De spreeckonst

[p. 9]

II. Hooftst. Vande Nuttichheeden en Waerdichheit der Spreeckonst.

Aengaende de Leering deezer Const, daer van staen hier twee dingen aen te wijzen: 1 Wat iemant tot die te leeren zoude moogen beweegen en opwecken, 2 De Leering zelf.

De zaeken die iemant zouden moogen begeerich maeken om deeze niewe Const te leeren: zijn haer groote nuttichheeden, en Waerdichheit.

I. Hoewel ic inde 2. 3 en 4 zyde de nuttichheeden deezes heb aengeweezen: zoo duncttet my niet te min dienstich, ooc hier voor aen tot opwecking, breeder en op een ander wys, daer van te spreeken. Zegge dan die niet te zijn zoodaenige, datse alleen konnen vorderlyc weezen weinige menschen van d'eene of d'andere beroeping: maer zulke die strecken konnen, tot alle die haer daer in oefenen in't gemeen, en tot veelderlei soorten in't byzonder.

In't gemeen brengt deeze const een yder dieze leert dit voordeel toe: dat hy daer door geraect tot grondige kennis vanden aert en oorzaeken van eenige der wonderlyxte en hoochloffelyxte zaeken des werlts: als vande Spraec, en met eenen vande teikenen desselfs, zynde het Schrift. 'Twelc geen dingen zyn die de menschen zelde voorkoomen, of ver van hen geleegen: maer die altyt by daech en nacht hem ontmoeten; jae in hem haer oorsprong hebben, en door hem zelf te weech gebracht worden. En voorwaer ten is geen kleine zaec den rechten aert en oorzaeken der dingen te leeren verstaen, en voornaemelyc die van gewichte zyn; dewyl't is een verciering en volmaeking vande beste cracht die de mens heeft, te weten, van het verstant; en een deel vande herstelling des beelts Goots, dat de mens door den val heeft verlooren. 'Twelc dan in hem een vonc is, hem verweckende tot lof en dienst van God den Schepper; en baerende een vergenoeging en vreugde des Gemoets, die de vermaekelycheit uit wellust ver oovertreft. Daerom te recht den Latynsen Dichter zeit,

Felix qui potuit rerum cognoscere causas

Geluckich is de man of 'twyf // Die d'oorzaec weet van al 'tbedrijf.

En gelyc dit plaets heeft inde kennis van alderlei dingen: alzoo voornaemelijc in zoo treffelyke zaeken. En ist dat hier door veel zich opgewect vinden, om met groot ongemac en moeite uitwendige en ver geleege zaeken te onderzoeken: en zal dit dan niet beweegen om te onderzoeken met gemac 'tgeene dat inde mens is? Hoe can't anders als schandelyc gereekent worden, byzonderlyc voor die als Wyze ende Geleerde willen geacht zijn, datse kennis hebben en weeten te spreeken van dingen die buiten zyn, ende en verstaen niet het geene in haer is, of van haer uitgaet: als is de spraec dieze spreeken, en daer mee zy haer kennis oopenbaeren? machmen tot deeze niet zeggen de gemeene spreuc, Nosce te ipsum. Kent u zelven?

De onervare Knecht of Meit // Verstaet niet dat zy zelver zeit.

En niet alleen is deeze Const een yder nut tot volmaeking zyns verstants, maer ooc om 't spreeken zelf recht en wel te konnen pleegen: 'tsy met alderlei spraec, als Letteren, Leeden, Woorden, Sneen, Reedenleen en Reedenen, wel en bequaemelyc te connen voortbrengen met haer behoorlyke lengte, climming, en saemenbinding: 'tsy met die te konnen veranderen nae geleegentheit, te mengen en scheiden, te meerderen en minderen, te verschicken en herstellen, te binden en ontbinden, te Litspelden, te Woortspelden, te Sneespelden, &c. en haer teegendeelen. 'Twelc zaeken zijn die de menschen

[p. 10]

hoochelijc versieren en tot grootachting brengen: en die zonder deeze Const, of ans¹⁾ niet, of ten minsten niet anders dan met groote moejelijkheit, en langduerige ervaerentheit, en dan noch onvolkoomen en niet grondich, konnen verkreegen worden: en door deeze grondich en lichtelijc te bekoomen zijn. Al de werlt prijst zeer hooch de konst diemen Rhetorica heet. Maer een groot deel desselven, als de verhandeling vande Periodi, vande Euphonia of Iunctura, Numerus oratorius Figura dictionis, en Pronunciatio, hoort eigentlijc onder deeze Const, of ten minsten de gronden van die. Zoo dat derhalven de lof en nuttichheit van geene, ten grooten deele deeze toe te passen zy. Wie en weet niet hoe nut een yder is, het geene men onder den naem Grammatica begrijpt. Nuu dit is ten grooten deele hier onder behoorende: als de ganse Prosodia, en 'tvoornaemste vande Orthographia; ende de grondige kennis van't ooverige hangt hier heel aen; dewijle de spraec is de beteikende zaec van't schrift, en de beteikenende stof vande tael. Wat misstaet doch een mens meer, als dat hy in't uitspreeken eenige gebreeken heeft: 'tsy dat die geleegen zijn in eenige Letteren niet wel voort te brengen: 'tsy inde Geletterde spraec niet nae behooren, noch ter bequaemer plaets te doen rijzen en daelen, en op een te passen? Hoe ongevoechelijc, jae belachelijc ist, dat iemant in zijn brieven of andere schriften quaelijc spelt, ofte een losse en mancgaende stijl heeft? 'Twelc nochtans alle gebreeken zijn, die by veel gevonden worden: en die niet alleen zeer misstaen, en ontsieren; maer ooc veroorzaeken datmen den zin daer van, of niet, of verkeert, of ten minsten bezwaerlijc verstaet. Zulx dat deeze Const zeer nut moet zijn: dewijle hier door die gebreeken konnen gebeetert worden: Te meer door dien de rechte uitspraec, dieze leert, voor een treffelijke gaef, die de Menschen tot groote dingen bequaem maect, van God zelve wort gereekent: gelijc blijct Exod. 4, daer God dit als een uitneemende zaec in Aaron erkent; en hem daer oover gebruict om den Coninc van Egipten, en de Outste in Israel aen te spreeken, en zijn last voor te stellen.

In't byzonder is deeze Const nut voor veelderlei soorten van menschen. Als voor eerst de gemeene Schoolmeesters/ diens beroep is het Leezen en Schrijven te leeren. Wantzy en connen dit niet grondich doen zonder kennis deezer Const. En dewijl't haer hier aen tot noch toe heeft ontbrooken, haer alleen eenige rou-beginselen bekent zijnde: zoo bevintmen, datse niet anders als met veel moeite en lange tijtquisting de Leerlingen alleen tot kennis van eenich onvolmaect uiterlijc gebruic van't leezen en merken, brengen, zonder dat inden gront te verstaen, Dewelke ic derf voor vast toezeggen, datse gecoomen zijnde tot rechte kennis deezes, zullen lichtelijc konnen beraemen zoodaenige middelen die zy, of zelf, of door een ander moogen in't werc stellen; waer doorze in een ongelijc korter tijt, en met minder moeite en werring, tot volmaecter kennis van zulx zullen brengen, niet alleen de bedaegde die rijper verstant en oordeel hebben, maer ooc de heel cleine kinderen. Dit en zech ic niet alleen uit vermoeden, of uit afneeming door reedenen: maer uit daedelijke ervaerentheit. Want ic oover eenige jaeren doe ic deeze Const hadde gevonden, een kint hebbende dat maer vier jaer en een half out was: heb dat door mijn Huisvrou, met cleine moeite ontrent in een half jaer tijts, tot zoodaenige kennis van leezen, lit, en woortspelden gebracht; dat

1) 1. gans

[p. 11]

al de werlt zich daer oover hoochelijc heeft verwondert: en dit noch met grooter volmaectheit en zeekerheit, als andere die nae den ouden sleur geleert waeren.

Daer nae is deeze ooc nut en hoochnoodich al de Meesters die onderwijzing doen van eenigerlei taelen; 'tsy Latijn, Griex, Hebreews, Arabijs, Frans, Spaens, Engels, &c.: als ooc de geene die daer in zoeken onderweezen te worden, of van selfs die te leeren. Want om eenige der zelver wel te leeren, ist voor al van noode, datmen haer rechte uitspraec, als zijnde den gront en stof daer van, ter deege weete. En zulx kan zonder deeze Const niet ten vollen, of ten minsten zeer bezwaerlijc geschieden: maer door deeze grondich en lichtelijc. De oorzaec is, om dat elke tael eenige byzondere wijzen van uitspreeken heeft, en ooc eenige eige letteren diemen in zijn Moedertael, of andere daermen in geoefent is niet en heeft: die dan door deeze Const moeten geleert worden: in welke een uitspraec en a b van alle taelen wort gevonden. En dewijlze tot noch toe is verburgen geweest, uitgenoomen eenige onvolcoome stucken daer van: zoo bevintmen, dat iemant die eenige andere tael recht wil leeren spreeken, genootsaect is, met groote kosten en gevaer, te trecken in het lant daermen die spreect; of elders zich geduerich te voegen by die in zulken tael opgevoet zijn: om alzoo door lang-wijlige verkeering onder zulke, het rechte uitspreeken daer van te leeren. 'Twelc alst al veel jaeren heeft geduert: zoo behoudenze noch dikwils daer in zulke gebreeken, datse tot spot zijn van dieze recht uitspreeken. Want alst maer aen eene letter schort, naedien yder letter dikwils komt; zoo mismaekenze al watse spreeken; en veroorzaeken niet alleen een onaengenaemheit in de ooren der geener die de rechte uitspraec gewoon zijn; maer ooc datmen haer zoo wel niet en kan verstaen. Ic heb dikwils luiden gehoort, die in't spreeken van een ander als haer moedertael, anders geen gebreeken en hadden als alleen in't uitspreeken van een of twee letteren; en daer door maecten datse bezwaerlijc konden verstaen worden, en haer moedertael scheenen te spreeken. Zoo zijnder Hoochduitse die 't in het spreeken van't Neederlants alleen schort, in datse voor onze Tandbeen-el en Tandbeen-en, een Tantvleis-el en Tantvleis-en in zeekere geleegentheit spreeken: en Engelse in datse de γ voor onze g gebruiken: en daer door al haer Neederlants bederven; en nimmermeer, hoe lang zy ooc onder ons woonen, deeze gebreeken afleggen; dewijlze door derving van deeze Const, niet en weeten, noch konnen weeten, waer't haer aen schort.

Niet alleen is deeze Const dienstich voor die iemant in Hoofttaelen of Volctaelen zou willen onderwijzen, of zelf leeren: maer ooc voor die zulx van Lanttaelen en Stattaelen zou willen doen: Als by voorbeelt, Braebants, Gelders, Vlaems, Vries, Zuithollants, Noorthollants, Delfs, Schiedams, &c. Insgelijx Hoofs, Boers, &c. Want elc van die ooc inde uitspraec verandering en zonderlinge eigenschappen, en letteren hebben; die door deeze Const licht; en zonder die niet, of quaelijc te leeren zijn.

Dat nuu de rechte uitspraec van andere taelen, 'tsy Hooft, of Ondertaelen, die deeze Const leert verkrijgen, groot te achten zy: blijct niet alleen uit dat de zelve sierlijkheit en verstaenelijkheit meede brengt: maer ooc uit datse een gaeve des H. Geest is; en dat de derving van die de Mensche dikwils groote schaede by-brengt.

[p. 12]

Want onder de heerlijke gaeven die God op zijn Gezanten wonderlijc uitstorte op den vijftichst-dach: wort deeze wijtloopichst van Lucas beschreeven: te weeten, datse konden bequaemelijc uitspreeken alderlei taelen; niet alleen de Hoofttaelen, maer ooc de Volc en Lanttaelen. Act. 2. En door dien Petrus te vooren hier van ontbloot was: rocht hy in gevaer van gevangen te worden. Matth. 26.73. En 42000 Ephramiters quaemen daer door om 't leeven. Iud. 12.6. Gelijk diergelijke inden oorloch en anders noch dikwils gebeurt.

De oorzaec waerom de rechte uitspraec der Oude, als der Hebreen, Grieken, &c. nuu niet ten vollen is bekent: en dat daer oover zoo veel zoekens en twist onder de Taelgeleerde is; ooc veel pampier met losse raemingen vervult wort: dat meede de oude taelen die op eene wijs geschreeven worden, zeer verscheide worden gesprooken en geleezen: is alleen, dat tot nuu toe zoo weinich van deeze Const ontdect zy. Hier uit spruit ooc, dat veel Taelmeesters in haer schriften klaegen of voorgeeven, datse veel uitspraec niet en konnen beschrijven: en alleen met mondeling voor te spreeken, leeren: 'twelc veeltijt ongeleegen valt, of door haer doot ondoenlijc wort. Zulx dat deeze niewe Const, die alle deeze quaeden kan wech neemen; en om de Afweezende en Naecoomelingen door schrift volkoomender alle uitspraec te vertoonen, dan met mondelinge voorzegging, de gront leit; als ooc om iemant welc door naebotsing, eenige uitspraec niet leeren en kan, die hem diets te maeken door aenwijzing der oorzaeken, den voet geeft: alle Taelmeesters en Taelleerders op't hoochste nut en dienstich moet zijn.

De Dichters of Poëten is deeze Const niet alleen nut, maer gans nootsaekelijc. Want haer doen voor zoo veel het inde voortbrenging van saemen-gepaste en vergeleeke Spreecgeluiden bestaet (zijnde zulx haer eigenste werc): moet door deeze konst geschieden. Doch dewijl icse nuu zoo ver niet en beschrijf, zal daer van niet breeder spreeken.

Die in't geene men Logica en Dialectica heet, vermaec scheppen: zullen niet zonder vrucht deeze konst doorgronden: aengezien zy daer in zelsaeme Voorbeelden van beschrijvingen, ordens, verdeelingen, en onderscheidingen zullen vinden. Want ic tot zulx wel zoo veel arbeit heb aengewent, als om de zaeken zelfs te ontdecken.

De geene die lust hebben inde weetenschap diemen Physica d.i. Aert of Natuerkennis, noemt: en connen uit deeze Const geen kleine nuttichheit scheppen. Want daer in den rechten aert des geluits van niews ontdect wort: en byzonderlijc van't geluit der Dieren, en voornaemelijc des menschen: zijnde het wonderlijcste, zoo van weegen zijn groote verandering; als ooc zijn meenigerlei natuerlijc tuich en roersel, daer't door veroorzaect.

Van gelijke ooc de Ontleeders en Geneesmeesters, 't sy Raetheelders of Werc-heelders. Want deeze hier konnen leeren een niewe beschrijving en verdeeling vande Mont, en andere deelen daer by geleegen: en wat elx werking en gebruic zy, in't voortbrengen der spraec: Insgelijx hoeder ontrent de Keel een vrywillige roering is, daermen tot noch toe geen kennis van heeft gehat; diens Muizen of Spieren noch te zoeken zijn. Alles zeer noodich geweeten, om de gebreeken dier deelen sonder hinder der spraec te konnen helpen: en met afneemen of byvoegen

[p. 13]

de gebreekelijke spraec te moogen beeteren: ooc, om uit het spreeken, van de hinderingen en toevallen recht te konnen oordeelen. Zulx dat, gelijcse om de Gebreeken die de oogen onderwurpen zijn, dienen ervaeren te zijn inde vermaekelijke weetenschap Optica genoemt: Zoo ooc in deeze Spreeckonst, om de Toevallen des Monts en by geleegen deelen.

Dewijlmen dicwils ziet gebeuren dat de jonge kinderen die spreeken leeren, eenige gebreekelijke spraec aenwennen, daer d'Ouders geen raet toe en weeten om te beeteren; naedienze d'oorzaec der gebreekelijkheit niet en verstaen; noch waer die in geleegen is: zoo zoude de zulke deeze Const ooc vorderlijc konnen weezen, om 'tvoorzeide by tijts te voorkoomen; en om andere reedenen.

uit deeze alle blijct dat deeze Const een vande nutste en noodichste is: en dat ic om die te ontdecken, en in een geschicte orde te brengen, geen onnutten arbeit heb gedaen: en van gelijke niet en zal doen die zich tottet grondich onderzoec desselven gaet begeeven, en hem daer in betoont een Letter die naew daer op let; volgens mijn Waepe-spreuc, en dit dicht daer op slaende.

De Letter op Pampier, doet heugen oude zaeken:

De Letter op de Lip, ontdect des herts gedacht'.
Wie dan een Letter is, die op de Lett'ren acht,
Can tot beroemt verstant van Out en Niew geraeken:
Ooc van de Lett'ren Goots, geschreeven op 'zBerchs top
Daer 't Leeven of den Vloec aenhangt. Dus Letter op.

II. Wat de Waerdichheit deezer const aengaet, die zal by veel wel klein schijnen: om datse beezich is ontrent zaeken, diemen de Kinderen, en geringste alder-eerst leert. Maer dit is een heel verkeert en ondankbaer oordeel. Want gelijkmen het broot niet en moet klein achten om dattet ooc de Geringste gebruiken: en die zulx doet zijn dwaesheit bevint, als hy dat moet derven in hongersnoet, en al zijn Gout en Zilver om dit alleen wel zoude willen geeven, gelijc in Egipten en Samaria geschiede: Zoo ooc hier. Want de gemeenheit, als die is verknocht met nuttichheit, niet en behoort te baeren verachting, maer achting. En dewijle die hier in een hoogen trap zijn: zoo volcht daer uit haer groote waerdichheit. En hierom ist dat veel vande aldergeleertste, en ooc vande hoochst-verheeve in staet, als Keizers, Veltooversten, &c.: haer niet en hebben geschaemt zoo ver hier mee te bemoejen, datse zelfs van de rouwe beginselen alleen hebben geschreeven, en boeken uit gegeeven. Booven deeze ist wel zoo, dat de rouwe beginselen deezer const de minste Leerlingen worden voor-gestelt: maer de hooger beschrijving desselfs, gelijc die hier geschiet, acht ic zoodaenich te zullen worden bevonden, dat zelf de kloecke geoefende verstanden daer werc in zullen vinden. Gelijc zulx ooc inde Telconst gebeurt: diens rouwe beginselen meede wel zijn voor de kinderen: maer haer hooge beschrijving, welc het oorzaekelijc bewijs vervat, en de verhandeling der getaelen, diemen Gefigureerde, of Geometrise en Cossise of Algebraise noemt, voor de kloecst-zinnige: en daer oover in groote achting.