|
| |
Het XLIII. Kapittel.
BY deeze Beheerschingen pleegen de Letterkunstenaers noch eene
Beheersching, waer door eenige Byvoeglyke Naemwoorden den Tweeden Naemval van
een Zelfstandigh Naemwoort vereischen, te stellen. Doch deeze is uitheemschen
volken ontleent, en uit de Bybelvertaelingen tot ons tegens den eigenen aert
der Nederduitsche taele overgebraght, en moet en kan ook daerom door eene
vervulling der Uitlaetinge, die 'er in gespeurt wordt, bequamelyk uitgelegt
worden.
Dus vergezelschappen zich de Byvoeglyke Naemwoorden van den
Boventrap der Vergelykinge niet | |
| |
juist gaerne met den Teeler der
Zelfstandige Naemwoorden van een Meervouwigh Getal: als in, Salomon was de
wyste aller koningen; en, Moses de zachtmoedigste der menschen. Want
hier is, onzes oordeels, eene Uitlaeting van een Beheerschend Zelfstandigh
Naemwoort, dus te vervullen, Salomon was de wyste koning aller koningen;
Moses de zachtmoedigste mensch der menschen; of ook van een Voorzetsel met
zynen Naemval, dus, Salomon was de wyste in den rang aller koningen, Moses
de zachtmoedigste in het getal der menschen.
Dus moeten ook de gebreklyke spreekwyzen vervult worden, die, met
het Vraegende Voornaemwoort Wie en met de Byvoeglyke en andere
Verdeelende Naemwoorden, Een, Geen, Iemant, Niemant, de Eerste, Vierde,
Vyfde, &c. beginnende, nevens zich den Tweeden Naemval des Meervouwigen
Getals vorderen; als, Wie der Farizeeuwen heeft ooit in hem gelooft? Geen
der krygsknechten heeft dit bedreeven; Een der gaudieven is betrapt; Iemant der
ouden heeft gezegt; Niemant der menschen is ten allen tyde wys; de Vyfde der
Roomsche koningen. Want voor deeze wordt in eenen vollen zin gezegt, Wie
uit het gezelschap der Farizeeuwen? Geen uit het lichaem der krygsknechten; Een
uit het rot der gaudieven; Iemant uit de menigte der ouden; Niemant uit al den
hoop der menschen; de Vyfde in de rye der Roomsche koningen.
Zoo kan men ook oordeelen, wat te houden zy van deezen Regel, by
zommige Letterkunstenaers verzonnen, of van uitheemschen overgenoomen, dat
naemelyk alle Byvoeglyke Naemwoorden van Over-
| |
| |
vloet,Gebrek, Bezitinge, Ontbeeringe, Gedachtenisse, Vergeetenheit,
Beschuldiginge en Ontschuldiginge, Waerdigheit en
Onwaerdigheit den Teeler of tweeden Naemval in het Een- of Meervouwige
Getal vereischen; volgens deezen schryvende, Ryk van goederen, dives
opum; des levens Zat, zyns verstants Maghtigh; geens dings Behoeftigh;
Gedachtigh des verbonts; geens dings Bewust; des lydens Vergeeten; des levens
Berooft; des doodts Schuldigh; Onschuldigh des bloets; Waerdigh des eeuwigen
levens; myns Onwaerdigh.
Want de eerste deezer spreekwyzen, Ryk van goederen, dient
hier geenszins ten bewyze; alzoo goederen hier geen Naemwoort van den
tweeden, maer van den zesten Naemval is; en zy koomt over een met deeze
uitdrukkingen, Goet van goude; Zwaer van gewighte; Arm van geeste. De
andere zyn ten meesten deele den uitheemschen ontleent; waer voor wy in goet
Nederduitsch zouden zeggen, Zat van leeven; geen ding Behoevende; aen het
verbont Gedachtigh; het lyden Vergeetende; van het leeven Berooft; de doot
Schuldigh; Onschuldigh aen het bloet; het eeuwige leeven Waerdigh; my
Onwaerdigh. Van welke spreekwyzen zommige in de Beheerschinge met haere
Werkwoorden, waer van zy afgeleidt zyn, overeenkoomen; dewyl men zegt, Ik
Behoeve geen ding; ik Vergeete het lyden; ik Gedenke aen het verbont; hy
Berooft eenen anderen van het leeven; wy zyn Schuldigh de doot te draegen; ik
ben Onschuldigh aen het vergieten des bloets.
Dus vinden wy ook deeze twee regels onnoodigh, hoewel van voorgaende
Letterkundigen gestelt; | |
| |
naemelyk, De Byvoeglyke
Naemwoorden, die eene Gelegenheit, Nuttigheit, Vrientschap, Eigendom,
Gelykheit of iet diergelyks, of ook het tegendeel betekenen, begeeren tot
zich den derden Naemval of Geever; En, Alle Werkwoorden, die eene
Geeving of Ontneeming betekenen, vorderen tot zich of beheerschen
nevens den vierden Naemval, die de Zaek uitdrukt, ook den derden, die den
Persoon te kennen geeft, wien iet gegeeven of ontnoomen wordt. En wy zetten uit
deezen hoofde, als oordeelende, dat de derde Naemval eigentlyk noch van het
Byvoeglyke Naemwoort, noch van het Werkwoort eenigszins beheerscht wordt,
deezen eenigen volgenden regel:
De Geever of derde Naemval wordt eigentlyk niet beheerscht, maer
wordt by elk zinslot, nu samengestelt en op zich zelf staende, naer eisch
gevoegt, slaende op dien Persoon of Zaek, die eenigh Voordeel of
Nadeel, Gemak of Ongemak, Haet of Gunst, Gelykheit of
Ongelykheit van eenen anderen ontfangt, of ook schynt te ontfangen.
En eerst in spreekwyzen, waer in een Zelfstandigh Naemwoort, of in
des Naemwoorts stede een Voornaemwoort met een Zelfstandigh of even krachtigh
Werkwoort en volgend Byvoeglyk Naemwoort, in Overeenkomste van Persoone en
Getal staet; in welke een eenige derde Naemval, of ook met dien een tweede,
door de woordekens Ten en Ter en Te kenbaer, voorkoomt;
als in, Niets valt den menschen te Lastigh; het leeven valt nuchteren keelen
Zuur; het welk uwen onschuldigen nakoomelingen Nadeeligh zal weezen; de
koopman, die den Goden zelfs Lieftalligh is; de Zuidewint, die den lichaemen
Schadelyk is; het is
| |
| |
den Goden, nochte my Aengenaem; om
meer dingen valle ik den Goden niet Moeielyk; de negende dagh is den
vluchtelingen Gunstigh, den dieven Ongunstigh; wat zullen wy doen, wien het
leeven Verdrietigh valt? een hont, wiens kracht den herderen Dienstigh is; wat
gy den Neronen Schuldigh zyt; dat het den Grieken Onmoogelyk viel; die last wil
my niet Zwaer vallen; Trojaen en Tyrier zullen ons even Lief zyn; om der Goden
wil, wien de waerheit Bekent is; de oirzaek van zulk eenen brant is hem
Onbekent; mynen reisbroederen werd het bloet Kout van schrik; deeze pypen waren
te voore den ouden Hesiodus Eigen; het koperen borstharnas is eene blaeuwe
wolke Gelyk; en met eenen dubbelen Geever, Hier bloeit de wynberg, die u
ter eere van lekkere druiven Zwanger is.
Voor welken derden Naemval ten aenzien van het Byvoeglyke
Gelyk (dat wy hier moeten aentekenen) geen tweede gestelt wordt; hoewel
zommige Letterkundigen het gevoelen. Want daer Myns Gelyk, uws Gelyk, zyns
Gelyk, haers Gelyk, huns Gelyk, noch schip, noch schips Gelyk gevonden
wordt, betekent Gelyk, Zelfstandiger wyze genoomen, eene Gelykenis, die,
van de Latynen Instar genoemt, gelyk een Zelfstandigh Naemwoort, andere
Zelfstandige Naemwoorden, en de Voornaemwoorden Ik, Gy, Hy in den
tweeden Naemval beheerscht.
En naderhant in spreekwyzen, waer in de Werkwoorden, het zy
Persoonlyke, het zy zoo genoemde Onpersoonlyke, met of zonder den vierden
Naemval, dien zy anders gemeenlyk beheerschen, van eenen derden Naemval, eens
of tweemael voorkoomende, vergezelschapt gaen: waer van ten aenzien der
Persoonlyke zonder of ook met den vierden | |
| |
Naemval deeze
voorbeelden by van den Vondel te vinden zyn; O Zanggodinnen, gy zult uwen
Gallus dit liet Aenpryzen; wanneer de zon den afgesloofden ossen het juk Afnam;
laet ons dien wegh, die ons het geluk Baende, inslaen; vraegt ge, wat myn
arbeit den uwen Baeten zal? de Goden Beloonen u dat naer uwe verdiensten; uwe
eige afkomste, wie gy den hemel Beloofde; opdat haer vet dien akker zyne
weeligheit niet Beneeme; Bakchus Benydt den heuvelen de schaduw; ik Bergde
zynen makkeren hun leeven; het jaer Beschaft hem overvloet van appelen;
Bescheeren anders de nootlotspinsters hun deeze vesten; het gaet hem wel, dien
Godt zoo veel Bestelt, dat hy genoegh heeft; die allereerst de brosse kiel de
felle zee Betroude; Beveel de rest den Goden; hoewel hy hun niet meer hulps
zoude kunnen Bewyzen; de vyanden koomen ons het hooft Bieden; wy Boorden hem
uit den kop zyn eenigh oog; om den aenkoomenden treurdichteren te Dienen; al
het geen Eurus den Hesperischen golven Dreigt; o Zanggodin, Erinner my de
oirzaeken; Geef den Roomschen volke goet, kinders en allerlei heerlykheit; de
minnegodt Gehoorzaemt den beveele zyner moeder; dat zou den Frygiaenen tot
eenen zwaeren val Gedyen; de Goden Gunnen den vroomen wat beters; wat Haelt ge
den Dardanischen volke al neêrlaeg op den hals! ik weigere geenszins u
gezelschap te Houden; dat allen volken het hart in den lyve Kromp; de wilgen
Leveren ons teenen; omdat de aerde de ranken niet even veel voedsel kan
Mededeelen; menigh herder Muilbandde hun den bek; dat de Goden u het leeven
niet Misgunnen; die beezigh is met den rechtvaerdigen Goden te offeren; schoon
hy zich de voor-
| |
| |
waerden van een verbont hebbe Onderworpen;
hier na zult gy my dit Ontgelden; sedert Laomedon den Goden hunnen loon
Onthield; kon ik zynen vader dat banket niet Opdischen? toen de haven u het
ledige hof Opende; Kassandre Openbaerde ons het ongeval; men zal u een schoon
marmeren beelt Oprechten; het welk de Goden liever den vyanden laeten
Overkoomen; nadat Hektor Troje den Grieken Overgelevert had; ik zal u
queeappels Plukken; wanneer hun het hart in den lyve Popelt; hoe veel nats
Bakchus ons Schonk; Kassandre Spelde my zoodaenige ongevallen; Steek het den
bek in den halfter; Stel uwe geilheit en ontucht eens mate; Jupiter Stopt hem
zyne ooren; morgen zal ik hem meer appels Stuuren; het goede hart, dat zy u
Toedraegt; dees zal honger en pest den Persiaenen en Britten Toedryven; nu
wordt ons een nieuwe afkomst Toegezonden; gelyk de Centaurus den grootsten
voesterkinde Toezong; uwe eeu Verleent onzen akkeren overvloedige vruchten; gy
Verschaft den stieren eene koelte; zoo ras de vader hun den teugel Vierde; laet
Rome den overwonnen Meden wetten Voorschryven; dan zal uwe godtvruchtigheit u
het leeven niet Wedergeeven; ik zal het u al myn leeven dank Weeten; Jupyn
Weigert u den Dikteeschen bodem; zoo moet ik u eene eenige zaek Zeggen; de
Goden Zenden den vyant die plaeg over den hals; de zon zal u de markt Zetten;
wanneer eene drooge koorts den schaepen tot in het merg van het gebeente
Zit.
In welke voorbeelden aen te merken is, dat, wanneer en waer beide
Naemvallen, de derde en vierde, by een zelve Werkwoort voorkoomen, de derde
doorgaens en gemeenlyk, schoon niet altyt en | |
| |
overal, voor den
vierden, als den Beheerschten, en den gront der zaeke, gestelt wordt.
Van de Onpersoonlyke Werkwoorden, of die zoo genoemt worden, het zy
eene hartstogt uitdrukkende, als, Lusten, Berouwen, Verdrieten, Spyten,
het zy eenen plicht, als Betaemen, Voegen, Passen, het zy een oordeel,
of andere kracht der ziele, als Heugen, Dunken, Schynen, het zy een
voorval, als Geschieden, Gebeuren, Wedervaeren, het zy een gebrek, als
Missen, Ontbreeken, Mangelen, met den derden Naemval gepaert, vindt men
ook doorgaens de voorbeelden by de schryvers; als in, Alzoo Lust het my ter
zielen te vaeren; de schaepen staen rontom hem; en het Rouwt hun niet; zommigen
zoude het Spyten den verdienden prys te derven; zoo het den Goden Beliefde my
langer in het leeven te spaeren; u Voegt het best zynen zin te ondertasten; het
magh weinigen Heugen; indien den godtvruchtigen Eneas dat recht Dunke; Sinon,
wien het Gelukte, stookt 'er den brant onder; opdat de volens niet uitwyzen,
dat het den vader aen voeder Mangele.
Van Werkwoorden, die met of zonder eenen Beheerschten vierden
Naemval, met twee derde Naemvallen gaen, welker eene het woordeken Ten
of Ter of Te voor zich heeft, zyn deeze Voorbeelden; Die den
wilden vogelen en honden ten Aeze Toegeëigent was; dat lot Viel hem te
Beurt; laet de koeien haere uiers den kalveren ten Beste Geeven; opdat zy deeze
stoovingen den winden ten Buit Geeve; opdat wy jaerlyksche offeranden hem te
Dank in zyne kerken moogen Opdraegen; daer zal u weelde, een koningryk en
koninglyke dochter ten Deel Vallen; u ten Dienst Vange
| |
| |
ik
den akkerbou aen; de eekelaer, die Jupyn ter Eere Opgroeit; weshalve Eneas den
dienst zynen vader ter Gedachtenisse Hervatte; maer Acestes Koomt hun te Gemoet
loopen; tovergift, dat zy my ten Gevalle in Pontus Las; indien gy den winden
niet ten Guichelspeele wilt Strekken; myne godtvruchtigheit en zanggodin Gaen
den Goden ter Harte; die hun met geweer te Hulpe Koomt; Leg my dit niet te
Last; den veltheere Koomt eene tyding ter Ooren; Eneas Keelt, o Proserpyne, u
ten Pryze, eene gegelte koe; de Raezernyen Geeven zommigen den barssen kryg ten
Schouspeele over; wat Koomt hun nu arbeit en gedienstigheit te Stade? Indien de
Trojaenen uwe Godtheit ten Wederwille naer Italië Trokken.
Gelykerwys de Bedryvende Deelwoorden (als boven aengemerkt is) het
zy van den Tegenwoordigen, het zy van den Verleedenen en ook Toekoomenden Tyt
de Werkwoorden, waer van zy afgeleidt zyn, volgen in de Beheerschinge van den
vierden Naemval der Zelfstandige Naemwoorden, en van de Onbepaelde en
Eindigende Werkwoorden, zoo behouden ook de Deelwoorden, het zy Bedryvende, het
zy Lydende, het zy van den Tegenwoordigen, het zy van den verleedenen Tyt, den
aert van hunne oirsprongkelyke Werkwoorden hier in, dat zy eenen enkelen of ook
dubbelen derden Naemval by zich tot gezelschap kunnen gedoogen; als in, Het
ongelyk, ons met den degen Aengedaen; geheimenissen der zaeken, onzen Geslachte
Beschooren; een eenige geest, den leden Ingestort; Laetende akkers, eigene
huizen, en de kerken den wilden zwynen en grypende wolven; myne gemaelin
Kreüse, my door
| |
| |
den doot Ontrukt; standaerden en
wapens, zonder bloetstortinge den krygslieden Ontweldigt; Dido van
Fenicië, de toekoomende minnesmette Overgegeeven; het stae my vry den eet,
den Grieken Gezwooren, te breeken; en, met eenen dubbelen Geever, Het
gevaert, ons ten bederve Gebout; opdat onder de brantofferande, den Goden ter
eere Ontsteeken, u geene heillooze gedaente bejegene; groote tempels, Jupyn ter
eere Gesticht; zommigen staen verbaest om de gifte, hun ten bederve, de kuische
Minerve Toegewydt.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd