laege
lavenderbloem voor den rooden roozelaer moet wyken; zoo verre moet, myns
oordeels, Amyntas voor u wyken.
Het derde Merk, het teken der Middelste ademhaelinge, wordt
van ons een Tweelingstip geheeten, en, als uit twee Stippen, boven
elkander getekent, bestaende, dus uitgedrukt: en het heeft zyn gebruik en
plaets, waer en wanneer de rede wel eenigszins volkoomen is, maer evenwel tot
haere eindelyke volkoomenheit of meerder versterking en verklaering noch iets
kan of moet eischen; als in de Tegenstellingen; in het aenbrengen der
Voorbeelden tot de Regels; in Redengeevingen, en diergelyke; als in, Bakchus
benyde den heuvelen de schaduw der wynranken: maer koomt onze Fyllis eens
weder, zoo zullen alle boschen bloeien; en, Eerst zal ik u deeze brosse
scherleipyp schenken, die ons leerde: Korydon was op den schoonen Alexis
verslingert: die zelve pyp leerde ons: wiens vee is dit? behoort het Melibeus
toe? en ook, De wolf beloert geen schaep, nochte men spant geene netten
om harten te vangen: d' oprechte Dafnis is met vrede gedient.
Het vierde Merk, het teken der eindelyke ademhaelinge, noemen
wy een Stip of Tittel, en stellen dit achter het slot eener
Spreukrede in deeze gedaente . En eene Spreukrede is eene rede, die ten vollen
geslooten is, en in eenen adem of met tusschenpoozingen uitgesprooken, ook een
Zinslot genoemt word. Waer achter eene nieuwe rede niet alleen
| |
| |
met eene hooftletter in het schryven aenvangt, maer ook met eene
herscheppinge der stemme geleezen wordt. Hier van is dit voorbeelt: O Krisp
Sallust, vyant van staeten, het zilver, van gierigaerts in de aerde begraeven,
is zonder glans, ten zy het blinke door een maetigh gebruik. Prokuleius,
vermaert door het toonen van zyn vaderlyk harte, over zyne broeders, zal eeu in
eeu uit leeven. De Faem zal hem, na zynen doot, op onbezweeke vleugels
omvoeren. Indien gy uwe geltzucht temt, zoo zult gy wyder heerschen, als of gy
Lybië en het veergeleegen Spanje aen een hechtte, en beide de Peenen onder
een hooft brogt.
Na deeze vier Merken der Schriftscheidinge moeten ook in het
schryven eenige andere Tekens waergenoomen en gebruikt worden, en de
woorden, waer achter zy gestelt worden, met eenen veranderden toon
uitgesprooken.
Onder deeze is het eerste een Vraegteken, dat achter eene
Vraeg of Vraegende Rede gestelt wordt, en van deeze gedaente is ?
als in, Zeg my, Dametas, wiens vee is dit? behoort het Melibeus toe? en,
Wat zullen Heerschappen niet aenrechten, naerdien dieven dit durven
bestaen? en, Behoorde hy, die den zangstryt verloor, my niet de geit te
leveren?
En omtrent dit Vraegteken is aen te merken, dat het de rede
nadruklyker en krachtiger maekt, dan eene slechte en eenvouwige stelling. Dus
vindt men meer nadruks in, Viel het my niet lichter, Amarils bitsheit en
ongenade en haere hoovaerdy en spyt te verdraegen? Gy schalk, zagh ik u niet
Damons bok heimelyk wechsleepen, terwyl Hontwolf zoo vreesselyk baste? als
in, Het viel my lichter, Amarils bitsheit
| |
| |
te
verdraegen; ik zagh u Damons bok wechsleepen.
Hier na volgt een teken, dat achter de rechtsdraetsche
uitboezemingen van Klagte, Vreugde en Verwonderinge, als ook
achter de Tusschenwerpingen Och, Och arm, en Helaes gestelt
wordt, en daerom een Klagt- of Vreugde- of
Verwonderingsteken genoemt kan worden, en van deeze gedaente is! En men
vindt dit in, Hoe menigmael sprak my Galatea zoo minnelyk toe! o winden,
luistert hier van den Goden iet in; Och! hoe mager is myn stier in zulke eene
vette weide! Och! rampzalige maegt, wat dolheit ging u over? Mantua, dat
helaes! het verdrukte Kremone al te na legt; Och! hoe zacht wil myn gebeente
rusten, zoo uwe fluit namaels myne vryaedjen verhaele! Gy wreede gaet helaes!
verre van uw vaderlant den Ryn bezoeken.
De Tusschenstelling, Parenthesis by Grieken en Latynen, waer
door in eene rede eenige woorden, als eene tusschenrede, gevoegt worden, niet
alleen zonder haer nadeel, maer ook somtyts tot haere naekter verklaering,
wordt ter wederzyde der tusschengestelde woorden met twee halve maentjes en dus
( ) getekent; als in, My gedenkt (hadden myne zinnen niet averechts gestaen)
dat de eiken ons dikwyls deeze rampen spelden; de Zanggodinnen vereeren u
(aenvaerd ze toch) deeze pypen, te voore den ouden Hesiodus van Askra eigen; Ik
zagh u (toen gy noch een kleen meiske waert) bloozende appels plukken.
En dit teken heeft alleen plaets, wanneer de nieuwe zin in het
midden eener rede geslooten wordt; die anders aen het einde der zelve haere
plaets kan | |
| |
hebben. Want het is even veel, te zeggen, Ik zal
deeze jonge koe tegens u opzetten, die tweemael 's daegs gemolken wordt, en
twee jongen zoogt, opdat gy ze niet te kleen acht; Ik zal een paer beuke
kroezen daer tegens zetten, die gy zelf bekennen moet meer waerdigh te
weezen; of met eene tusschenstellinge, Ik zal deeze jonge koe (opdat gy
ze niet te kleen acht) die tweemael 's daegs gemolken wordt, en twee jongen
zoogt, tegens u opzetten; Ik zal een paer beuke kroezen (die gy zelf bekennen
moet meer waerdigh te weezen) daer tegens zetten.
Evenwel schynt de Tusschenstelling de rede heviger en
krachtiger te maeken; als in deeze uitdrukkingen, Moeten wy dit beleeven?
dat een vreemdeling (wie hoedde zich hier voor?) in onze armoedtje vallende,
zeit: gy oude huisluiden, vertrekt; Wy, zoo deerlyk verdrukt, brengen hem (de
plaeg haele den soldaet) deeze bokken; O al te gelukkige huislieden (kenden zy
slechts hun geluk) die buiten oorlogskrakkeel, in den schoot het voedsel
ontfangen; Zoo scheurden zy (de Goden gunnen den vroomen wat beters) met bitse
tanden hunne eigene leden in stukken.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd