De spreeckonst

II. Hooftstuc.
De eerste gemeene Onderscheiding der Enkelde Letteren.

Nae de Deeling der Letteren in Deelen, volgt haer Onderscheiding in Soorten of Afcomsten: die in een ander aenzien, ooc geslachten te noemen zijn.

De Onderscheiding der Enkelde Spreecletteren dient gedaen, 1 Nae den aert ende Eigenschappen, die zy hebben in haerzelven aengemerct zijnde, 2 Nae den Aert en eigenschappen, die daer in bevonden worden, ten aenzien van andere, daerze stof van zijn.

De Enkelde Spreec-letteren in haerzelven aengemerct connen onderscheiden worden 1 In hooge Geslachten alleen, 2 In hooge Geslachten, en vervolgende laege Afcomsten.

De Onderscheiding in hooge Geslachten alleen, zal geschieden, 1 Nae den aert ende eigenschappen die de Letteren hebben, door en nae de verscheidenheit haerder Vormen, 2 Nae den aert en eigenschappen, dieze becomen door de verscheide wijzen van Aesemen inde Vormen, 3 Nae haer Deelen.

Nae den aert die de Letteren door de verscheidenheit haerder Vormen vercrijgen, zijn zy, eeven gelijc de Vormen, op vier wijzen in hooge Geslachten te onderscheiden.

[p. 31]

Ten eersten, De Enkelde Spreekletteren zijn 1 Oopedeurige, 2 Toedeurige.

De Oopedeurige Letteren zijn, die met een Oopedeurige Vorm gevormt worden.

Eigenschap. Haer voornaemste geluit gaet ten monde uit.

En zijn 1 Vryje, 2 Verhinderde.

Een Vryje Letter is, die met een vryje Vorm gevormt wort.

zijn deze { aa ae ee ie ij uu } h ch s f g z v.

zijn deeze { ęu eu ue ui ^cuu } h ch s f g z v.

zijn deeze { oo oę oe uo uoi ou } h ch s f g z v.

Eigensch. 1 De Vryje letteren zijn lichtst om uit te spreken, 2 Zy zijn de volmaectste, claerste, en meeste vande Gebruikelijke.

Een verhinderde Letter is, die met een hindervorm voortgebracht wort.

Eigenschap. 1 Zy vallen moejelijc om uit te spreken.

2 Van deeze zijnder minst gebruikelijc: naemelijc alleen de Tandletteren.

Deeze zijn tweederhande: 1 Snorrende, 2 Gespleten.

De Snorletteren zijn, die met Trilvormen gevormt worden.

Zulx is de r.

Eigensch. 1 Zy zijn de alderzwaerste om uit te spreeken, 2 Diens tong tot trillen onbequaem is, en connenze niet leeren recht uitspreken: en brengen veeltijts, in plaets van een Snorrende, een gespleete voort.

3 Haer Geluit is snorrende, door het trillen der Tonge.

De Splitletteren zijn, die door splijtende Vormen voortgebracht worden.

Zodaenich is de 1.

Eigensch. Haer voornaemste Geluit gaet aen weeder-zijde vande Tonge ten monde uit, door het tussen-staen van die, in tween gespleeten zijnde.

Ic zeg haer voornaemste geluit: om datter ooc eenich geluit door de oopen Neusdeur, en Boovevat uitgang heeft.

De Toedeurige Letteren zijn, die met Toedeurige Vormen voort-gebracht worden.

Eigenschap. Haer Geluit en gaet ten monde niet uit.

Zy zijn tweederlei: 1 Oopeneuzige, 2 Toeneuzige of Gesmoorde.

[p. 32]

Oopeneuzige, en om cortheit Neusletteren, zijn Toedeurige Letteren, die met Neusvormen voortgebracht worden.

Hier onder hooren de ng, nj, n, m.

Eigensch. Door dat haer vormen de Scheideur gestopt hebben, ende de Neusdeur oopen: heeft over zulx het Geluit zijn uitgang, alleen uit de Neus.

Smoorletteren zijn, die met Toedeurige Toeneusvormen of Smoorvormen, voort-gebracht worden.

Van deezen aert zijn de volgende, γ, d, b, k, t, p.

Eigensch. Haer Vormen aende Scheideur, en Neusdeur geslooten zijnde, veroor-zaeken dat haer Geluiden, door den Aesem daer in voortgebracht, of voort te brengen gepoocht, geen uitgang vindende, gesmoort wort, en doof luit of verstomt.

Om nuu claerlijc te ondervinden, dat de voorschreeven onderscheiding der letteren in 1 Vryje, 2 Snorrende, 3 Gespleeten, 4 Neuzige, 5 Gesmoorde, niet en is een ydel verziersel van my zonder gront bedacht, maer een weezentlijke Onderscheiding inde Natuer bestaende: ende wat verandering de Vryheyt, Snorring, Gespleetenheit, Neustocht, en Smooring int geluit veroorzaect: Zo is noodich, datmen vervolgens spreeke, ende vergelijke, zoodaenige Letteren, die met malcanderen in alles, behalven in deze onderscheiden, over een comen. Spreect dan en vergelijct de i, de platte r, die gehoort wort in ir, de platte l, die gehoort wort in il, de platte n, die gehoort wort in in, en de platte d, die gehoort wort in id, met malcanderen: Want deeze in alles, behalven int geene daer wy nuu van spreeken, over een comen: als datse alle Clinkletteren zijn, datse alle tand-letteren zijn, en nae't gestelde ooc alle platte letteren. Dit doende zalmen een merkelijc verschil tussen dezelve hooren, zijnde geheel ende alleen dat, 'twelc door deeze onderscheiding is uitgedruct. En vorder lettende op de Gestaltenis, en beweeging vande mont, int spreeken van die, en voornaemelijc op de geleegentheit van't einde der Tonge ontrent de Tanden: Zoo zalmen gewaer worden, dat int spreeken vande i, den Aesem een vryje Oopenheit en doortocht over al, ende met naemen inde Neusdeur ende Scheideur heeft: int spreeken vande r, het einde der Tonge de Scheideur booven eenichsins te stoppen, doch niet heel, en dat den clinckenden Aesem daer verhindering vindende, het einde der tonge, weezende de Hinderpael, doet trillen, en alzoo daer uit snort, of door die drilling een snorrende Gestalte vercrijcht: int spreeken vande l, het einde der Tonge de Scheideur booven te stoppen, maer dat daerenteegen de zijden der tonge neder gedruct zijnde, aen beide de canten een oopenheit maeken, zulx dat den luiden-den Aesem de Scheideur booven gestopt vindende, aen weederzijden zijn uittocht neemt, en crijcht alzoo een gespleeten gedaente, en met eenen ooc een huilende of holle Gestalte (diemen hier platholle zoude moogen noemen) door de inwendige wijte die het neederdrucken van't midde der Tong veroorzaect: dat int spreeken vande n, het einde der Tonge de Scheideur heel stopt, maer dat de Neusdeur noch oopen blijft: zulx dat den Clinckenden Aesem, daer heel, en alleen door trect: dat int spreeken vande d, het einde der Tonge aende Tanden de Scheideur

[p. 33]

ooc heel stopt: en dat ooc de Neusdeur, die by't Lelleltje¹⁾ is, gestopt wort met optrecking van't Lelletje: maekende alzoo een grooter ruimte achter by de Keel, alsser anders is. Zulx dat den clinkenden Aesem de Neusdeur en Scheideur heel gestopt vint, en eenige pooging, om een uittocht te hebben doet: maer niet connende, blijft gesmoort inde inwendige Ruimte, die by de Keel, als gezeit is, vermeerdert zijnde, laet hem daer meest hooren. Op deeze wijs machmen ooc spreeken, en vergelijken, de a, de platte ng, en γ: de o, de holle ng, en holle γ: de hol-achtige u, met de hol-achtige m, ende b: &c.

1) 1. Lelletje