De spreeckonst

VI. Hooftstuc.
De vijfde gemeene Onderscheiding der Enkelde Letteren.

De Letteren in Hooge Geslachten, nae den aert en eigenschappen dieze door haer Vormen crijgen, onderscheiden zijnde: is ooverich, het zelve ooc te doen, nae de Onderscheiden, die uit de verscheide wijzen van Aesemen ontstaen.

Alzoo den Aesem onder andere, op twee wijzen can beweecht worden, 1 Met een Hortende cracht, 2 Met een Staege: zoo ist dat de Letteren daer van, als zijnde haer oorzaec, ooc een merkelijc onderscheit becoomen: naemelijc, datse zijn 1 Snappende, 2 Staege.

De Snapletteren zijn, die door een Hort des Aesems voortgebracht worden.

Van deeze zijn de Vry-clinkende ofte Grond-letteren voornaemelijc int gebruic: welcke zoodaenige zijn, wanneerze Opperletteren eens Woordlits zijn: gelijc de e, in hèt, mèt, mèns, mèi: en de a, in dàt, màej, màes.

[p. 44]

De Staege Letteren zijn, die met een Staechwerkenden Aesem voortgebracht worden.

Hier staet ons te bewijzen, en doen blijken, om alle Teegenspreekers van niewe Ontdeckingen den mont te stoppen, de volgende Stucken.

I. Dat elk geslacht der Vry-clinkletteren of Grondletteren tweederlei is: 1. Snappende, 2. Staege: als voor geleert is; en die beide inde Spraeken zeer gebruikelijc.

II. Dat de Cleefletteren of niet-vryklinkende, meede op gelijke wijze te onderscheiden zijn.

II. Dat dit onderscheit, van Snapping en Staechheit, zoo groot is: dat de Letteren, die daer in alleen verschillen, voor byzondere Soorten te houden zijn.

I. Aengaende het eerste, dat het onderscheit van Snapping en Staechheit, gebruikelijker wijze, in elc Geslacht der Vryclinkers valt: zal my misschien wel lichtelijc toegestaen worden, in eenige van die plaets te hebben, naemelijc inde i en u: Naedien al van outs eenige verandering in elc van die bespeurt is, zonder nochtans recht te weeten wat, en daer door van die twee vier gemaect, te weeten i, j, u, w, waer van de twee, onder de geene diemen Consonanten noemt getelt zijn, ende de andere twee onder de Vocaelen: Maer te zeggen, dat in alle andere, als inde aa, ae, ee, ie, , ęu, eu, ue, oo, oę, oe, uo, gelijc onderscheit is, en daer oover elc tweederlei te zijn, een Vocael en een Consonant: en dat de i en u achter een vryje Klinkletter gestelt, zoo wel een Consonant comt te weezen, als wanneerze voor staet, zal zeer vreemt schijnen: en misschien, om dattet nooit gehoort en zy, en teegen een yders gevoelen strijt, niet aengenoomen, noch gelooft. Maer des niet teegenstaende, ist eevewel inder daet alzoo: gelijc zal connen blijken, uit de volgende Ondervindingen, en Reedenen. 1. uitet gehoor. Want let naew, op't geluit vande eerste ende tweede vryje Klinkletter, in deeze Woorden haach/ laech/ heer/ die/ wijt/ hr/ dueren/ huit/uut smoor/ koe/ rou; en gy zult bevinden, dat, hoewel beide de vryje Klinkers in elc woort van eenderlei geslacht en vorm zijn, de eerste nochtans snappende en hooger, de tweede staech en laeger, luidende te weezen: en datter een gelijc onderscheit tussen beide is, alsser in ji en wu, tussen de i Vocael en j Consonant, u vocael ende de dubbelde w, bevonden wort. Daerenbooven zult gy door het gevoelen connen verneemen, dat dit hoorlijk onderscheit, door de Horting des Aesems met de Borst en Aesemmuizen, en Staechwerking des zelfs voort gebracht wort.

2. uit datter zoo veel minder Cleeflecteren¹⁾ of Consonanten in een Woordlit connen coomen: alsser van deeze bygevoecht staen. Want daerder achter yder

1) l. Cleefletteren

[p. 45]

Snapclinker wel vier Aencleevers connen gevoecht worden: en canmen achte¹⁾ eene vryje Staechklinker, maer drie: en achter twee Staechklinkers, maer twee uitspreeken. Als achter e, canmen eentoppich byvoegen rfst, zeggende duu erfst/ herfst: maer achter ej, zalmen ten hoochsten maer drie, en achter eej en eew, maer twee connen voegen: en zoo met alle andere. Waer uit crachtelijc volcht dat j in ej, en de leste e met een j in eej, ooc de leste e en w in eew, geen Vocaelen, maer Consonanten zijn: en alle andere die in zulken geleegentheit staen. Want waerenze Vocaelen, zoo en zoude door haer teegenwoordichheit, de byvoeging van eeveveel Consonanten, niet verhindert worden.

3. uit de verlenging der Woorden. Want gelijc in zitt/ zitten/ vall/ vallen/ de tweede t en l van eenen aert is met de eerste: zoo ooc in gliij/ glijjen/ eiij/ eij-jeren/ schreij/ schreijen/ kouw/ kouwe/ douw/ douwen/ de leste j en w mette naestleste. Maer de leste j en w zijn Consonanten: en volgens dien ooc de naestleste. En indien u en i, achter een andere vryje Klinkert coomende, Staege of Consonanten zijn: zoo moeten ooc alle andere vryije²⁾ Klinkletteren, in die geleegentheit zulx weezen. Het is waer dat int verlengen eenige Letteren wel veranderen: als de f in v, de s in z, ch in g, en t in d: maer dat geschiet alleen, alsser een vryje Staechklinker voorgaet, en blijven anders onverandert. Ooc veranderenze alleen vande eene Staege inde andere, en niet van Staege of Consonant in Vocael of Snappende, noch het teegendeel, gelijc hier, alsse veranderde, zoude moeten gebeuren.

4. uit de Omkeering der Woordleeden. Want gelijc li in il omgekeert zijnde, de l in beide van een Weezen blijft: Zoo ooc ja in aj, je in ej, en wa in au, omgekeert weezende, blijven de j en w dezelve; alleen, nae den aert der Nae-letteren, daer wat crachtiger luidende. Zijnde dan eerst geweest Staege of Consonanten, blijven zij't ooc nae. Daer uit ooc vande Ooverige, in gelijke geleegentheit staende, het zelve te besluiten is.

5. Daer can in yder zaec, maer eene weezentlijke Form zijn. Maer int geluit eens Vocaels, die ic hier Snapklinker noem, is de weezentlijke Form van een Woordlit. Dien-volgende en machcher maer een in een Woord-lit coomen. Dewijlmen dan veel vryje Klinkletteren in een Woordlit bevint: zoo moeter een van die, alleen een vryje Snapklinker zijn, en de andere Staege of Consonanten.

II. Belangende het tweede, dat de Ooverige Geslachten der Letteren, zijnde de Niet-vryklinkende, ooc in Vocaelen of Snappende, ende in Consonanten, of Staege, te onderscheiden zijn, hoewel het noch veel vreemder als het eerste schijnt: is eevewel ooc mette Natuer der zaeke oover een coomende. Want datse Vocaelen of Snapletteren connen zijn, en somtijts ooc zoo gebruict worden: blijct uit datmen die alleen zonder Grondletter of vryje Klinker toppich uitspreeken can, en ooc in eenige Woorden zoo wel uitspreect: Als in werlt/ harp/ Dirck/ kenp/ schelm/ arm/ erch/ schilp/ elf/ &c: wanneermen die zoo uitspreect, datse schijnen elc twee Woord-leeden te zijn, zonder nochtans een Snapklinker daer by te voegen, 't welc zeer wel can geschieden. En al ist dattet schijnt, datmender dan een vryje Snapklinker by doet: zoo ist nochtans inder daet zulx niet. Want let op de gestalte der vormen, int uitspreeken van schelm

1) 1. achter

2) 1. vryje

[p. 46]

als twee woordleeden: en zult bevinden dat int voortbrengen van lm, daermen zoude meenen een i of e tussen te koomen, nochtans zulx niet en is: dewijle datter inde mont geen vryje oopenheit en komt, maer datse eerst aende Tanden mette Tonge, en dan, zonder tussen-coomende gaeping, mette Lippen teegen malcander geslooten bljft¹⁾: daer oover dan het geene datmen zoude meenen een e of i te zijn, zulx niet en can weezen, maer is alleen de onvryje Snapklinking vande m. Desgelijx zalmen ooc inde andere bevinden. Alleen spreectmen ooc dicwils de niet-vryklinkende-Letteren uit, op de wijs als offet Woordleeden waeren: gelijc wanneermen de voogelen wech-jaegende, zeit, chs, chs; alsmen tot stilte porrende, zeit, st: alsmen neurt met gesloote Lippen mm, mm, mm, &c: of met de Deur aende tanden geslooten, nn, nn, &c, en op duizent andere wijzen. Dat nu deeze geluiden zonder vryje Snapklinkers, den aert der Woordleeden hebben, is naectelijc te zien, wanneermen die inde Maetdichten stelt; want dan vervullenze daer de plaets van een Woordlit, ende en connen anders niet bequaemelijc daer in gebruict worden: daer't ter ander zijde zeer wel valt, wanneerze voor woordleden verstrecken. Daer van ic deeze twee regels, elc zes voeten van twee woordleeden vervattende, tot een proef stel.

Het Kaekelende Hoen, wou 'tKoornn picken op:
Chss, Chss riep Hans, en greep een Vorrk by de kop.

Hier is rnn, chss, chss, rrk, elc inde plaets van een Woordlit, en wort ooc op die wijs uitgesprooken. Waer uit dan volcht dat een vande uit-vryklinkende²⁾ Letteren, onder elc van die, een Snapletter moet zijn, ofte een Vocael.

Dat nuu de Niet-vryklinkende ooc Staege zijn, jae meest altijt inde gemeene Spraeken, is oopenbaer, uit dat schier alle woordleeden eentoppich zijn: gelijc uit de Maetdichten blijct. En daerom en connenze maer eene Snapletter begrijpen: naedemael elke Snapletter een Top veroorzaekt. Door dien datter dan maer eene Snapletter in yder van die is, welke een vryklinkende is; en datter in meest alle, noch verscheide niet-vryklinkende Letteren by gevoecht zijn: zoo moeten die niet Snappende weezen, en volgens dien Staege.

III. Zoo veel nuu aengaet het derde, dat de Letteren die inde Snapping en Staechheit alleen verschillen, voor onderscheide Soorten te achten zijn: can door de volgende reedenen, geloofwaerdich worden gemaect.

1. Tussen de i ende j, en tussen de u, en w, is zoo grooten verschil, datse onderscheide Soorten van Letteren zijn: maer 'tverschil deezer bestaet alleen in de Snapping en Staechheit: Zoo moeten dan alle Letteren, die daer in verschillen, verscheide in Soorten weezen. De eerste Voorstelling bewijs ic, eerst mettet Gemeene gevoelen, na welke deeze voor verscheide Letteren worden gehouden. Daer nae mettet groot verschil, 'twelc inde woordleeden wort gehoort, die in alles, behalven in de voor of achterstelling deezer over een coomen, zijnde zoodaenich, dat die Woordleeden voor verscheide geoordeelt worden: en moeten derhalven niet geheel uit het zelve vervolg van Letteren bestaen: 'twelc nochtans zoude weezen, als de verschicte Letteren eenderlei waeren. Voorbeelden hier van zijn, ij, een Afgrijzend geluit, en jij voor gij: ijl en jillis; ijs en jis:

1) 1. blijft

2) 1. niet-vryklinkende

[p. 47]

uw, en wu; uwt, en wut; uws voor ons en bewust. De tweede Voorstelling is uitet voorgaende bekent. Derhalven blijft het Besluit vast.

2. Eene Letter en can geen Vocael of Booveluidende, en Consonant of Meeluider zijn. Maer als deeze geen byzondere Soorten van Letteren waren, zou-denze zulx beyde weezen. En daerom moetenze Onderscheide Soorten zijn.

Hier uit zietmen dan, dat door deeze Onderscheiding ontdect wort, een zoo grooten getal van Spreecletteren, die tot nuu toe zijn verburgen geweest, dat de voorbeschreeven meenichte de helft meerder wort.