De spreeckonst

V. Hooftstuc.
De vierde gemeene Onderscheiding der Enkelde Letteren.

Ten vierden, De Enkelde Spreecletteren zijn 1 Platte of Hoochboomige, 2 Laegboomige.

[p. 40]

De Platte of Hoogboomige Letteren zijn, die met een platte of hoogboomige vorm gevormt worden.

Als de aa, ae, ee, ie, ij en Platte uu. Ooc de Platte h, ch, s, f, g, z, v, r, l, ng, n, m, γ, d, b, k, t, p, die zoodaenige zijn, wanneer zy by een der voorgaende uitgesprooken werden. Als in hacht/ haech/ hecht/ scheepen/ &c.

De Laegboomige Letteren zijn, die met een Laegboomige vorm uitgesprooken worden.

En zijn tweederlei: 1 Hol-achtige, 2 Holle.

De Hol-achtige Letteren zijn, die met een hol-achtige vorm voortgebracht worden.

Als de ^co^co, ęu, eu, ue, ui, ^cuu: ende Hol-achtige h, ch, s, f, g, z, v, r, l, ng, n, m, γ, d, b, k, t, p, die zulke zijn, wanneerze by een der eerste samen-gevoecht, uitgesprooken worden. Als in h^co^coch, heucht/ schuer/ &c.

De Holle Letteren zijn, die gevormt worden met een Holle Vorm.

Als de oo, oę, oe, uo, uoi, ou, ende de Holle h, ch, s, f, g, z, v, r, l, ng, n, m, γ, d, b, k, t, p, die holle Letteren zijn, wanneermenze met een der voorgaende holle Klinkers uitspreect: als, in dom/ bot/ plomp/ alle zeer eene zaec beteikenende, daer zijn de d, m, b, t, p, l, m, p holle Letteren, om datse met de holle o uitgesprooken worden.

Naedienmen int spreeken van eenige vryje Klinkletteren merkelijc mette oogen zien, ende met de handen tasten can, dat de Lippen inde eene saemen-getrocken worden, ende inde andere niet: Zoo isser al voor deezen by eenige, als Pet. Ramus, en die hem naevolgen, een onderscheiding der Vocalen gemaect: waer doorze in diductas, dat is, uitgestrecte, en Contractas, dat is, saemen-getrocken, zijn verdeelt: stellende onder de eerste a, e, i, ende onder de tweede o, u, y. Maer al hoewel hier iet schijnt gedaen te weezen, tot ontdecking vander Letteren rechten aert, in deezen, of liever der Vocaelen alleen: Zoo en ist nochtans, de zaec naerder aengezien zijnde, ende vergeleeken mettet geene ic daer van zal zeggen, en oopenbaeren, niet veel te beduiden, en met groote onvolmaectheeden vermengt.

Want voor eerst nemen zy het voornaemste onderscheit, vande uitstrecking en Saementrecking der Lippen: als blijct, uit datse elke Soorte daer nae noemen, als nae haer differentiam Specificam, of soortmaekend, en weezentlijc onderscheit: daer zulx maer byvallijke zaeken zijn, die deeze Soorten niet weezentlijc en onderscheiden: Als zonder welke die connen blijven bestaen, en eevewel weezentlijc verschillen, hoewel met eenige onvolmaectheit. Want men can de o zeer wel met uitgestrecte Lippen uitspreeken, en eevewel een o blijven: Doch, als gezeit is, zoo volmaect niet zijnde, als anders. Gelijc zulx gebeurt, wanneermen al lachende of greinzende, eenige woorden spreect, daer deeze Letter in comt: of de Lippen spalkende, of noch anders. Zoo canmen ooc eenichsins de a spreken, de Lippen saemen-getrocken houdende.

Ten anderen, en is dit byvallich onderscheit inde eene Soorte, ooc niet nae waerheit gestelt, noch mette Natuer over een comende. Want niet de diductio

[p. 41]

ofte uitstrecking der Lippen, een natuerlijke en vereiste eigenschap is, die de a, e en i vergezelschapt: maer de Losheit der Lippen in deezen, dat is, datse noch saemen getrocken, noch uitgestrect en zijn.

Ten derden, by haer worden de Vocaelen in twee zulke soorten alleen onderscheiden: daerder, als uit mijn stelling blijct, drie behoorden te weezen.

Ten vierden, daer wy doen blijken wel eenentwintich, oft anders wel twee en veertich vryje Klinckletteren, en ooc al de Consonanten, onder deeze onderscheiding te moeten gebracht werden: stellen zy onder de haere, alleen weinich vocaelen, te weeten zes: ende inde Consonanten en merken zy deeze onderscheiden, of niet aen, als inde geene dieze Mutas noemen, dat is, Stomme: of daerzeze aen-merken, als in dieze liquidas, Smeltende, heeten, zijnde de s, l, r, m, n, en firmas, vaste, naemelijc de j, v, f, zeggende die diductę of uitgestrecte te zijn, en deeze contractę of saemen-getrocken, daer vergrijpenze zich grootelijx: Dewijle de geene dieze de diductie of uitstrecking alleen toeschrijven, ooc contractę of saemen-getrocken zijn, weezende alsnuu zus, alsdan zoo. Insgelijx dieze alleen zeggen contractę te weezen, zijn immers alzoo dicwils diductę, uitgestrecte, of liever losse: Als by Voorbeelt, de s, l, r, m, n, die alleen diductę zouden nae haer zeggen weezen, zijn wel Losse in salem/ nar en diergelijke: maer zijn ooc op een ander tijt contractę of saemen-getrocken, als in Solon/ mor en diergelijke. Zoo ooc de andere. Daer uit men dan ziet, wat een Verwerden, onvasten, en teegen de waerheit strijdich werc, die hooch-geachte Afdeeling en Beschrijving is, welke van zoo veel, en voornaemelijc vande Geleerste, nae gevolcht ende toegestaen is.

Dit dan teegen die vermaerde, en aengenoomen onderscheiding gezeit hebbende, is van noode, om onze Niewe daer teegen in te voeren, dezelve te betoonen waerlijc inde Natuer te bestaen. Daer toe wy weeder de bevinding, die niet en bedriecht, tot Getuige stellen zullen: waer door elc, dieder wel op acht, ten vollen zal connen verzekert worden. Zoo stelt uu dan voor om uit te spreeken, a, en o: waer van de eerste gehoort wort in mal/ de tweede in ml/ een Aerd-vroetende Gedierte beteikenende, de derde in schol/ een Platvis beduidende: of anders aa, , oo, zijnde dezelve elc met haer Staege saemen-gevoecht: waer van men de eerste spreect in raac/ schaa/ de tweede in ic kc, door walging, rooc des viers, rde verw, kl die inde Hooven wast, de derde in, ic kooc het eeten oover 't vier, rooc van't Gebloemte, roos een bloem, kool vier. Dit doende, zalmen connen verneemen, datse alle drie, een vryjen oopen uitgang uiten mont hebben: datse alle drie de Deur of Engte des Ondervats achter inde mont hebben: datse alle drie clinken: Maer dat, hoewel zy in deeze alle oover een coomen, daer een merkelijc onderscheit zy, in dat de eerste plat klinken, de tweede hol-achtich, de derde heel hol: en zulx inde eerste uit oorzaec de Tong hoochst nae't Verheemelte, oover den gansen gront des Binne-monts gestrect is, en de Lippen los gaepen, maekende alzoo de platte Clanc, door de hoog-boomige vorm, daer de losheit der Lippen ooc toe helpt: in de tweede, uit oorzaek de Tonge dieper nae den Gront gehouden wort, en verder van't Verheemelte, de Lippen maetich

[p. 42]

saemen-getrocken, verweckende alzoo de hol-achtichheit des Clanx, door dat de vorm holder is: inde derde, om dat de Tonge heel ingetrocken is, laetende een holte van't Verheemelte tot aen den gront des Monts, de Lippen zeer samen-getrocken, veroorzaekende alzoo de heel holle Clanc, om dat de Vorm heel hol valt. Zoo ooc alsmen uitspreect ee, eu, oe, daer van de eerste clinken in heer/ eeten/ de tweede in leur en zeur/ leugen/ heugel/ de derde in moet/koe/toe: zalmen connen gewaer worden, datse in alles, behalven inde Platheit, hol-achtichheit, en Holheit, oovereencoomen: en dat zulx uit de Hoogboomige en ondiepe, middelboomige en hol-achtige, diepgrondige en holle gestalte der Vormen voort comt. Waer oover dan, uit dit alles, claerljc¹⁾ zal blijken, dat deeze onderscheiding in drien 1 Platte, 2 Hol-achtige, 3 Holle, mette natuer oovereen comt, ende van my nae waerheit gestelt zy.

Datter nuu onder deeze onderscheiding, niet alleen vijf of zes Vocaelen en behooren, maer wel eenentwintich Geslachten van vryje Klinkletteren: of alsmen die byzonderlijker als Snappende ende Staege aenmerct, wel tweeenveertich Soorten van zoodaenige moogen, en moeten gestelt worden: zal, hoe vreemt dattet luit, eevewel waer bevonden worden, wanneermen de Scheideur, aen yder der zeeve plaetsen des Verwulfsels maect: en elkereis de vorm 1 Plat, 2 Hol-achtich, en ten derden heel hol schict: en datmen door elc van die een clanc aesemt, eerst met een hort, en daer nae staech, of met een hort en staechheit aen een. Want zulx zal saemen uitbrengen, de voorzeide twee-enveertich Soorten van vry-clinkende Letteren, elc van den anderen onderscheiden: daer van de eene veertien Platte, de andere Hol-achtige, de derde veertien heel Holle zullen zijn; die ooc meest alle onderscheidelijc inde Woorden en Taelen gebruict worden: gelijc wy met Voorbeelden hier vertoonen zouden, ten waer't elders beter te pas quaem, en zulx bleeke uit de byzondere beschrijving, die van elc der zelver zal werden gedaen.

Voorts dat deeze voor-beschreeve onderscheiden van platheit, hol-achtichheit, en holheit, niet alleen plaets hebben inde vryje Klinkletteren, daer dezelve uit de onderscheiden merkletteren, diemen daer toe gebruict, oopenbaerlijker blijken: maer ooc inde andere Letteren, jae in die alle, hoewelder geen onderscheide merkletteren, die zulx aenwijzen, tot noch toe gevonden en zijn: zalmen dan naectelijc connen ondervinden: wanneermen een yder der zelver uitspreect saemen-gevoecht tot een woordlit: eerst met een of twee platte, vrije Klinkletteren, daer nae met een of twee Hol-achtige, ten derden met een of twee Holle. Want men zal dan, de Bygevoechde of aencleevende Letteren, die geen vryje Klink-letteren en zijn, bevinden, int eerste uitspreeken platte te weezen, int tweede hol-achtige, int derde holle. Als by voorbeelt, stelt aa, , en oo; voecht by elc een f, voor, of achter, nae datmen wil: en zecht faa of aaf, f of f, foo of oof: let dan wel op het onderscheit, 'twelc het geluit, en de vorm van f mede in elc van die drie heeft; en zult bevinden, datse in aaf of faa plat luit, ende een hoochboomige vorm heeft, de Lippen zonder saemen-trecking, &c: datse in f, of f hol-achtich luit, de vorm middelboomich, de Lippen maetich saemengetrocken, &c: datse in oof of foo heel hol luit, de vorm diepboomich door het intrecken der Tonge, de Lippen seer saemen-getrocken, &c: Doet

1) 1. claerlijc

[p. 43]

zoo voort met yder Letter: als met s/ zeggende, aas/ s/ oos/: of ees/ eus/ oes/ en met alle andere: waer door gy zult waerachtich bevinden, het gene ic hier leer.

Hier door is dan ontdect een groot getal van Spreecletteren, die in een Weezentlijc en merkelijc onderscheit, zoo van malcanderen verschillen: datse met reeden, voor byzondere Soorten van Spreecletteren, behooren gereekent te worden. Want zy verschillen eeveveel, als a en o; die altijt en in alle Taelen geacht zijn, zulken verschil te hebben, datse daer oover verdienden, byzondere en onderscheide Soorten van Letteren, te heeten. Waer uit ic dan besluit, dat ooc een gelijc oordeel te vellen zy, vande geene die ic hier ontdec.

Anders.