Nederduitsche spraekkunst

(1988)–Arnold Moonen– rechtenstatus

Het XXVI. Kapittel.

GElyk eenige Werkwoorden in de Gelykvloeiende Tytvoeginge ten voorbeelde van alle, die 'er toe behooren, voorgestelt zyn, en de vorming aller hunner Wyzen en Tyden beschout is, uitgezondert in de Deelwoorden, die naderhant byzonderlyk verklaert zullen worden, zoo zullen wy ook eenige Werkwoorden in de Ongelykvloeiende Tytvoeginge laeten volgen, en de afleiding hunner Wyzen en Tyden namaels beschouwen, waer zy van de andere verschillen.

Het Ongelykvloeiende Bedryvende Werkwoort Breeken wordt dus geboogen:

	De Gebiedende Wyze.
	Tegenwoordige Tyt.
E. . . . .	Breek.
M. . . . .	Breekt

	De Aentoonende Wyze.
	Tegenwoordige Tyt.
E.	Ik Breeke, Gy Breekt, Hy, Zy, Het Breekt.
M.	Wy Breeken, Gy Breekt, Zy Breeken.

	Onvolmaekte Verleeden Tyt.
E.	Ik Brak, Gy Braekt, Hy, Zy, Het Brak.
M.	Wy Braeken, Gy Braekt, Zy Braeken.

	Volmaekte Ganschverleeden Tyt.
E.	Ik Hebbe Gebrooken, Gy Hebt Gebrooken, Hy, Zy, Het Heeft Gebrooken.
M.	Wy Hebben, Gy Hebt, Zy Hebben Gebrooken.

	Meerdanvolmaekte Ganschverleeden Tyt.
E.	Ik Hadde Gebrooken, Gy Hadt Gebrooken, Hy, Zy, Het Had Gebrooken.
M.	Wy Hadden, Gy Hadt, Zy Hadden Gebrooken.

		Toekoomende Tyt.
E.		Ik Zal Breeken, Gy Zult Breeken, Hy, Zy, Het Zal Breeken.
M.		Wy Zullen, Gy Zult, Zy Zullen Breeken.

		De Aenvoegende Wyze.
		Tegenwoordige Tyt.
E.		Ik Breeke, Gy Breekt, Hy, Zy, Het Breeke.
	Dat
M.		Wy Breeken, Gy Breekt, Zy Breeken.

		1. Onvolmaekte Verleeden Tyt.
E.		Ik Braeke, Gy Braekt, Hy, Zy, Het Braeke.
	Dat
M.		Wy Braeken, Gy Braekt, Zy Braeken.

		2. Onvolmaekte Verleeden Tyt.
E.		Ik Zoude, Gy Zoudt, Hy, Zy, Het Zoude Breeken.
	Als
M.		Wy Zouden, Gy Zoudt, Zy Zouden Breeken.

		Volmaekte Ganschverleeden Tyt.
E.		Ik Hebbe, Gy Hebt, Hy, Zy, Het Hebbe Gebrooken.
	Dat
M.		Wy Hebben, Gy Hebt, Zy Hebben Gebrooken.

		1. Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt.
E.		Ik Hadde, Gy Hadt, Hy, Zy, Het Hadde Gebrooken.
	Dat
M.		Wy Hadden, Gy Hadt, Zy Hadden Gebrooken.

		2. Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt.
E.		Ik Zoude, Gy Zoudt, Hy, Zy, Het Zoude Gebrooken Hebben.
	Als
M.		Wy Zouden, Gy Zoudt, Zy Zouden Gebrooken Hebben.

		Toekoomende Tyt.
E.		Ik Zal, Gy Zult, Hy, Zy, Het Zal Gebrooken Hebben.
	Als
M.		Wy Zullen, Gy Zult, Zy Zullen Gebrooken Hebben.

		De Eindigende Wyze.
		Tegenwoordige Tyt.
		Breeken.

		Verleeden Tyt,
		Gebrooken Hebben.

		Toekoomende Tyt.
		Zullen Breeken.

		De Deelwoorden zyn drie,
		Het Tegenwoordige,
		Breekende.

		Het Verleedene,
		Hebbende Gebrooken.

		Het Toekoomende,
		Zullende Breeken.

Het Lydende Werkwoort Gebrooken Worden wordt hier niet ten voorbeelde voorgestelt; om dat het in allen overeenkomt met het Lydende Werkwoort der Gelykvloeiende of regelmatige Tytvoeginge, als door en door gevormt van het Verleedene Lydende Deelwoort, dat hier Gebrooken is, waer by en voor de Helpwoorden naer eisch gevoegt worden; als lichtelyk uit de Voorstellinge der Gelykvloeiende Tytvoeginge in Gehoort Worden te zien is.

Het Onzydige Werkwoort Koomen wordt in deeze Tytvoeginge dus geboogen.

	De Gebiedende Wyze.
	Tegenwoordige Tyt.
E. . . . .	Koom.
M. . . . .	Koomt.

	De Aentoonende Wyze.
	Tegenwoordige Tyt.
E.	Ik Koome, Gy Koomt, Hy, Zy, Het Koomt.
M.	Wy Koomen, Gy Koomt, Zy Koomen.

	Onvolmaekte Verleeden Tyt.
E.	Ik Quam, Gy Quaemt, Hy, Zy, Het Quam.
M.	Wy Quaemen, Gy Quaemt, Zy Quaemen.

		Volmaekte Ganschverleeden Tyt.
E.		Ik Ben, Gy Zyt, Hy, Zy, Het Is Gekoomen.
M.		Wy Zyn, Gy Zyt, Zy Zyn Gekoomen.

		Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt.
E.		Ik Was, Gy Waert, Hy, Zy, Het Was Gekoomen.
M.		Wy Waeren, Gy Waert, Zy Waeren Gekoomen.

		Toekoomende Tyt.
E.		Ik Zal, Gy Zult, Hy, Zy, Het Zal Koomen.
M.		Wy Zullen, Gy Zult, Zy Zullen Koomen.

		De Aenvoegende Wyze.
		Tegenwoordige Tyt.
E.		Ik Koome, Gy Koomt, Hy, Zy, Het Koome.
	Dat
M.		Wy Koomen, Gy Koomt, Zy Koomen.

		1. Onvolmaekte Verleeden Tyt.
E.		Ik Quaeme, Gy Quaemt, Hy, Zy, Het Quaeme.
	Dat
M.		Wy Quaemen, Gy Quaemt, Zy Quaemen.

		2. Onvolmaekte Verleeden Tyt.
E.		Ik Zoude Koomen, Gy Zoudt Koomen, Hy, Zy, Het Zoude Koomen.
	Als
M.		Wy Zouden Koomen, Gy Zoudt Koomen, Zy Zouden Koomen.

		Volmaekte Ganschverleeden Tyt.
E.		Ik Zy Gekoomen, Gy Zyt Gekoomen, Hy, Zy, Het Zy Gekoomen.
	Dat
M.		Wy Zyn Gekoomen, Gy Zyt Gekoomen, Zy Zyn Gekoomen.

		1. Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt.
E.		Ik Waere Gekoomen, Gy Waert Gekoomen, Hy, Zy, Het Waere Gekoomen.
	Dat
M.		Wy Waeren Gekoomen, Gy Waert Gekoomen, Zy Waeren Gekoomen.

		2. Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt.
E.		Ik Zoude Gekoomen Zyn, Gy Zoudt Gekoomen Zyn, Hy, Zy, Het Zoude Gekoomen Zyn.
	Als
M.		Wy Zouden Gekoomen Zyn, Gy Zoudt Gekoomen Zyn, Zy Zouden Gekoomen Zyn.

		Toekoomende Tyt.
E.		Ik Zal Gekoomen Zyn, Gy Zult Gekoomen Zyn, Hy, Zy, Het Zal Gekoomen Zyn.
	Als
M.		Wy Zullen Gekoomen Zyn, Gy Zult Gekoomen Zyn, Zy Zullen Gekoomen Zyn.

		Eindigende Wyze.
		Tegenwoordige Tyt.
		Koomen.

		Volmaekte Ganschverleeden Tyt.
		Gekoomen Zyn.

		Toekoomende Tyt.
		Zullen Koomen.

		De Deelwoorden zyn drie.
		Het Tegenwoordige.
		Koomende.

		Het Verleedene,
		Gekoomen.

		Het Toekoomende.
		Zullende Koomen.

Na het voorstellen deezer twee Werkwoorden, als voorbeelden der Ongelykvloeiende Tytvoeginge, achten wy het onnoodigh noch eenige andere te laeten volgen; dewyl het verschil tusschen deeze Werkwoorden en andere, die van de Gelykvloeiende Tytvoeginge zyn, alleen gelegen is in het onderscheit der buiginge in de Onvolmaekte Verleedene Tyden zoo der Aentoonende, als Aenvoegende Wyze, en in den Volmaekten Ganschverleedenen Tyt der zelve Aentoonende Wyze, en alle andere Tyden, daer van afgeleidt; als uit de wederzydsche voorbeelden te zien is.

Tot de vorming dan overgaende der verschillende en Ongelykvloeiende Tyden bespeuren wy, dat beide de Onvolmaekte Verleedene Tyden, zoo des Onzydigen Werkwoorts Koom, als des Bedryvenden Breek, niet afgeleidt worden van het Wortelwoort door het byvoegen der Merkletteren DE in alle de Persoonen

des Eenvouwigen, en van DEN in alle de Persoonen des Meervouwigen Getals, als in de Werkwoorden der Gelykvloeiende Tytvoeginge geschiedt, maer door veranderen der Klinkletteren, die het kenteken des Wortelwoorts zyn, in andere Klinkletters; behalve dat ook de eerste Medeklinker van het Wortelwoort Koom in eenen anderen Medeklinker, maer byna van den zelven klank en kracht verandert is. Dus vindt men van Breek gevormt, Ik Brak, Gy Braekt (waer van het geheele Meervouwige Getal gevormt wordt met den zelven Onvolmaekten Tyt in de Aenvoegende Wyze, doch in zommige Woorden met veranderinge der sterke Klinkletteren F en S in de zachte V en Z, als in Gy Gaeft, Gy Laest, Wy Gaeven, Wy Laezen) Hy, Zy, Het Brak; en van Koom, Ik Quam, Gy Quaemt, Hy, Zy, Het Quam, Wy Quaemen, Gy Quaemt, Zy Quaemen.

Ook vinden wy in den Volmaekten Ganschverleedenen Tyt der Aentoonende Wyze, en alle, die 'er hunnen oirsprong van trekken, een Deelwoort des Verleedenen Tyts, dat van het Deelwoort des zelven Tyts in de Gelykvloeiende Tytvoeginge verschilt, eensdeels in de veranderinge der Wortelklinkletteren, en andersdeels in den uitgang. Dus wordt gezegt, Ik Hebbe, Ik Hadde Gebrooken, Ik Ben, Ik Was Gekoomen, &c.Maer hier van zal in de Deelwoorden gehandelt worden.

Nu zullen wy alleen eenige regels stellen, die de vorming van den Onvolmaekten Verleedenen Tyt in de Werkwoorden der Ongelykvloeiende Tytvoeginge raeken.

1. De Onvolmaekte Verleeden Tyt wordt gevormt

door het veranderen der Stamletteren van het Wortelwoort, het Woort der Gebiedende Wyze.

Dit geschiedt allereerst, wanneer de Korte of ook Lange Klinker, of de Tweeklank, die het Merkteken des Wortelwoorts is, in eenen anderen Klinker, ofook in eenen Tweeklank verandert wordt.

Deeze verandering is veelvouwigh en verscheiden.

De eerste Klinkletter A, enkelyk gestelt, wordt verandert in eene I in Hing, Ving, Ontfing, van Hang, Vang, Ontfang; in eene IE of verlengde I in Viel, Wies, van Val, Was, cresce.

De A door de E verlengt, of tot eene Lange Klinkletter gemaekt, verkeert insgelyks in IE in Ried, Bried, Sliep, Blies, Liet, van Raed, Braed, Slaep, Blaes, Laet; of in den Tweeklank OE in Groef, Joeg, Droeg, Voer, van Graef, Jaeg, Draeg, Vaer.

De tweede Klinkletter E verandert in eene O. Dus koomt Gold, Schold, Dolf, Molk, Holp, Smolt, Zwol, Trok, Zwom, Schond, Zond, Bedorf, Verkorf, Worf, Storf, Worp, Borst, van Geld, Scheld, Delf, Melk, Help, Smelt, Zwel, Trek, Zwem, Schend, Zend, Bederf, Verkerf, Werf, Sterf, Werp, Berst. Schep, crea, alleen maekt Schiep.

De verlengde E of EE verandert in eene A; als in Trad, Gaf, Brak, Sprak, Stak, Stal, Beval, Nam, Las, Genas, At, Mat, Vrat, van Treed, Geef, Breek, Spreek, Steek, Steel, Beveel, Neem, Lees, Genees, Eet, Meet, Vreet; somtyts in den Tweeklank OE; als in Woeg, in libra pendebam, Schoer, Zwoer, van Weeg, Scheer, Zweer.

De I wordt in eene A verandert; als in Bad, Lag,

Zat, van Bid, Lig, Zit; somtyts in eene O; als in Klom, Spon, Won, Verzon, van Klim, Spin, Win, Verzin; het geen voornaemelyk geschiedt, wanneerde Merkletter I van twee Medeklinkeren gevolgtwordt; als in Bond, Verslond, Vond, Wond, Dong, Drong, Sprong, Dwong, Zong, Klonk, Dronk, Stonk, Kromp, van Bind, Verslind, Vind, Wind, Ding, Dring, Spring, Dwing, Zing, Klink, Drink, Stink, Krimp.

De IE of verlengde I verandert in OO; als in Bood, Gebood, Vlood, Zood, Loog, Vloog, Bedroog, Koos, Verloos, Goot, Genoot, van Bied, Gebied, Vlied, Zied, Lieg, Vlieg, Bedrieg, Kies, Verlies, Giet, Geniet. Wieg maekt Wiegde.

De O, enkelyk gestelt, is geene veranderinge onderworpen.

De verlengde O of OO verkeert in IE in Liep en Stiet van Loop en Stoot.

Alle de andere Werkwoorden, uitgezondert Koop, dat namaels gezien zal worden, volgen de gemeenebuiging, gebruikende elk naer zynen aert DE of TE tot de vorming des Onvolmaekten Verleedenen Tyts.

De U en UU, eene Korte en Lange Klinkletter, gedoogen geene verandering; ten waere, dat men Kon of Kost niet van Konnen, maer van Kunnen wilde afleiden.

De Y wordt in zommige Werkwoorden in EE verandert; als in Leed, Gleed, Reed, Sneed, Streed, Keef, Bleef, Dreef, Schreef, Wreef, Steef, Kreeg, Steeg, Zweeg, Zeeg, Keek, Leek, Streek, Week, Bezweek, Green, Sleep, Kneep, Neep, Peep, Greep,

Beet, Spleet, Sleet, Smeet, Queet, Reet, Kreet, Weet, Rees, Prees, Wees, van Lyd, Glyd, Ryd, Snyd, Stryd, Kyf, Blyf, Dryf, Schryf, Wryf, Styf, Kryg, Styg, Zwyg, Zyg, Kyk, Lyk, Stryk, Wyk, Bezwyk, Gryn, Slyp, Knyp, Nyp, Pyp, Gryp, Byt, Splyt, Slyt, Smyt, Quyt, Ryt, Kryt, Wyt, Rys, Prys, Wys. Die in YL en YM uitgaen, volgen de gemeene buiging; gelyk ook zommige van andere uitgangen.

De Tweeklanken EI en EU en de Drieklanken AEI, AEU, EEU, OEI en OOI zyn geene veranderinge onderhavigh.

De Tweeklank OE blyft ook onverandert; uitgezondert, dat in Roep en Doe die verandert worde in IE en EE; als in Riep en Deed. In Moet en Zoek verkeert die in eene enkele O, terwyl noch eenige verandering in de Medeklinkeren voorkomt; gelyk in Most en Zocht blykt.

De Tweeklank OU, die de Merkletter maekt van Hou, caede, en Houd, tene, verandert in IEU in het eerste, en in IEL in het tweede Werkwoort; gelyk men dus Hieu en Hield zegt. In andere Werkwoorden, als in Bou, Brou, Vou, Schou, Trou, en meer, wordt de buiging der Gelykvloeiende Tytvoeginge gevolgt.

De Tweeklank UI wordt verandert in de verlengde O of OO, in de Werkwoorden Schoof, Snoof, Stoof, Boog, Zoog, Dook, Look, Rook, School by Vondel, Sloop, Droop, Kroop, Zoop, Sloot, Snoot, Sproot, van Schuif, Snuif, Stuif, Buig, Zuig, Duik, Luik, Ruik, Schuil, Sluip, Druip, Kruip, Zuip, Sluit, Snuit, Spruit.

2. Ook wordt in de tweede plaetse de Onvolmaekte Verleeden Tyt gevormt door de verandering der Medeklinkeren, terwyl de Klinkletters, die de Merkletters des Wortelwoorts zyn, maer ten deele behouden blyven.

Dit geschiedt, wanneer van Koop en Zoek, waer in de OO en OE ten wederzyde de Merkletters zyn, Kost of Kocht en Zocht afgeleidt worden.

3. Eindelyk wordt de Onvolmaekte Verleeden Tyt gevormt door verandering, in de Merkklinkletters en Medeklinkers tevens vallende; als in Wrocht, Dacht, Braght, Wist, van Werk, Denk, Breng, Weet afgeleidt; en door de aenneeming van eenen of meer Medeklinkeren tot de uitgaende, maer tevens veranderende Klinkletters; als in Ging, Stond, Zag, Sloeg, Deed, Plaght, solebam, gevormt van Ga, Sta, Zie, Sla, Doe, Pleeg; hoewel dit leste ongebruiklyk is.

Vorige Volgende