|
| |
Het XXXII. Kapittel.
NA de Veranderlyke Woorden, nu afgehandelt, volgen de
Onveranderlyke.
Deeze zyn Bywoorden, Voegwoorden, Voorzetsels en
Tusschenwerpingen.
Een Bywoort is een Onveranderlyk Woort, dat, by Naem- of
Werk- of Deelwoorden in eene rede gevoegt, voor zich zelf geen Werk, Bedryf,
Lyden, Naem of Persoon betekent, maer zich eigentlyk en enkelyk schikt om de
toevallige omstandigheden en hoedaenigheden der dingen uit te drukken; en het
draegt den naem van een Bywoort, omdat het by eene rede gevoegt wordt,
om haere byzondere omstandigheit te betekenen, en haere betekenis te volmaeken
en te ontvouwen.
Het is Onveranderlyk, als gezegt is, uitgezondert
| |
| |
somtyts in de Trappen der Vergelykinge; gelyk
beneden gezien zal worden.
In de Bywoorden zyn aen te merken hunne Betekenis, Gedaente,
en Gestalte: in zommige ook de Vergrooting.
De Betekenis der Bywoorden is verscheiden; want zommige
betekenen eene Hoegrootheit, andere eene Plaets, Tyt, Orde, Getal,
Hoedaenigheit, en zoo voort.
De Bywoorden der Hoegrootheit zyn, die op de vrage, Hoe
veel? antwoorden; als Weinigh, Luttel, Veel, Matighlyk, Al té,
Alteveel, Zeerveel, Genoeg, Overveel, Overvloediglyk.
De Bywoorden der Plaetse onderscheiden zich in vier soorten,
In eene Plaetse, Tot eene Plaets, Van eene Plaetse, Door eene
Plaets.
In eene Plaetse, als, Waer, hier, daer, gins, ginder, ergens,
nergens, elders, naby, verre, binnen, buiten, boven, beneden, voor, achter,
alom, overal, te huis, te water, te lande, te velde, te hove, in horto,
ten hove, in curia, ter zee.
Tot eene Plaets, als Werwaert voor waerwaert, quo?
herwaert voor hierwaert; derwaert voor daerwaert, ginswaert,
voorwaert, achterwaert, opwaert, nederwaert, hemelwaert, veldewaert,
landewaert, strandewaert, zeewaert, mywaert, uwaert, onswaert; waer naertoe,
nergens naertoe, hier naer toe, daer naer toe, gins naer toe, ergens naer toe,
elders naer toe, naer buiten, naer binnen, naer boven, naer beneden, dit hene,
dat hene, gins hene, hier hene, daer hene, waer hene, recht toe, recht
aen.
Van eene Plaetse; als, Van waer, van hier, van
| |
| |
daer, van gins, van ginder, van boven, van onder, van beneden, van vooren,
van achter, van ergens, van elders, van verre, van naby, van alom, van
overal.
Door eene Plaets; als, Waer door, hier door, daer door,
gins door, ginder door.
De Bywoorden zyn, die eenen Tegenwoordigen, eenen
Verleedenen, eenen Toekomenden, eenen Onbepaelden Tyt
uitdrukken
Van den Tegenwoordigen Tyt zyn, waer door men op de vrage,
Wanneer? antwoordt, Hedensdaegs, heden, nu.
Van den Verleedenen Tyt zyn, Gisteren, eergisteren,
onlangs, voorhene, zoo even, voormaels, voortyts, te voore, nooit, eertyts, al
overlang.
Van den Toekoomenden Tyt zyn, Morgen, overmorgen, straks,
flus, terstont, daetlyk, nimmer, nimmermeer, eerstdaegs.
Van den Onbepaelden Tyt zyn, Toen, tunc, somtyts,
altyt, somwylen, ondertusschen, bywylen, middelerwyle, onderwylen, vast,
daegelyks, vroeg, spade, bytyts, laet, 's morgens, 's uchtens, 's avonts, 's
daegs,'s nachts, 's middaegs, des zomers, des winters, by avont, by dagh, by
nacht, als, toen, wanneer, quum, steets, staeg, doorgaens.
De Bywoorden van Orde zyn, Daer na, hier na, voortaen,
namaels, naderhant, eindelyk, ten eersten, ten tweeden, ten derden, ten lesten,
ten langen lesten.
De Bywoorden van het Getal zyn, Eens, eenmael, tweemael,
driemael, viermael, tienmael, hondertmael &c. driewerf, hondertwerf,
veelmael, meermael, dikmael, dikwyls, zelden.
De Bywoorden der Hoedaenigheit zyn, Wel, quaelyk, euvel,
slim, hupsch, heuschelyk, wyslyk, prysse-
| |
| |
lyk, lichtelyk,
zwaerlyk, zaliglyk, rampzaliglyk, gevaerlyk, redelyk, tamelyk, eerlyk, rykelyk,
armelyk, soberlyk, langzaem, snellyk, haestelyk, ras, traeg, geschiktelyk,
stip, plat, rontuit.
De Bywoorden van Bevestiginge zyn, Ja, waerlyk, zeker,
voorwaer, inderdaet, immers, trouwen, ongetwyfelt.
De Bywoorden der Loocheninge zyn, Neen, niet, gansch niet,
geenszins, in geenen deele. De Bywoorden van Aenwyzinge zyn, Zie,
zie hier, zie daer, naemelyk, te weeten.
De Bywoorden van Aenporringe zyn, Wel aen, lustigh,
wakker, voort, sa.
De Bywoorden van Verzamelinge zyn, Te gelyk, teffens,
tevens, te gader, te zamen, gezamentlyk.
De Bywoorden der Afzonderinge zyn, Byzonderlyk,
inzonderheit, alleen, alleenlyk, slechts.
De Bywoorden der Gelykenisse zyn, Als, ut, gelyk,
gelykerwys, als of, gelyk of, insgelyks, desgelyks, byna als, bykans als,
vraegswyze, schimpswyze, spotswyze, kruiswyze, stukswyze, &c.
De Bywoorden van Twyfelinge zyn, Moogelyk, misschien,
hachelyk, veellicht &c.
De Bywoorden van Verkiezinge zyn, Eer, meer, liever,
veeleer, veelmeer, veelliever, (die doorgaens met dan, dat het
Latynsche quam uitdrukt, beantwoordt worden) voornaemelyk,
vooral.
De Bywoorden van Vergrootinge zyn, Zeer, gansch,
ganschelyk, gansch en gaer, geheel en al, geheellyk, geweldigh, alleszins,
teenemael, veelszins.
De Bywoorden van Ondervraeginge zyn, Of, hoe, wanneer,
waerom, op wat wyze.
| |
| |
De Bywoorden van Toegeevinge zyn, Genoomen, gestelt, het
zy zoo, het waere zoo.
De Bywoorden van Verminderinge zyn, Naulyks, schier,
bezwaerlyk.
Zommige deezer Bywoorden zyn ten aenzien hunner Gedaente, hoewel de
allerminste, Zelfspruitelingen; als, Ja, neen, hier, daer, gins, wel,
nu, straks, flus, zelden, morgen, gisteren, onder, voor, achter.
Andere in het tegendeel worden van eenen anderen oirsprong, als van
Byvoeglyke en Zelfstandige Naemwoorden, afgeleidt.
Van Byvoeglyke Naemwoorden worden afgeleidt Lichtelyk, zwaerlyk,
heuschelyk, byzonderlyk, alleenlyk, ganschelyk, geheellyk, vroomelyk, snellyk,
openlyk, daer de T welluidenshalve voor LYK gezet wordt, en
andere.
Van Zelfstandige Naemwoorden zyn gesprooten Daegelyks, daetlyk,
eindelyk, haestelyk, naemelyk, glimpelyk, van Dagh, daet, einde, haest,
naem, glimp.
Eenige, hoewel ook in LYK uitgaende, zyn Byvoeglyke
Naemwoorden, die naer de wyze der Grieken van de Nederduitschen voor Bywoorden
gebruikt worden; als, Moogelyk, hartelyk, wyslyk, smartelyk, prysselyk,
gevaerlyk, redelyk, taemelyk, eerlyk, rykelyk, armelyk, heimelyk.
Andere deezer Bywoorden zyn Deelwoorden; als Genoomen,
gestelt.
Zommige zyn niet anders, dan Werkwoorden; als, Zie, zie hier, zie
daer, te weeten, het zy zoo, het waere zoo.
Andere zyn Byvoeglyke en Zelfstandige Naem- | |
| |
woorden, aen
een gelascht; als Geenszins, veelszins, alleszins, gelykerwys, die,
gelyk 's morgens, 's middaegs, 's avonts, 's daegs, 's nachts, niet
anders schynen te zyn, dan Tweede Naemvallen in de Buigingen van Zelfstandige
Naemwoorden, het zy enkele, het zy met hunne Byvoeglyke overeenkoomende.
Vraegswyze, schimpswyze, &c. zyn ook Zelfstandige
Naemwoorden, hier dus by uitlaeting gebruikt voor, Op, naer, volgens eene
vraegswyze, schimpswyze &c.
Onder deeze Bywoorden zyn ook, die enkele samenzettingen van
Voorzetselen zyn; als, Van boven, van onder, van vooren, van achter; of
van Voorzetselen met Naemwoorden; als, By dagh, by nacht, by avont; of
eindelyk van Voorzetselen met Bywoorden; als, Waer door, hier door, daer
door, ginsdoor.
Zommige deezer Bywoorden worden gedubbelt door Naemwoorden; als
Eertyts; of door Bywoorden; als Eergisteren; of door Voorzetsels;
als Overmorgen, opwaert, nederwaert, en andere.
Ook zyn 'er onder deeze Bywoorden, die, als de Byvoeglyke
Naemwoorden, waer van zy afgeleidt worden, de Vergrootinge door de
Trappen der Vergelykinge onderworpen zyn; als, Wel, beter, best, veel, meer,
meest, min, minder, minst, wyslyk, wyslyker, wyslykst, armelyk, armelyker,
armelykst.
Dit volgen Na, nader, (daer de D welluidendheits halve
aengenoomen wordt) naest, verre, verder, verst.
Allermeest geschiedt dit van die Bywoorden, die, van Byvoeglyke
Naemwoorden afkomstigh, doch | |
| |
hunnen uitgang LYK om de
zoetvloeiendheit der taele veelszins nalaetende, niet zoo zeer Bywoorden zyn,
als wel Byvoeglyke Naemwoorden in hun Onzydigh Geslachte; hoedaenige in de
volgende spreekwyzen voorkoomen, Rechtvaerdigh oordeelen, Verstandigh
spreeken, Klaer zien, Helder klinken, Openbaer dreigen, Kostel kleeden,
Naerstigh luisteren, Dapper vechten, Ras loopen, Langzaem kruipen.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd