|
| |
Het XLVII. Kapittel.
BEhalve de bovengemelde Merken der Schriftscheidinge, en andere, die
de uitspraek bestieren, gebruiken de Nederduitschen tot het schryven en vormen
van hunne woorden, gelyk ook andere volken en taelen, van outs her eenige
Vryheden; waer door zommige letters, tot een woort niet bekoorende, den woorde
worden toegevoegt, en | |
| |
wederom andere, die 'er toe behooren, den
woorde afgenoomen, en eindelyk letters met letteren verwisselt en omgekeert.
Van welke wy, hoewel zy meest de Dicht- of Rymkunst raeken, ook hier ter
plaetse, en voor het leste spreeken zullen.
Deeze zyn de Voorzetting, Inzetting, Nazetting, Voorafkorting,
Uitbyting, Afkapping, Omzetting, Wisseling, en Samentrekking. Waer
by wy de Afwending met haer teken voegen.
De Voorzetting is, waer door eene lettergreep in het begin en
voor aen een woort gezet wordt; als in, Gebroeders, gezusters, gehoorzaem,
gevolgzaem; voor Broeders, zusters, hoorzaem, volgzaem, van het
Wortelwerkwoort afkomstigh, als buigzaem, voedzaem, groeizaem, volgzaem,
en diergelyke.
De Inzetting is, wanneer om een vaers of ook welluidendheits
halve eene letter of lettergreep in het midden van een woort gezet wordt; als
in, Vergodet, kallefskruit, gestarrenten, harrenassen, ommezwaei, inneprent,
errenst, arrebeit, vuiligheit, getrouwigheit, voor, Vergoodt,
kalfskruit, gestarnten, harnassen, omzwaei, inprent, ernst, arbeit, vuilheit,
getrouheit.
De Nazetting is, als aen het einde eens woorts eene letter of
lettergreep, die 'er niet toebehoort, gevoegt wordt; als in, De Eere,
honor, leere, doctrina, vlamme, stemme, Zelfstandige Naemwoorden
van den eersten Naemval, omme, alomme, rontomme, voor, de Eer, leer,
vlam, stem, om, alom, rontom.
De Voorafkorting is, als eene lettergreep voor een woort
wechgenoomen en verworpen wordt; als in, | |
| |
Haegen, by den
Drost Hooft in zyne Gedichten, doogen, lukken, waeren, en by van den
Vondel schakeerde; voor, Behaegen, gedoogen, gelukken, bewaeren,
geschakeerde.
De Uitbyting is, wanneer eene letter of lettergreep uit het
midden van een woort uitgeworpen; als in, Boogaerden, rieboorden, tyloozen,
elboogen, welboore mannen, eerbre vrouwen, kindren, wandelen, erfnis, voor,
Boomgaerden, rietboorden, tydeloozen, elleboogen, welgeboore mannen,
eerbaere vrouwen, kinderen, wandelen, erffenis. Dus zegt men in eigene
naemen Flips, Dirk, voor, Filips, Dieryk, en andere.
De Afkapping is, waer door eene lettergreep of letter van het
einde eens woorts afgesneeden en verworpen wordt; als in, Het is juist
hondert jaer, negen duizent man, zes of zeven mael, onze zus, hy zei, zy lei,
ik wou, ik kon, gena, spa, ste, bie, moe, roe, dik, nau, voor, Hondert
jaeren, negen duizent mannen, zes of zeven maelen, onze zuster, hy zeide, zy
leide, ik woude, ik konde, genade, spade, stede, biede, moede, roede, dikwyls,
naulyks.
De Omzetting is, waer door eene letter van haere rechte
plaetse in eene andere wordt overgebragt; als in, Bron voor born,
heemlen voor hemelen, eedle voor edele, aedlaer voor
adelaer, eenre voor eener, te Amstelredam voor te Amstelerdam,
te Zaenredam voor te Zaenerdam. In welke beide leste Eigene
Naemwoorden het schryven en spellen dus valt, om dat zy uit twee byzondere
Naemwoorden te zamengezet zyn.
De Wisseling is, wanneer eene letter en voornae- | |
| |
melyk
eene klinkletter of een tweeklank, welluidendheits of ryms of ook
uitspraeks halve, in andere, die 'er aen verwant zyn, worden verwisselt; als
in, Vlak voor vlek, kammen pectere, voor kemmen, gewente
voor gewoonte, vleisch voor vleesch, heur voor haer, deur,
per, voor door, leugen voor logen, meugen voor moogen,
luiden voor lieden, ruiken voor rieken, pluiken voor
plukken, oegst voor oogst, koegel voor kogel, lengde voor
lengte, breede voor breette, vinnen voor vinden, schennen
voor schenden.
De Samentrekking is, als twee lettergreepen door uitlaeting
van een of meer letteren tot eene gemaekt, en met dit teken ^ gemerkt worden;
als in Blaên voor bladen, raên, rotae, voor raden,
aêm voor adem, bronaêr voor bronader, vreê
voor vrede, veêl voor vedel, steên voor steden,
treên voor treeden;weêrga voor wederga;
weêrgalm voor wedergalm; teêr voor teder;
Biên voor bieden, geschiên voor geschieden,
vliên voor vlieden; Goên voor goeden, bloên
voor bloeden; vermoên voor vermoeden, gloên voor
gloeien; broêr voor broeder; Boôm voor bodem;
Goôn voor goden, zoôn voor zoden, cespites,
geboôn voor geboden.
De Afwending is niet anders, dan eene afsnyding der voorste
letteren in de woorden Des, Het, Ik, Is, Daer; waer voor met het teken
der Afwendinge, boven aen de overgebleeve letters gestelt, dus geschreeven
wordt, 'S, 'T, en by van den Vondel 'Et achter het Voorzetsel
Na, en voor een Eindigend Werkwoort, Zelfstandiger wyze gebruikt, 'K,
'Er (dat geen zwak bewys is voor de oude uitspraeke met ae in de
plaetse van aa) en | |
| |
by van den Vondel ook enkelyk
'R, in 's Vorsten eere, 's lants gewoonte, 's nagebuurs kudde; en
in de Bywoorden van den Tyt, 's Morgens vroeg, tweemael 's daegs, hier is
het 's winters schier altyt zomer; dat 's al wat ik hebbe, dit 's myn, dat 's
genoeg; van 't Latyn oordeelen, in 't zant leggende, het hof waegt van 't
geschrei; na' et onderhouden der wet, na' et intreên, na 'et planten; 'k
verzwyg myn henevaert,'k misdank my dan dit leen, 'k hoor levenwekker met een
morgenkoelte opkoomen; wat moet 'er gespilt worden; dat 'er nochte Griek nochte
Latyn gevonden wert; de muis bout 'er haere schuuren; Aristoteles twyfelde zelf
niet, dat ze 'r geweest waren, uit ondervindinge van het gene 'r in stak;
en der klinkletter E in De, Te, en Ze, Illam, Illos, Illas,
(gelyk zommigen willen) en in Ze voor Zy in den eersten Naemval
van beide Getallen by van den Vondel gebruikt, en in den aenvang van een vaers,
voor eene volgende klinkletter, wanneer de Afwending achter de overgebleeve
letters dus getekent wordt, D', T', Z', in, D' Allerbeste en d' eenige
Poëet, d' Eridaen, der stroomen koning, d' afgront ziet uwe voogdy niet te
gemoet; welker gedachtenis de werelt beloofde t' overleeven, haeren glans
breeder t' ontvouwen, of u de regeering stae t' aenvaerden; zich t' Atelle wat
verquikkende; den uitgeleerden Grieken t' Athene bekent, dees; na balling, t'
Argos gekoomen; men heeft z' ondervraegt; wie hadden z' onderdrukt? niemant
heeft z' overweldigt; z' is onbegrypelyk; z' ontsteekt die vlam in Godts
gezicht, z' ontmoeten ons alree.
Maer gelyk de Afwending der klinkletter E in | |
| |
Te plaets heeft voor eene volgende klinkletter, zoo wordt zy ook
gevonden voor de medeklinkers H en Z, doch vooral in de Bywoorden
van Plaetse en Tyt t' huis en t' hans, en voor Zamen en
zoek; als in, Ik quam nooit met de hant vol gelts t' huis; de
koopman, t' hans geenen kommer kunnende lyden; wy luistren t' zamen toe; ik zal
my niet t' zoek maeken; dewyl men mede t' zyner tyt leest.
Door de Afwending wordt ook de leste lettergreep afgesneeden in den
derden, vierden, en zesden Naemval des Nietbepaelenden Geslachtwoorts
Een in het Manlyke Geslachte, als mede in den zelven derden, vierden, en
zesden Naemval van het Eenvouwige Getal, en in de derde Naemvallen van beide
Getallen des Byvoeglyken Naemwoorts Geen, en der Bezittende
Voornaemwoorden Myn, Uw, Zyn, Haer, Hun, in het zelve Manlyke Geslachte;
wanneer voor Eenen, Geenen, Mynen, Uwen, Zynen, Haeren, Hunnen gestelt
wordt Een, Geen', Myn', Uw', Zyn', Haer', Hunn'; dit leste behoudende de
N, waer mede de leste lettergreep begint; als blykt in, Gy most dat
een' rechtschaepenen man zoo niet toeduwen, terwyl een eenigh oordeel maer een'
eenigen strael uitschiet, men zou hem voor een' lauwer aenzien; het past
geen'vreemdeling, gy luistert naer geen' raet, de mensch gevoelt geen' stryt;
een onweêr barnt 'er in myn' geest, ik zwoer myn' Schepper af, uw lust
ontvonkt myn'geest; wy koomen uw' bruiloftsdisch bekleeden, wat gy wilt uw'
dienaer toebetrouwen, het schepsel, dat in uw' wil zich zelf versmilte; dat hy
zyn' voet niet
| |
| |
stoote, als pylen van zyn' boog, den
Engelen, zyn' broederen gelyk; de Wysheit wou haer' wil bezegelen, de zon in
haer' loop, een Godtheit geeft haer' glans; in hunn' byzondren last, in hunn'
zwier, aen Godt, hunn' toeverlaet.
Wy zeggen ten lesten, dat ook de Afwending plaets hebbe achter de
Bedryvende Werkwoorden van den eersten en derden Persoone in den Tegenwoordigen
Tyt der Aentoonende Wyze, wordende de E voor eenen volgenden Medeklinker
uitgelaeten; als in, Eer die een' Geest bekoor', voor bekoore; een
ander draei' gestarnte, voor draeie; men draeg' hem op de hant, voor
draege; is 't nootlot, dat ik vall', van eere en staet berooft, voor
valle; een ieder kenn' zyn vaen, voor kenne; eer 't oproer ons
verrass', voor verrasse; ten zy de Godtheit dit belett', voor
belette.
Deezen zelven voet volgen ook de Zelfstandige Naemwoorden van het
Vrouwelyke en Onzydige Geslachte, die, in den eersten en andere Naemvallen in
E uitgaende, in de geboogene Naemvallen voor de Medeklinkers gestelt
worden; want dan wordt de E afgesneeden, om voor de Afwendinge plaets te
maeken; als in, Hy walgt van hemelsch mann'; dan zwelt de boezem der
landouw' van kruit.
Onze reis dan ten einde, lust het ons de zeilen te stryken, den
steven naer lant te wenden, en de haven in te loopen met dit woort, dat, den
Latynschen door den Nederduitschen Lierdichter ontleent, dit werk sluiten
zal:
Leef lang; vaer wel: of, slaet gy beter gelt, als dit,
Zoo deel het rustigh meê: zoo niet, bestem myn wit.
U I T.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd