Nederduitsche spraekkunst

Het XXIII. Kapittel.

DE Werkwoorden kunnen in hunne Tytvoegingen niet geboogen noch verandert worden ten aenzien der Wyzen en Tyden en Persoonen, dan door hulp van eenige andere Werkwoorden, die om deeze oirzaek Helpwoorden genoemt worden, en by

[p. 143]

de Nederlanders, gelyk by meer Europische volken, in het gebruik zyn.

Deeze Helpwoorden zyn Hebben, Zullen, Worden en Zyn; welker leste twee Wezentlyk of Zelfstandigh zyn.

Het Helpwoort Hebben maekt by de Nederduitschen alle Volmaekte Tyden in alle Wyzen der Bedryvende Werkwoorden.

Door het Helpwoort Zyn worden alle Volmaekte Tyden in alle Wyzen van het Lydende Werkwoort gemaekt.

De Volmaekte Tyden in alle Wyzen der Onzydige Werkwoorden, worden ten aenzien van zommige door Hebben, en ten aenzien van andere door Zyn gemaekt; zoo dat de Onzydige Werkwoorden in hunne Tytvoegingen of met de Bedryvende of met de Lydende overeenkoomen.

Het Helpwoort Zullen, zonder welk de andere Helpwoorden niet kunnen opgemaekt worden, maekt in alle Wyzen der Bedryvende, Lydende, en Onzydige Werkwoorden alle Toekoomende Tyden, en den tweeden Verleedenen en Voorverleedenen Tyt der Aenvoegende Wyze.

Door het Helpwoort Worden worden alle Lydende Werkwoorden gemaekt.

Derhalven moet de Tytvoeging deezer Helpwoorden eerst aengeweezen worden in alle haere onderscheide Wyzen en Tyden, hoewel hier in verscheide veranderingen en gebreklykheden onderworpen.

Het Helpwoort Zyn (waer mede wy eerst beginnen zullen) wordt dus in de Tytvoeginge geboogen.

[p. 144]

	De Gebiedende Wyze.
	Tegenwoordige Tyt.
Eenv. . . .	Wees.
Meerv. . . .	Zyt of Weest.
	De Aentoonende Wyze.
	Tegenwoordige Tyt.
Eenv.	Ik Ben, Gy Zyt, Hy, Zy, Het Is.
Meerv.	Wy Zyn, Gy Zyt, Zy Zyn.
	Onvolmaekte Verleeden Tyt.
Eenv.	Ik Was, Gy Waert, Hy, Zy, Het Was.
Meer.	Wy Waeren, Gy Waert, Zy Waeren.
	Volmaekte Ganschverleeden Tyt.
Eenv.	Ik Ben Geweest, Gy Zyt Geweest, Hy, Zy, Het Is Geweest.
Meer.	Wy Zyn Geweest, Gy Zyt Geweest, Zy Zyn Geweest.
	Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt.
Eenv.	Ik Was Geweest, Gy Waert Geweest, Hy, Zy, Het Was Geweest.
Meerv.	Wy Waeren Geweest, Gy Waert Geweest, Zy Waeren Geweest.

[p. 145]

		Toekoomende Tyt.
Eenv.		Ik Zal Zyn, Gy Zult Zyn, Hy, Zy, Het Zal Zyn.
Meerv.		Wy Zullen Zyn, Gy Zult Zyn, Zy Zullen Zyn.
		De Aenvoegende Wyze.
		Tegenwoordige Tyt.
Eenv.		Ik Zy, Gy Zyt, Hy, Zy, Het Zy.
	Dat
Meerv.		Wy Zyn, Gy Zyt, Zy Zyn.
		1. Onvolmaekte Verleeden Tyt.
Eenv.		Ik Waere, Gy Waert, Hy, Zy, Het Waere.
	Dat
Meerv.		Wy Waeren, Gy Waert, Zy Waeren.
		2. Onvolmaekte Verleeden Tyt.
Eenv.		Ik Zoude Zyn, Gy Zoudt Zyn, Hy, Zy, Het Zoude Zyn.
	Als
Meerv.		Wy Zouden Zyn, Gy Zoudt Zyn, Zy Zouden Zyn.

[p. 146]

		Volmaekte Ganschverleeden Tyt.
Eenv.		Ik Zy Geweest, Gy Zyt Geweest, Hy, Zy, Het Zy Geweest.
	Dat
Meerv.		Wy Zyn Geweest, Gy Zyt Geweest, Zy Zyn Geweest.
		1. Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt.
Eenv.		Ik Waere Geweest, Gy Waert Geweest, Hy, Zy, Het Waere Geweest.
	Dat
Meerv.		Wy Waeren Geweest, Gy Waert Geweest, Zy Waeren Geweest.
		2. Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt.
Eenv.		Ik Zoude Geweest Zyn, Gy Zoudt Geweest Zyn, Hy, Zy, Het Zoude Geweest Zyn.
	Als
Meerv.		Wy Zouden Geweest Zyn, Gy Zoudt Geweest Zyn, Zy Zouden Geweest Zyn.

[p. 147]

		Toekoomende Tyt.
Eenv.		Ik Zal Zyn of Geweest Zyn, Gy Zult Zyn of Geweest Zyn, Hy, Zy, Het Zal Zyn of Geweest Zyn.
	Als
Meerv.		Wy Zullen Zyn of Geweest Zyn, Gy Zult Zyn of Geweest Zyn, Zy Zullen Zyn of Geweest Zyn.
		De Eindigende Wyze.
		Tegenwoordige Tyt.
		Zyn.
		Volmaekte Ganschverleeden Tyt.
		Geweest Zyn.
		Toekoomende Tyt.
		Zullen Zyn.
		De Deelwoorden zyn drie,
		Het Tegenwoordige,
		Zynde of Weezende.

[p. 148]

		Het Verleedene,
		Geweest.
		Het Toekoomende.
		Zullende Zyn of Weezen.

Het Helpwoort Worden wordt in de Tytvoeginge dus geboogen.

	De Gebiedende Wyze.
	Tegenwoordige Tyt.
E. . . .	Word.
M. . . .	Wordt.
	De Aentoonende Wyze.
	Tegenwoordige Tyt.
E.	Ik Worde, Gy Wordt, Hy, Zy, Het Wordt.
M.	Wy Worden, Gy Wordt, Zy Worden.
	Onvolmaekte Verleeden Tyt.
E.	Ik Werde, Gy Werdt, Hy, Zy, Het Werd.
M.	Wy Werden, Gy Werdt, Zy Werden.

[p. 149]

		Volmaekte Ganschverleeden Tyt.
E.		Ik Ben Geworden, Gy Zyt Geworden, Hy, Zy, Het Is Geworden.
M.		Wy Zyn Geworden, Gy Zyt Geworden, Zy Zyn Geworden.
		Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt.
E.		Ik Was Geworden, Gy Waert Geworden, Hy, Zy, Het Was geworden.
M.		Wy Waeren Geworden, Gy Waert Geworden, Zy Waeren Geworden.
		Toekoomende Tyt.
E.		Ik Zal Worden, Gy Zult Worden, Hy, Zy, Het Zal Worden.
M.		Wy Zullen Worden, Gy Zult Worden, Zy Zullen Worden.
		De Aenvoegende Wyze.
		Tegenwoordige Tyt.
E.		Ik Worde, Gy Wordt, Hy, Zy, Het Worde.
	Dat
M.		Wy Worden, Gy Wordt, Zy Worden.

[p. 150]

		1. Onvolmaekte Verleeden Tyt.
E.		Ik Wierde, Gy Wierdt, Hy, Zy, Het Wierde.
	Dat
M.		Wy Wierden, Gy Wierdt, Zy Wierden.
		2. Onvolmaekte Verleeden Tyt.
E.		Ik Zoude Worden, Gy Zoudt Worden, Hy, Zy, Het Zoude Worden.
	Als
M.		Wy Zouden Worden, Gy Zoudt Worden, Zy Zouden Worden.
		Volmaekte Ganschverleeden Tyt.
E.		Ik Zy Geworden, Gy Zyt Geworden, Hy, Zy, Het Zy Geworden.
	Dat
M.		Wy Zyn Geworden, Gy Zyt Geworden, Zy Zyn Geworden.
		1. Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt.
E.		Ik Waere Geworden, Gy Waert Geworden, Hy, Zy, Het Waere Geworden.
	Dat
M.		Wy Waeren Geworden, Gy Waert Geworden, Zy Waeren Geworden.

[p. 151]

		2. Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt.
E.		Ik Zoude Geworden Zyn, Gy Zoudt Geworden Zyn, Hy, Zy, Het Zoude Geworden Zyn.
	Als
M.		Wy Zouden Geworden Zyn, Gy Zoudt Geworden Zyn, Zy Zouden Geworden Zyn.
		Toekoomende Tyt.
E.		Ik Zal Geworden Zyn, Gy Zult Geworden Zyn, Hy, Zy, Het Zal Geworden Zyn.
	Als
M.		Wy Zullen Geworden Zyn, Gy Zult Geworden Zyn, Zy Zullen Geworden Zyn.
		Eindigende Wyze.
		Tegenwoordige Tyt.
		Worden.
		Volmaekte Ganschverleeden Tyt.
		Geworden Zyn.
		Toekoomende Tyt.
		Zullen Worden.

[p. 152]

		De Deelwoorden zyn drie,
		Het Tegenwoordige,
		Wordende.
		Het Verleedene,
		Geworden.
		Het Toekoomende.
		Zullende Worden.

Het Helpwoort Hebben wordt in zyne Tytvoeginge dus geboogen.

	De Gebiedende Wyze.
	Tegenwoordige Tyt.
E. . . . .	Heb.
M. . . . .	Hebt.
	De Aentoonende Wyze.
	Tegenwoordige Tyt.
E.	Ik Hebbe, Gy Hebt, Hy, Zy, Het Heeft.
M.	Wy Hebben, Gy Hebt, Zy Hebben.

[p. 153]

	Onvolmaekte Verleeden Tyt.
E.	Ik Hadde, Gy Hadt, Hy, Zy, Het Had.
M.	Wy Hadden, Gy Hadt, Zy Hadden.
	Volmaekte Ganschverleeden Tyt.
E.	Ik Hebbe Gehadt, Gy Hebt Gehadt, Hy, Zy, Het Heeft Gehadt.
M.	Wy Hebben Gehadt, Gy Hebt Gehadt, Zy Hebben Gehadt.
	Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt.
E.	Ik Hadde Gehadt, Gy Hadt Gehadt, Hy, Zy, Het Had Gehadt.
M.	Wy Hadden Gehadt, Gy Hadt Gehadt, Zy Hadden Gehadt.
	Toekoomende Tyt.
E.	Ik Zal Hebben, Gy Zult Hebben, Hy, Zy, Het Zal Hebben.
M.	Wy Zullen Hebben, Gy Zult Hebben, Zy Zullen Hebben.

[p. 154]

		De Aenvoegende Wyze.
		Tegenwoordige Tyt.
E.		Ik Hebbe, Gy Hebt, Hy, Zy, Het Hebbe.
	Dat
M.		Wy Hebben, Gy Hebt, Zy Hebben.
		1. Onvolmaekte Verleeden Tyt.
E.		Ik Hadde, Gy Hadt, Hy, Zy, Het Hadde.
	Dat
M.		Wy Hadden, Gy Hadt, Zy Hadden.
		2. Onvolmaekte Verleeden Tyt.
E.		Ik Zoude Hebben, Gy Zoudt Hebben, Hy, Zy, Het Zoude Hebben.
	Als
M.		Wy Zouden Hebben, Gy Zoudt Hebben, Zy Zouden Hebben.
		Volmaekte Ganschverleeden Tyt.
E.		Ik Hebbe Gehadt, Gy Hebt Gehadt, Hy, Zy, Het Hebbe Gehadt.
	Dat
M.		Wy Hebben Gehadt, Gy Hebt Gehadt, Zy Hebben Gehadt.

[p. 155]

		1. Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt.
E.		Ik Hadde Gehadt, Gy Hadt Gehadt, Hy, Zy, Het Hadde Gehadt.
	Dat
M.		Wy Hadden Gehadt, Gy Hadt Gehadt, Zy Hadden Gehadt.
		2. Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt.
E.		Ik Zoude Gehadt Hebben, Gy Zoudt Gehadt Hebben, Hy, Zy, Het Zoude Gehadt Hebben.
	Als
M.		Wy Zouden Gehadt Hebben, Gy Zoudt Gehadt Hebben, Zy Zouden Gehadt Hebben.
		Toekoomende Tyt.
E.		Ik Zal Gehadt Hebben, Gy Zult Gehadt Hebben, Hy, Zy, Het Zal Gehadt Hebben.
	Als
M.		Wy Zullen Gehadt Hebben, Gy Zult Gehadt Hebben, Zy Zullen Gehadt Hebben.
		Eindigende Wyze.
		Tegenwoordige Tyt.
		Hebben.

[p. 156]

		Volmaekte Ganschverleeden Tyt.
		Gehadt Hebben.
		Toekoomende Tyt.
		Zullen Hebben.
		De Deelwoorden zyn drie,
		Het Tegenwoordige,
		Hebbende.
		Het Verleedene,
		Hebbende Gehadt.
		Het Toekoomende.
		Zullende Hebben.

Het Helpwoort Zullen, dat, hoewel in veele Wyzen en Tyden gebreklyk, evenwel tot alle, en ook tot de Tytvoegingen der voorgaende Helpwoorden noodigh vereischt wordt, wordt in zyne overgebleeve Wyzen en Tyden dus geboogen.

	De Aentoonende Wyze.
E.	Ik Zal, Gy Zult, Hy, Zy, Het Zal.
M.	Wy Zullen, Gy Zult, Zy Zullen.

[p. 157]

	De Aenvoegende Wyze.
E.	Ik Zoude, Gy Zoudt, Hy, Zy, Het Zoude.
M.	Wy Zouden, Gy Zoudt, Zy Zouden.
	Eindigende Wyze.
	Zullen.
	Het Deelwoort is
	Zullende;

dat, by het Hooftwoort in de Eindigende wyze gevoegt, de Deelwoorden van den Toekoomenden Tyt maekt; als, Zullende Hooren.

Behalve deeze Helpwoorden zyn 'er noch eenige andere, die, in zich zelven ten deele Onzydigh, ten deele als Onzydigh gehouden, en in hunne Tytvoegingen gebreklyk, veelszins by de Werkwoorden gebruikt worden, als Kunnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.

Waerom wy ook hunne Tytvoegingen, doch allereerst in de Aentoonende Wyze (dewyl zommige geene Gebiedende Wyze hebben) hier zullen stellen; zoo als zy voor andere Werkwoorden geboogen worden; dewyl zy, op zich zelfs staende, en zonder eenigh ander volgend Werkwoort, in den Volmaekten en Meerdanvolmaekten Tyt dus geboogen worden, Ik Hebbe, Ik Hadde Gekont of Gekost, Gemogt, Gewilt, Gemost, Gedurft, Gelaeten, Geholpen, Gedaen.

[p. 158]

	De Aentoonende Wyze.
	Tegenwoordige Tyt.
E.	Ik Kan, Magh, Wil, Moet, Durve, Laete, Helpe, Doe; Gy Kunt, Moogt, Wilt, Moet, Durft, Laet, Helpt, Doet; Hy, Zy, Het Kan, Magh, Wil, Moet, Durft, Laet, Helpt, Doet.
M.	Wy Kunnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen; Gy Kunt, Moogt, Wilt, Moet, Durft, Laet, Helpt, Doet; Zy Kunnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
	Onvolmaekte Verleeden Tyt.
E.	Ik Kon of Kost, Mogt, Wilde of Woude, Most, Durfde, Liet, Holp, Deed; Gy Kon of Kost, Mogt, Wilde of Woudt, Most, Durfde, Liet, Helpt, Deedt; Hy, Zy, Het Kon of Kost, Mogt, Wilde of Woude, Most, Durfde, Liet, Holp, Deed.
M.	Wy Konden of Kosten, Mogten, Wilden of Wouden, Mosten, Durfden, Lieten, Holpen, Deeden; Gy Kont of Kost, Mogt, Wildt of Woudt, Most, Durft, Liet, Holpt, Deedt; Zy Konnen of Kosten, Mogten, Wilden of Wouden, Mosten, Durfden, Lieten, Holpen, Deeden.

[p. 159]

	Volmaekte Ganschverleeden Tyt.
E.	Ik Hebbe, Gy Hebt, Hy, Zy, Het Heeft Kunnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
M.	Wy Hebben, Gy Hebt, Zy Hebben Kunnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
	Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt.
E.	Ik Hadde, Gy Hadt, Hy, Zy, Het Had Kunnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
M.	Wy Hadden, Gy Hadt, Zy Hadden Kunnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
	Toekoomende Tyt.
E.	Ik Zal, Gy Zult, Hy, Zy, Het Zal Kunnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
M.	Wy Zullen, Gy Zult, Zy Zullen Kunnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.

En van deeze buigingen in deeze drie leste Tydender Tytvoeginge zyn deeze Voorbeelden; als, Ik Hebbe of Hadde of Zal Kunnen Zingen, Gy Hebt of Hadt of Zult Moogen Hooren, Hy, Zy, Het

[p. 160]

Heeft of Had of Zal Willen Zwygen, Wy Hebben of Hadden of Zullen Moeten Gaen, Gy Hebt of Hadt of Zult Durven Loochenen, Zy Hebben of Hadden of Zullen Laeten Onderzoeken, Wy of Zy Hebben of Hadden of Zullen Helpen Begraeven, Gy Hebt of Hadt of Zult Doen Antwoorden.

Hier mede koomt ook over een, Ik Hebbe of Hadde Zullen Zwygen, Gy Hebt of Hadt Zullen Spreeken, Hy, Zy, Het Heeft of Had Zullen Antwoorden, Wy Hebben of Hadden Zullen Zeggen, Gy Hebt of Hadt Zullen Hooren, Zy Hebben of Hadden Zullen Verhaelen.

		De Aenvoegende Wyze.
		Tegenwoordige Tyt.
E.		Ik Konne, Mooge, Wille, Moete, Durve, Laete, Helpe, Doe.
	Dat	Gy Kont, Moogt, Wilt, Moet, Durft, Laet, Helpt, Doet.
		Hy, Zy, Het Konne, Mooge, Wille, Moete, Durve, Laete, Helpe, Doe.
M.		Wy Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
	Dat	Gy Kont, Moogt, Wilt, Moet, Durft, Laet, Helpt, Doet.
		Zy Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.

[p. 161]

		1. Onvolmaekte Verleeden Tyt.
E.		Dat Ik Kon of Kost, Mogt, Wilde of Wou, Most &c. gelyk in den Onvolmaekten Verleedenen Tyt der Aentoonende Wyze.
		2. Onvolmaekte Verleeden Tyt.
E.		Als Ik Zoude Konnen, Moogen, Willen, Moeten &c. en wyders, als in den 2. Onvolmaekten Verleedenen Tyt der Helpwoorden Hebben, Worden en Zyn.
		Volmaekte Ganschverleeden Tyt.
E.		Ik Hebbe Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
	Dat	Gy Hebt Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
		Hy, Zy, Het Hebbe Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
M.		Wy Hebben Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
	Dat	Gy Hebt Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
		Zy Hebben Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.

[p. 162]

		1. Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt.
E.		Ik Hadde Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
	Dat	Gy Hadt Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
		Hy, Zy, Het Had Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
M.		Wy Hadden Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
	Dat	Gy Hadt Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
		Zy Hadden Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.

De Tweede Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt is nevens den Toekoomenden Tyt in deeze Wyze niet gebruiklyk.

		Eindigende Wyze.
		Tegenwoordige Tyt.
		Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
		Volmaekte Ganschverleeden Tyt.
		Hebben Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.

[p. 163]

		Toekoomende Tyt.
		Zullen Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
		De Deelwoorden zyn drie.
		Het Tegenwoordige.
		Konnende, Mogende, Willende, Moetende, Durvende, Laetende, Helpende, Doende.
		Het Verleedene.
		Hebbende Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.
		Het Toekoomende.
		Zullende Konnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen.