|
| |
Het XXXI. Kapittel.
DE Deelwoorden, waer toe wy nu overgaen, zyn
Veranderlyke Woorden, die, van de Werkwoorden gesprooten, wel eenen
Tyt uitdrukken, maer echter de eigenschap en Buiging der
Naemwoorden volgen; en daerom Deelwoorden of Deelneemende Woorden
geheeten worden, omdat zy iets van het Werkwoort, en iets ook van het Naemwoort
deelachtigh zyn. | |
| |
Want wanneer men zegt, Roepende, Hoorende, verneemt men eenen
Naem, iemant naemelyk, die roept of hoort; maer ook met eenen, dat hy in
den Tegenwoordigen Tyt roepe of hoore; gelyk men insgelyks in
Geroepen, Gehoort eenen Verleedenen Tyt bespeurt.
De Deelwoorden worden van de Werkwoorden afgeleidt, en zyn
tweërlei, Werkende en Lydende.
In deeze is drieërlei Tyt aen te merken, de Tegenwoordige,
Verleeden, en Toekoomende.
De Werkende Deelwoorden van den Tegenwoordigen Tyt worden
gemaekt van den derden Persoone des Meervouwigen Getals van den
Tegenwoordigen Tyt der Eindigende Wyze door het aenhechten van
DE; als in Hoorende, Roepende, Staende, Zittende, afgeleidt van
Hooren, Roepen, Staen, Zitten.
Deeze Deelwoorden worden onder andere woorden by de zes Persoonen
der Werkwoorden gevoegt. Dus zegt men, Ik vertrekke groetende, Gy spreekt
dreigende, Hy vlucht schreeuwende, Wy slaepen snorkende, Gy drinkt plengende,
Zy leunen staende.
Gelykerwys in deeze spreekwyzen een dubbel bedryf of een bedryf met
zekere gebaerden of houdinge des lichaems krachtigh uitgedrukt wordt, zoo zyn
deeze uitdrukkingen, die niet meer, dan eene eenige of enkele daet te kennen
geeven, Ik ben spreekende, Gy zyt hoorende, Hy is zwygende, Wie is
begeerende? voor, Ik spreeke, Gy hoort, Hy zwygt, Wie begeert?
geheel laf en walgelyk, en strydigh met de deftigheit en beknoptheit onzer
taele.
Deeze Deelwoorden blyven dus in beide Getallen des Werkwoorts
onveranderlyk; maer wanneer zy | |
| |
den aert van Byvoeglyke
Naemwoorden aenneemen, en voor de Zelfstandige in de Samenvoeginge gestelt
worden, worden zy, als andere Byvoeglyke Naemwoorden, naer de Geslachtwoorden
EEN en DE gespelt en verandert.
Daerom zegt men, dewyl geen Byvoeglyk Naemwoort in het Manlyke en
Onzydige Geslachtwoort in eene E uitgaet, met het Nietbepaelende
Geslachtwoort Een op deeze wyze, Een Hoorend Man, Eene Hoorende Vrou,
Een Hoorend Kint;
En met het Bepaelende Geslachtwoort De dus, De Hoorende
Man, De Hoorende Vrou, Het Hoorende Kint.
Beter zal dit echter in twee voorgestelde Voorbeelden blyken, die
met beide Geslachtwoorden in beide Getallen naer de drie Geslachten dus
geboogen worden. Dus luidt het Eenvouwige Getal in
| | Het Manlyke
Geslacht, |
| | |
| N. | Een
Hoorend Man, |
| T. | Eens Hoorenden
Mans, |
| G. | Eenen Hoorenden
Man, |
| A. | Eenen Hoorenden
Man, |
| R. | O Hoorende
Man, |
| N. | Van Eenen Hoorenden Man. |
| | |
| |
| |
| | Het Vroulyke
Geslacht, |
| | |
| N. | Eene
Hoorende Vrou, |
| T. | Eener Hoorende
Vrouwe, |
| G. | Eene Hoorende
Vrouwe, |
| A. | Eene Hoorende
Vrou, |
| R. | O Hoorende
Vrou, |
| N. | Van Eene Hoorende Vrouwe. |
| | |
| | Het Onzydige
Geslacht. |
| | |
| N. | Een
Hoorend Kint, |
| T. | Eens Hoorenden
Kints, |
| G. | Een Hoorend Kint, of Eenen Hoorenden
Kinde, |
| A. | Een Hoorend
Kint, |
| R. | O Hoorend
Kint, |
| N. | Van een Hoorend Kint, of Eenen Hoorenden
Kinde. |
| | |
| | Het Manlyke
Geslacht, |
| | |
| N. | De
Hoorende Man, |
| T. | Des Hoorenden
Mans, |
| G. | Den Hoorenden
Man, |
| A. | Den Hoorenden
Man, |
| R. | O Hoorende
Man, |
| N. | Van den Hoorenden Man. |
| | |
| |
| |
| | Het Vroulyke
Geslacht, |
| | |
| N. | De
Hoorende Vrou, |
| T. | Der Hoorende
Vrouwe, |
| G. | De Hoorende
Vrouwe, |
| A. | De Hoorende
Vrou, |
| R. | O Hoorende
Vrou, |
| N. | Van de Hoorende Vrouwe. |
| | |
| | Het Onzydige
Geslacht. |
| | |
| N. | Het
Hoorende Kint, |
| T. | Des Hoorenden
Kints, |
| G. | Het Hoorende Kint, of den Hoorenden
Kinde, |
| A. | Het Hoorende
Kint, |
| R. | O Hoorende
Kint, |
| N. | Van het Hoorende Kint, of den Hoorenden
Kinde. |
In het Meervouwige Getal is het Deelwoort in alle Geslachten en alle
Naemvallen Hoorende, dat onveranderlyk blyft.
De Lydende Deelwoorden van den Tegenwoordigen Tyt worden
insgelyks afgeleidt van den Derden Persoone in het Meervouwige Getal des
Tegenwoordigen Tyts der Aentoonende Wyze; gelyk zoo Wordende Gehoort,
Gemint, Geleezen &c. afkoomt van Worden Gehoort, Gemint,
Geleezen, &c.
Deeze zyn in hunnen uitgang in beide Getallen Onveranderlyk; gelyk
men dus zegt, Ik, Gy, Hy, Wy, Gy lieden, Zy Wordende Gehoort, Gemint,
Geleezen.
| |
| |
De Lydende Deelwoorden van den Verleedenen Tyt hebben
tweërleien uitgang, in T en EN, naer dat zy beide van aert
zyn.
Die tot de Regelmatige of Gelykvloeiende Tytvoeging behooren, en
zonder veranderinge der Merkklinkeren geboogen worden, eindigen, uitgezondert
eenige weinige, alle in T. Die in het tegendeel van de Onregelmatige of
Ongelykvloeiende Tytvoeginge zyn, en in hunne buiginge de Merkklinkletters
veranderen gaen, als uit de voorheen gegeevene Voorbeelden blykt, eenige
weinige ook uitgezondert, in EN uit.
Dus heeft men Gehoort, Geleert, Gelieft, Gemint, en andere
ter eene, en Geleezen, Gezongen, Gevangen, Gewonnen, en diergelyke ter
andere zyde.
Men ziet hier uit, dat zy gevormt worden door het Lettergreepigh
Byvoegsel GE voor zich aen te neemen; als Gehoort, Geleezen;
uitgezondert in de Werkwoorden, die met BE, HER, ONT en VER,
Onscheidbaere Voorzetselen beginnen; waerom men zegt, Bestoolen, Hertimmert,
Onthooft, Verlooren.
Die met MIS aenvangen, worden ook ten meesten deele zonder
GE gevormt; als, Misbruikt, Misdaen, Misdraegen, Misduidt,
Mishandelt, Misleidt, Mismaekt, Mispreezen, Miszegt, &c.
Andere, waer in MIS een Scheidbaer Voorzetsel schynt, waerom
men ook in den Tegenwoordigen Tyt der Aentoonende Wyze zegt, Ik Gae Mis, Ik
Grype Mis, Ik Hoore Mis, Ik Rekene Mis, Ik Taste Mis, Ik Telle Mis, neemen
achter MIS somtyts het Voorzetsel GE aen; doch zoo, dat
Mis als op zich | |
| |
zelf schyne te staen; als in Mis
gegaen, gegreepen, gehoort, gerekent, getast, getelt.
Deeze zelve Werkwoorden, Wederkeerende gemaekt door het
voortzetten der Voornaemwoorden My, U, Zich, vormen het Lydende
Deelwoort zonder GE, als Misgaen, Misgreepen, Misrekent, Mistast,
Mistelt, van Zich Misgaen, zich Misgrypen, Misrekenen, Mistasten,
Mistellen afgeleidt.
De Lydende Deelwoorden, die van de Werkwoorden der Gelykvloeiende
Tytvoeginge afkomkomstigh zyn, en in T eindigen, worden afgeleidt van
het Meervouwige Getal der Gebiedende Wyze, dat het Onscheidbaer Voorzetsel
GE voor zich ontfangt; als in Gehoort, Gemint, Gedraeit, Gepacht,
Gepakt, Geklopt, van Hoort, Mint, Draeit, Pacht, Pakt, Klopt.
Zulke Deelwoorden, die, met BE, HER, MIS, OM, ONT, VER
beginnende, met T eindigen, zyn te gelyk Werkwoorden van het Meervouwige
Getal der Gebiedende Wyze, en Deelwoorden van den Verleedenen Tyt zonder het
Lettergreepigh Voorzetsel GE. Want men zegt in beide betekenissen,
Bemint, Herbout, Misduidt, Omtuint, Ontkent, Verhaelt.
Van den zelven aert zyn de Deelwoorden, die wel met GE
beginnen, maer evenwel afgeleidt worden van Wortelwoorden, die ook GE
voor zich hebben; als Gebruikt, Gelooft, creditus, a, um;
Gerieft, afkomstigh van Gebruik, Geloof, crede,
Gerief, en in het Meervouwige Getal Gebruikt, Gelooft, credite,
Gerieft.
| |
| |
De Deelwoorden, die van de Werkwoorden der Ongelykvloeiende
Tytvoeginge afkomstigh zyn, en in EN eindigen, worden op tweërlei
wyze gevormt.
Die in de Tytvoeginge de Merkklinkletters van het Wortelwoort in
zich behouden, als Geleezen, Gevangen, Gedraegen, Gekoomen, Gestaen,
Gezien, van Lees, Vang, Draeg, Koom, Sta, Zie afkomstigh, worden
gevormt van den Derden Persoone in het Meervouwige Getal des Tegenwoordigen
Tyts der Aentoonende Wyze, die GE voor zich aenneemt; gelyk dus van
Leezen, Vangen, Draegen, Koomen, Gestaen, Gezien, Geleezen, Gevangen,
Gedraegen, Gekoomen gemaekt wordt, en van Eeten met aenneeminge
eener G welluidendheits halve Gegeeten.
Die in het tegendeel van Merkklinkletteren veranderen, worden
afgeleidt van den Derden Persoone in het Meervouwige Getal des Onvolmaekten
Verleedenen Tyts der Aentoonende Wyze, wiens Klinkletter zy behouden; als van
Leeden, Preezen, Sprongen, Dwongen, Sponnen, Wonnen, Vlooden, Zooden,
Zoogen, Zoopen, Geleeden, Gepreezen, Gesprongen, Gedwongen, Gesponnen,
Gewonnen, Gevlooden, Gezooden, Gezoogen, Gezoopen.
Zommige Deelwoorden, de Merkklinkers veranderende, worden afgeleidt
van den Derden Persoone des Meervouwigen Getals in den Tegenwoordigen Tyt der
Aentoonende Wyze; als van Breeken, Spreeken, Steelen, Neemen, Scheeren,
Zweeren, Gebrooken, Gesprooken, Gestoolen, Genoomen, Geschooren, Gezwooren;
in welke alle de Lange Merkklinker EE in eenen anderen van den zelven
aert en lengte OO verandert wordt; en van Doen, Gedaen; daer
| |
| |
de Tweeklank OE in den Langen Klinker AE wordt
verwisselt. Gebooren, een Lydend Deelwoort, dat niet de moeder, die
Gebaert heeft, maer haere vrucht toegeschreeven wordt, wordt ook van den
Derden Persoone in het Meervouwige Getal des Tegenwoordigen Tyts, dat is, van
Baeren door de verandering der Lange Klinkletter AE in OO
afgeleidt.
Geschaepen, Gebeeden, Geleegen, Gezeeten schynen afgeleidt te
worden van Schiepen, Baeden, Laegen, Zaeten, woorden van den
Onvolmaekten Verleedenen Tyt, met veranderinge van den Tweeklank IE in
AE, en van de Lange Klinkletter AE in eene diergelyke
EE.
Geslaegen wordt, onzes oordeels, gevormt niet van
Sloegen, een woort van den Verleedenen Tyt, maer van het verouderde
Slaegen in den Tegenwoordigen Tyt; waer voor de Hoogduitschen noch hun
Schlagen gebruiken.
Gebraght, Gedacht, Gehadt, Gekocht, Gewrocht, Gezocht, alle
Lydende Deelwoorden, die tot de Ongelykvloeiende Tytvoeging behooren, en in
T uitgaen, worden afgeleidt van Braght, Dacht, Hadt, Kocht, Wrocht,
Zocht, woorden van den Tweeden Persoone in het Eenvouwige Getal des
Verleedenen Tyts in de Aentoonende Wyze. En van Genoot, diergelyk een
woort, koomt Genooten, een Lydend Deelwoort in EN uitgaende, doch
het Lettergreepigh Byvoegsel GE niet meer hier, dan in andere Wyzen en
Tyden der Tytvoeginge, die ook met GE beginnen, aenneemende.
Deeze Deelwoorden van den eenen en anderen uitgang zyn in beide
hunne uitgangen Onveranderlyk, wanneer zy, achter de Zelfstandige Werkwoorden
| |
| |
Zyn of Worden gevoegt, van de Lydende Werkwoorden
een gedeelte worden; als Ik Ben of Worde Gehoort, Gy Zyt of
Wordt Gesprooken, Het Boek Is of Wordt Geleezen, Wy Zyn of
Worden Gehoont, Gy Drie Zyt of Wordt Verwonnen, Zy Zyn of
Wordenalle Gedwongen.
Zy blyven ook Onveranderlyk, wanneer zy met Werkwoorden
gevoegt worden, die eene Gestaltenis uitdrukken, als Staen, Liggen,
Zitten; gelyk, Het lant staet verwart, de zaeken staen verwart, de zee
ligt vlak gestreeken, de landeryen liggen alomme verspreidt, Ik zitte benaeut,
Wy zaeten alle geboogen.
Maer wanneer zy den aert van Byvoeglyke Naemwoorden aenneemen,
worden zy, gelyk die, naer hunne Getallen en Geslachten geboogen, voor zich de
Geslachtwoorden EEN en DE ontfangende; als, Een Gehuwt Man,
Eene Gehuwde Jongvrou, Een Gehuwt Wyf, De Gevangen Veltheer, De Gevange Maegt,
Het Gevangen Wilt. Doch in het Onzydige Geslachte wordt achter het
Geslachtwoort HET tot den uitgang in T de E wel
aengenoomen; als Het Verwoeste Lant, Het Gesloopte Schip en met
veranderinge der T in D, Het Gezaeide Koren, Het Gemaeide Gras, Het
Beminde Kint.
Het geen ook in het Manlyke Geslachte gevolgt wordt achter de
Voornaemwoorden van Bezittinge Myn, Uw, Zyn, Ons, Hun, Haer; als Myn
Geliefde Zoon, Uw Geleerde Meester, Zyn Geperste Mantel, Haer Gewenschte Man,
Onze Gezegende Verlosser, Hun Gemeste Stier.
Deeze Deelwoorden, zoo wel Werkende, als Lydende,
worden door de voorzetting van andere, het | |
| |
zy Zelfstandige
of Byvoeglyke Naemwoorden, het zy Bywoorden of
Voorzetselen, tot dubbele gemaekt; als Weldraegende, Heilbaerende,
Langleevende, Hoogdraevende, Hoogvliegende, Welgebout, Welgeleegen, Welgeleert,
Welgemaekt, Welspreekende, Uitneemende, Uitverkooren, en diergelyke. En
zommige van deeze zyn ook, als voorhene gezien is, gelyk de Byvoeglyke
Naemwoorden de Vergrootinge onderworpen.
De Lydende Deelwoorden van den Verleedenen Tyt, het zy van
Stamwoorden, het zy van Samengezette Werkwoorden afkomstigh, ontfangen voor
zich het ontkennende woordeken On, en veranderen dan tot nieuwe Woorden
van eene schoone en krachtige beduidenisse by de Nederduitschen, die 'er eene
groote meenigte van hebben.
Waer van deeze slechts tot voorbeelden dienen, Onbedacht,
Onbedreeven, Onbegraeven, Onbeschadigt, Onbeschaemt, Onbesmet, Onbewoont,
Onbezorgt, Ongebaent, Ongebonden, Ongedaen, Ongehoort, Ongekleedt, Ongeloogen,
Ongemoeit, Ongemerkt, Ongenoodt, Ongepynt, Ongeraekt, Ongerept, Ongerust,
Ongeschikt, Ongeschooren, Ongesnoeit, Ongestraft, Ongetroost, Ongetrout,
Ongetwyfelt, Ongewapent, Ongeweigert, Ongezien, Onverdient, Onverhoort,
Onvermaert, Onversaegt, Onvertoogen, Onverwacht, Onverweeten.
De Deelwoorden van den Toekoomenden Tyt worden afgeleidt van den
Derden Persoone in het Meervouwige Getal des Toekoomenden Tyts in de
Aentoonende Wyze door het byvoegen van DE; gelyk in het Bedryvende
Werkwoort van Zullen Roepen, Zullen Slaen, Zullen Minnen gemaekt wordt
Zullende Roepen, Zullende Slaen, Zullende Minnen;
| |
| |
en in
het Lydende van Zullen Geroepen, Geslaegen, Gemint Worden insgelyks
Zullende Geroepen, Geslaegen, Gemint Worden.
Men schynt ook by de Nederduitschen een Lydend Deelwoort van den
Toekoomenden Tyt te hebben, dat van het Eindigende Werkwoort door het
onscheidbaer voorzetten of invoegen van het woordeken TE gemaekt, en als
een Byvoeglyk Naemwoort geboogen wordt; als, De klank der uittespreekene
lettergreepe, het hooft des afteleezenen plakkaets, in het uittegeeven boek,
van den tepryzen koning, de tebevechtene vyanden, de aftehoorene getuigen,
voor, de lettergreep, het plakkaet, het boek, de koning, de vyanden, de
getuigen, die uittespreeken, afteleezen, uittegeeven, te pryzen, tebevechten,
aftehooren zyn.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd