|
| |
| |
| |
Het XXII. Kapittel.
DE Werkwoorden, waer toe wy nu overgaen, zyn zulke
Veranderlyke woorden, die eenigh werk van Doen, Lyden of Weezen
beteekenen met de omstandigheden van den Tegenwoordigen, den
Voorgaenden en den Toekoomenden Tyt; als Ik Hoore, Ik Worde
Gehoort, Ik Ben, Ik Hoorde, Ik Werd Gehoort, Ik Was, Ik Zal Hooren, Ik Zal
Gehoort Worden, Ik Zal Zyn.
De Werkwoorden worden in Persoonlyke en Onpersoonlyke
gemeenlyk onderscheiden.
Een Persoonlyk Werkwoort is, waer voor altyt de Voornaemwoorden
Ik, Gy, Hy, of Zy of Het in het Eenvouwige, en Wy, Gy,
Zy in het Meervouwige Getal gevoegt worden; als, Ik Hoore, Gy Hoort, Hy
Hoort, Zy Hoort, Het Hoort, Wy Hooren, Gy Hoort, Zy Hooren.
Een Onpersoonlyk Werkwoort is, dat niet als in den derden Persoone
gevonden, en door voorzetting der woordekens Men en Het of
't gekent wordt; als, Men Zegt, Het Schynt, 't Vriest. Maer hier
van zal namaels gesprooken worden.
Alle de Werkwoorden, als met hunne Getallen en Persoonen
Veranderlyk, worden naer hunne Wyzen en Tyden in hunne
Tytvoegingen verandert.
De Wyzen zyn in ieder Werkwoort vierderlei; als de
Gebiedende, de Aentoonende, de Aenvoegende, en de
Eindigende Wyze; van welke de drie eerste Bepaelt genoemt worden,
als het Getal en den Persoon bepaelende, en de leste Onbepaelt, om dat
van haer geen Getal noch Persoon bepaelt wordt. | |
| |
De Gebiedende Wyze is, waer door men iet gebiedt of bidt; als,
Loop, Ga, Geef, Hoor, Leer.
De Aentoonende Wyze is, waer door men iet rechtsdraets of eenvouwigh
naer de verscheidenheit der Tyden aentoont of verklaert; als, Ik Roepe, Ik
Hoorde, Ik Hebbe Geantwoordt, Ik Hadde Gesprooken, Ik Zal Koomen.
De Aenvoegende Wyze, die ook de Toelaetende genoemt kan
worden, wordt gebruikt in iet op zekere voorwaerden of tot zekere einden te
stellen, en moet zich eenigszins naer de By- en Voegwoorden Zoo, Als, Dat,
Opdat en diergelyke voegen en rechten; als in, Zoo Ik Koome, Dat Zy
Hoorden, Opdat Hy Gestraft Wierd; en Toelaetender Wyze, met Dat of
Laet; als in, Dat Zy Roepen, Laet Hy Zoeken, Laeten Zy
Schreeuwen.
De Eindigende Wyze is, waer door een Werkwoortgeslooten wordt, die
noch Persoon noch Getal noch Wyze noch Tyt zekerlyk bepaelt; die daerom ook de
Onbepaelde heet; als in Hooren, Geeven, Neemen, Draegen.
De Tyden zyn in ieder Werkwoort vyfderlei; als de
Tegenwoordige, de Onvolmaekte Verleeden, de Volmaekte
Ganschverleeden, de Meerdanvolmaekte Voorverleeden, de
Toekoomende Tyt.
De Tegenwoordige Tyt betekent, dat eene zaekin het zelve oogenblik,
waer in men spreekt, geschiede; als, Ik Minne, Hoore, Leeze; Ik Worde
Gemint, Gehoort, Geleezen.
De Onvolmaekte Verleeden Tyt zegt, dat eene zaek wel begonnen, maer
niet volbraght is; als, Ik Minde, Hoorde, Las; Ik Werd Gemint, Gehoort,
Geleezen.
De Volmaekte Ganschverleeden Tyt drukt uit, | |
| |
dat eene
zaek volbraght is; als, Ik Hebbe Gemint, Gehoort, Geleezen; Ik Ben Gemint,
Gehoort, Geleezen.
De Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt betekent, dat eene zaek
volbraght is, eer eene anderegedaen is; als, Ik Hadde Gemint, Gehoort,
Geleezen; Ik Was Gemint, Gehoort, Geleezen.
De Toekoomende Tyt zegt, dat eene zaek zal geschieden; als, Ik
Zal Minnen, Hooren, Leezen, Ik Zal Gemint, Gehoort, Geleezen Worden.
Deeze vyf Tyden worden in alle de Wyzen der Werkwoorden,
uitgezondert de Gebiedende en Eindigende, gevonden.
Doch de Aenvoegende Wyze heeft 'er zeven, door twee
Volmaekte en twee Meerdanvolmaekte Tyden die ook gevonden worden
in de Aentoonende Wyze der Lydende Werkwoorden; wanneer het
Helpwoort by het Hooftwoort verdubbelender wyze gebruikt wordt; als Ik Ben
Gehoort Geworden of Geweest, Ik Was Gehoort Geworden of
Geweest; hoewel het beter en aengenaemer is, gelyk ook in de dagelyksche
samenspraeke geschiedt, dat men zonder het verdubbelen zegge, Ik Ben
Gehoort, Ik Was Gehoort.
De Tytvoegingen zyn veranderingen en buigingen der
Werkwoorden naer de verscheidenheit van Wyzen, Tyden en Persoonen.
Deeze Tytvoegingen zyn by ons Nederduitschen maer twee; de
Gelykvloeiende of Geregelde, en Ongelykvloeiende of
Ongeregelde.
De Gelykvloeiende of Geregelde Tytvoeging is, waer in de Werkwoorden
hunne Wortel- of Stam-letters door alle de Afgeleidde Tyden behouden; als
| |
| |
Min, Hoor, Ik Minne, Hoore, Ik Minde, Hoorde, Ik Hebbe Gemint,
Gehoort, Ik Zal Minnen, Hooren.
De Ongelykvloeiende of Ongeregelde Tytvoeging is, waer in de
Werkwoorden hunne Wortel- of Stamletters in de Afgeleidde Tyden eens of
meerveranderen.
En dit geschiedt op verscheide wyzen; eerst naemelyk door
verandering der Stamklinkeren in den Verleedenen Onvolmaekten of Tweeden Tyt;
als in Lees, Ik Leeze, Ik Las; Loop, Ik Loope, Ik Liep; Val, Ik Valle, Ik
Viel.
Naderhant geschiedt dit door verandering der Stamklinkeren in den
Tweeden en Derden Tyt op eenerlei wyze; als in Prys, Ik Pryze, Ik Prees, Ik
Hebbe Gepreezen; Giet, Ik Giete, Ik Goot, Ik Hebbe Gegooten; Zwem, Ik Zwemme,
Ik Zwom, Ik Hebbe Gezwommen, Zing, Ik Zinge, Ik Zong, Ik Hebbe Gezongen.
Ten derden geschiedt de verandering, wanneer de Stamklinker in de
drie eerste Tyden verscheiden zyn; als in Breek, Ik Breeke, Ik Brak, Ik
Hebbe Gebrooken; Bid, Ik Bidde, Ik Bad, Ik Hebbe Gebeeden, Scheer, Ik Scheere,
Ik Schoer, Ik Hebbe Geschooren.
Eindelyk geschiedt dit, wanneer het Werkwoort in den Tweeden Tyt
ongeregelde uitgangen heeft, eene of meer, door verandering zoo der
Medeklinkeren, als Klinkeren in het Wortelwoort; als in Zoek, Ik Zoeke, Ik
Zocht, Ik Moet (dat met andere Werkwoorden geen Stamwoort heeft, dan in de
Aentoonende Wyze) Ik Most, Ik Magh, Ik Moght,
| |
| |
Ik Kan,
Ik Kon of Kost, Begin, Ik Beginne, Ik Begon of Begost, Werd, Ik Worde,
Ik Word, Schuil, Ik Schuile, Ik Schuilde of School, Vry, Ik Vrye, Ik
Vryde of Vree; gelyk de inwooners van het Sticht veelszins gewoon
zyn te spreeken.
In de Werkwoorden zyn Drie Persoonen aen te merken; die naer
het Tweërlei Getal geschikt worden; en deeze zyn Ik, Gy, Hy, Het, Wy,
Gy, Zy.
De Eerste Persoon, die van zich zelven spreekt, is in het Eenvouwige
Getal, Ik Hoore, in het Meervouwige, Wy Hooren.
De Tweede Persoon is, tot wien in het Eenvouwige of Meervouwige
Getal gesprooken wordt, en dus wordt uitgedrukt door Gy Hoort, Gy
Leest.
De Derde Persoon, van wien, als van eenen afweezenden door Hy
of Zy of Het, naer onderscheit der sexe, in het Eenvouwige, en
ook door Zy in het Meervouwige Getal gesprooken wordt, is Hy of
Zy of Het Hoort, Zy Hooren.
Hier uit blykt ook, dat de Werkwoorden twee Getallen hebben;
het Eenvouwige, dat van eenen Persoone door Ik, Gy, Hy of Zy of
Het spreekt; het Meervouwige dat van meer Persoonen door Wy, Gy,
Zy gewaegt.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd