|
| |
| |
| |
Bijlagen.
No. 1 (Zie hoofdstuk VIII, bladz. 38).
Zooals men weet, zijn de exemplaren der eerste uitgave van het Wonderjaar eene zeldzaamheid geworden op onze boekenmarkt. Zekere wijzigingen, door den schrijver aan het werk, zooals het in oorsprong was, toegebracht, waren oorzaak dat deze uitgave nooit meer herdrukt werd. Velen hebben Conscience deze heromwerking, wat! deze eenvoudige hertoetsing euvel genomen, en er hem noch grove woorden, noch zelfs lasteringen om gespaard.
Ida von Düringsfeldt schreef reeds in haar boek Von der Schelde bis zur Maas: ‘Aan deze eerste oplage van het Wonderjaar is eene soort van geheime geschiedenis verbonden, die men elkander al lispelend vertelt... Over de verandering zijner richting in het algemeen, verandering, die hem door zijne vroegere partij tot nu toe hevig werd verweten, onderhield Conscience mij energisch en onbewimpeld, toen ik hem in 1858 te Kortrijk bezocht.’
Men heeft beweerd, dat deze wijzigingen eerst op het tijdstip, toen Conscience zich in Antwerpen als politiek man aanstelde, als iets laakbaars werden beoordeeld.
Zulks is althans in zooverre valsch, dat reeds in 1839 een | |
| |
pennetwist, aangaande dit kiesche vraagstuk, gevoerd werd tusschen de Antwerpenaar en het Antwerpsche Nieuwsblad.
In eene bijzondere briefwisseling, uit Antwerpen aan de Broedermin (Gent, 1849) gezonden, lazen wij onder meer hier volgende aantijgingen, die wij volledigheidshalve mededeelen:
‘Eene tweede uitgaef van het Wonderjaer was verschenen, en die uitgaef was eene vervalsching, waerin de schryver nederig en openlyk vóor de dweepzucht kroop. Die verbastering wekte des te meer de aendacht op, daer die historische roman de eerste in Antwerpen was verschenen, en de nieuwheid van een Vlaemsch werk het met eene belangstelling had doen ontvangen, welke zelfs geen der latere werken van den Heer Conscience, hoeveel beter ook onder het enkele oogpunt der letterkunde, werd gegeven. Men sprak van verkooping, en de gunsten, de eeretitelen, welke den Heer Conscience kort daarna verleend werden, brachten niet weinig toe om die vermoedens in het volk te versterken. Het denken aen een verraed had de tooverkracht verbroken. De apostelen waren de woekeraers uit den tempel geworden.’
Onbetwistbaer is het, dat, in de latere bewerking van het Wonderjaar, het doel, dat de schrijver zich luidens het prospectus der eerste uitgave gesteld had, geheel wordt uit het oog verloren.
‘De beeldstorming dient tot ontknooping des verhaels’, zoo luidde het daar inderdaad; ‘het moet dus een deel der Geuzenhistorie bevatten. Licht zal men bemerken, welk doel de schryver zich heeft voorgesteld, daer hy, voor zooveel de oude Kronyken hem dit toelieten, de Geuzen onzes Vaderlands, van de godvergetene gevoelens der beeldenvyanden, heeft zoeken te verschoonen.’
In eene onlangs verschenen brochuur, ‘Pourquoi un con-
| |
| |
servatoire flamand? A propos des Fètes de 1880, par E. Lefèvre, Membre de I'Acad. de Rheims, Anvers; Mees et Cie.’, - werden al deze hatelijke aantijgingen weder d' office en met een gansch misplaatst welbehagen heropgedischt, en zoo mogelijk, in nog hatelijker bewoordingen dan ooit ontwikkeld.
Bedoelde pamphlettist beschuldigde kortweg Conscience van op zekeren dag aan eene politieke partij - versta: de Katholieke - zijn talent verkocht te hebben, en, zoo luidde het nu:
‘Le voila au service du principe d'autorité, qu'un pionnier du progrès doit repousser comme fatal... Son talent d'écrivain est indéniable; mais on y sent traîner une préoccupation maladroite, comme s'il craignait d'éveiller le maître, qu'il s'est donné. Il retient ses compatriotes dans l'administration des bâtons à trois bouts, dans l'abrutissement de la superstition, disons le mot, dans l'esclavage clérical’
Plicht is het, eens voor altijd de waarheid, zooals zij zich in deze zaak voordoet, openbaar te maken. Daarom laten wij hier dan ook volgen de hoogst opmerkenswaerdige uitleggingen, door Conscience zelven aan eenen medewerker aan de Etoile Beige, G. Eeckhoudt, desaangaande in 1881 gegeven en door dezen in 's mans biographie opgenomen.
‘C'était à cette époque malheureuse et troublée de ma carrière, dont je vous ai fait un court tableau. Je mangeais de la vache enragée et d'autre part, trop fier pour me plaindre, j'attendais avec stoïcisme un retour de la chance en ma faveur. Un jour, comme j'étais seul chez moi, l'estomac creux et le cerveau en ébullition, un domestique de mon ami Wappers vint m'avertir que son maître m'attendait sur le champ pour me parler d'une affaire urgente. Je m'empressai de me rendre chez l'artiste et en entrant dans la salle à manger, je le trouvai attablé avec une autre personne, d'allures officielles, | |
| |
qu'il me présenta comme M. de Sorlus, directeur au ministère de la justice.
‘- Voyons, Henri!’ me dit l'auteur de Charles I avec cette cordialité bourrue, qui me plaisait tant chez lui; ‘inutile de t'en défendre avec un ami; tu es dans la dèche, mon garçon, tu mènes une vie de galérien! Tu ne diras par le contraire?’
‘- Eh bien! oui,’ fis-je avec la mème franchise, ‘tu as raison; je ne nage pas dans le Pactole. Mais après?’
‘- II y a que je causais à l'instant avec M. de Sorlus de ton Wonderjaar et de tes autres livres. Figure-toi que le gouvernement est embarrassé pour fournir les bibliothèques des prisons et des hospices? Les ouvrages qu'on met entre les mains des malheureux reclus sont d'une moralité par trop bébète et fadasse! Mais on n'a que ceux-là, croit-on, à Bruxelles; or, je songeais, moi, que tes romans feraient merveilleusement l'affaire! C'est de la morale intéressante, cela; on ne s'endort pas sur ces pages et on sort meilleur de cette lecture. J'ai recommandé tes oeuvres à M. de Sorlus. Il s'est empressé de saisir cette occasion, Et te voilà, ici pour t'entendre avec lui.’
‘Le résultat de mon entretien avec M. de Sorlus fut 'que j'enverrais à Bruxelles, à la commission des bibliothèques, un exemplaire de chacun de mes livres. Ce ne devait être là qu'une simple formalité: la fourniture était certaine. Je pouvais même aussitôt m'entendre avec mon imprimeur pour faire une édition officielle de mon oeuvre. Le gouvernement prendrait tous les frais à sa charge.
‘Fort de eet accord verbal, je conclus dès ce moment un arrangement avec un imprimeur. Celui-ci fit la commande du papier, des caractères et des encres nécessaires. Tout était prêt. Je n'attendais plus qu'une lettre de Bruxelles pour commencer l'impression. Je l'attendis longtemps; rien n'arrivait. | |
| |
Wappers, pas plus que moi, ne savait à quoi attribuer ce silence. Il me fut expliqué par une lettre confidentielle que m'envoya un de mes amis de Vilvorde, l'instituteur Martens, chargé de donner des cours aux prisonniers. Celui-ci m'écrivait, que la lecture du Wonderjaar avait compromis toute l'affaire.
‘L'esprit et la tendance de eet ouvrage ne pouvaient convenir à des lecteurs, qui n'étaient déjà, que trop portés à la passion et à la révolte. Fort marri de cette nouvelle, j'allai trouver un prêtre, reconnu pour ses idées libérales, curé de la paroisse St-Jacques à Anvers. Dès les premiers mots, que je lui touchai de ma déconvenue, eet ecclésiastique me dit de ne pas désespérer, que tout s'arrangerait encore. Seulement, il fallait faire subir quelques remaniements de peu d'importance, non-seulement au Wonderjaar, mais aussi au Lion des Flandres.
‘Ainsi, dans ce dernier ouvrage, les héros, le fougueux Breydel surtout, juraient à chaque alinéa. Mon censeur bienveillant admettait, que cette intempérance de langage entrât dans le caractère du doyen des bouchers, mais à la lecture, cette kyrielle de bij God avait dû scandaliser les membres de la commission. Je convins, que ces jurons, étalés avec complaisance, n'étaient pas d'un bon exemple à donner à des prisonniers. Le prêtre finit par m'adresser directement à un de mes juges, un certain Guillaume Van Hemel, habitant Malines. Celui-ci, également dans les ordres, prit à parti le style plus encore que l'intrigue du Wonderjaar.
‘Les changements, qu'il me demandait d'y introduire, n'étaient guère importants pour moi; ils n'entamaient pas le caractère essentiel de l'oeuvre. Ainsi les héros du roman étaient des Gueux; les traîtres et les bourreaux des Espagnols, des catholiques; - il fallait, pour que le livre ne parût pas dirigé contre | |
| |
la religion, que de nobles sentiments, des idées sages fussent exprimés aussi par un personnage orthodoxe, de préférence un prêtre. In 't Wonderjaar accordait avec un certain partipris le monopole de tous les heroïsmes et de toutes les vertus aux conspirateurs Gueux. Je consentis à la création d'un nouveau personnage: ce fut le père François de l'édition nouvelle et de toutes celles qui ont suivi. Puis, enfln, je remplaçai dans la célèbre ronde de l'époque, le Sa pater kiest hier, qui ferme le volume, le mot kussen par groeten dans le passage suivant:
Gij moet mij driemaal kussen
Eer gij van hier moogt gaan.
‘Voilà, les seuls changement qu'on me demanda et auxquels je consentis, parce qu'ils ne me parurent pas de nature à altérer l'idée de l'ouvrage. Grâce à ce léger compromis, à cettê concession de forme plutôt que de fond, mon Wonderjaar et mon Lion des Flandres purent affronter l'examen des lecteurs les plus rigides et être remis sans danger entre les mains de la jeunesse.’
Van de eerste uitgave, gedrukt bij de Weduwe Schoesetters, had Conscience alle exemplaren van zijn handteeken voorzien. De Heer J. Staas, in zijne brochuur ‘Een Blik in het Verledene’ (Antwerpen, L. Janssens), beweert in den boekhandel schier zoovele ongeteekende als geteekende exemplaren te hebben aangetroffen. Hij voegt er bij: ‘Hebben wij hier met eenen letterlijken nadruk te doen, zooals wij meer dan eens hebben hooren bevestigen, en die in of omtrent 1846, in 't geheim zou vervaerdigd zijn, nadat de schrijver de richting van zijn boek had veranderd?’
| |
| |
| |
No. 2 (Zie hoofdstuk X, bladz. 48).
Ziehier, in hare gebrekkige taal en haren eenigszins gezwollen stijl, de redevoering, door Conscience, op 6 Februari 1839, het Schouwburg van Verscheidenheden uitgesproken. Dezelve ontbreekt in de volledige werken.
‘Het is dus klaerblykend, dat er onvermydelyk eenen oorlog uit den tegenwoordigen staet van zaken moet opryzen -; want stemmen wy toe in de 24 artikels, dan vinden wy 400,000 onzer broederen, die zich eerder zullen laten slachten, dan ketens van eenen vreemden vorst aen te nemen; en het zou onredelyk zyn te denken, dat wy dan niet in dien oorlog zouden worden ingewikkeld. De studenten, de vrywilligers van het Comité central, het leger, hoe onderdanig ook, ja gansch Belgenland zou toeloopen om de slachtery van een edel volk te beletten en den vreemdeling te verjagen. Stemmen wy niet in de 24 artikels, dan zullen de Mogendheden zelf ons aenvallen.
Indien wy onze 400,000 broederen, zonder hen te helpen, tegen eene ongelyke macht lieten worstelen, wat zou er dan van ons geworden? Die zelfde vorsten, welke ons nu willen dwingen, zouden ons met verachting en als hun speeltuig aenzien; zy zouden onze nationaliteit aen stukken scheuren, indien hun dit wat later bebaegde; de andere volken van Europa zouden ons mispryzen, als kinderen, die om een bestaen gevochten hebben, die zoo zeer op moed en vryheid geroemd hebben, en die nu, met lafheid en verloochening, eene zoo sterke schennis van het recht der menschen dulden. Onze verlatene broeders zouden het uur vervloeken, op hetwelke zy met ons tegen den gemeenen vyand streden, ja wy zouden hunnen vloek verdienen, want onze schuld is | |
| |
het, dat zy zich tegen hunne voormalige meesters opgeworpen hebben.
Wy, het Vaderland, hebben tot hen geroepen: komt, broederen, wy vechten hand aen hand voor de gemeene vryheid! En wanneer zy hun bloed voor het openbaer welzyn, voor onze onafhankelykheid vergoten hebben, zouden wy hen verloochenen en zeggen: Wy trekken u onzer niet meer aen. Dat de Hollander, uwe voorgaende vyandschap gedenkende, u plage, u verachte, u uit wraek verdrukke en u als ware slaven behandele, wat geeft dit ons!
ô Landgenoten! Zult gy lyden, dat dit schandmerk ons voor eeuwig op het voorhoofd gedrukt worde, en dat de bladen der geschiedenis onze lafheid aen onze zonen als een voorbeeld van verdiende verachting onder het oog leggen! Zal er by de nakomelingen gezegd worden, dat wy, die den naem van het voorgeslacht door ons bloed hebben herkocht, eenige jaren later dien roemryken naem met het slyk der lafheid hebben bezoedeld? ô Dan ware het voor de eer van onzen stam wenschelyker geweest, dat wy dien naem zuiver en onbevlekt in het boek der verledene tyden hadden laten rusten. Maar neen, ô broederen, goed bloed kan niet liegen, en indien de belangen van koophandel en nyverheid u tot hiertoe weerhouden hebben, uwe edele gevoelens over de tydsomstandigheden uit te drukken, is het zonder twyfel dat gy, het vaderland in gevaar zynde, evenals de Walen, onze landgenoten, zult doen zien, dat wy het grondgebied en den naem, die er aen kleeft, ook anders dan met woorden willen en zullen verdedigen. - Wy zyn nog niet tot die laegheid gekomen, nog niet tot daer aen het stoffelyke deel des levens verbonden, dat de pynen of de vreugden der ziel ons niet meer treffen zouden. Gy weet het, er is voor den mensch iets anders noodig dan het dagelyks voedsel, dan | |
| |
het geld: hem behoeft ook, indien hy eene rechtschapene ziel heeft, de overtuiging van eigenwaerde, het gevoel van grootheid, dat het leven lydelyk maekt. - Een slaef in een weelderig land - een slaef op eenen stapel koopwaren - een slaaf op een gouden bed, is en blyft een verachtelyk mensch, die zyne hooge bestemming hier op aerde verloochend heeft: voor hem is het zielsgenoegen onbekend, en hy raekt dicht aen het onredelyk schepsel, wiens noodwendigheden zich ook niet boven het stoffelyke verheffen.
Zoodra de Mogendheden hunne benden op onze grenzen zenden zullen, zal ons strydgierig leger, met onze zoo wel bezielde Burgerwacht, tegen de ontzaggelyke macht optrekken. De Koning wil het, de Kamers willen het: de inwooners der verkochte provintiën zullen zich als razend tegen hunne verdrukkers opwerpen. Welnu, hoort - welke gevolgen die ‘onvermydelyke oorlog hebben moet, indien wy, Vlamingen, door traegheid en rustziekte de schuld van de nederlaeg der onzen waren: 40,000 onzer broederen, uwe kinderen, die nu in het leger zyn, zouden sneuvelen, en stervende zouden zy weten, dat hun bloed het Vaderland niet heeft vrygemaekt! Verstaet gy, hoe bitter zulke dood zyn moet? - ‘Louis-Philippe, die baetzuchtige Vorst, zou onze sterke steden van het zuiden innemen, Luxemburg en Limburg zouden in puinhoopen verkeeren; en wy, als slaven door de opinie der volken van Europa gegeeseld, zouden onze nationaliteit zien vallen, ons bestaen zou die neêrlaeg niet overleven, en er zou geen Belgenland meer mogelyk zyn. Al het vergoten bloed zou ten onnutte gemaakt zyn, en de Martelaren, die nu aan den voet van het beeld der Vryheid te Brussel rusten, zouden opstaen, om ons toe te roepen: ô lafaerds! wy zyn voor u gesneuveld, wy zyn uit liefde tot u van de aerde verdwenen, en gy werpt den laster | |
| |
over onze lyken! en maekt ons werk tot een kinderspeeltuig, dat men in eene kwade luim verbryzelt!
.... Maer neen! wy moeten de natiën van Europa dwingen om nogmaels in het boek der eeuwen te schryven: De Belgen zijn de kloeksten aller volken!
Ons bloed stroome dan, in het uur van nood en van gevaer, voor Vryheid, voor Vorst, en voor Vaderland!’
Deze redevoering werd, voorzien van de handteekens van Conscience en Jan de Laet, onder den titel: ‘Aenspraek tot het Vlaemsche Volk,’ te Antwerpen by L.J. de Cort, in 1839 uitgegeven.
| |
No. 3 (Zie hoofdstuk XI, bladz. 69).
Het kan niet van belang ontbloot zijn, over deze debatten, die destijds in België eene groote opschudding te weeg brachten, iets naders te vernemen. Wij ontleenen deze inlichtingen aan de reeds gemelde Broedermin van Gent.
Het waren de Heeren de Steenhault, Bruneau, Rodenbach en Coomans, die in 1851 de aandacht vestigden op het volslagen gebrek aan Vlaamsch onderricht op de landbouwscholen. Dit was niet de eerste maal, dat klachten opgingen aangaande de algeheele verfransching van het onderwijswezen, in alle graden. In December 1849 was ‘aen de Vertegenwoordiging van het Belgische volk’ een vertoogschrift aangeboden, waarvan de besluiten vervat waren in deze woorden:
‘1°, dat het onderwijs in Nederlandsche taal in al de klassen der Athenaea en Colleges der Vlaamschsprekende provintiën verplichtend zij;’
‘2°, dat de Nederlandsche taal in de Vlaamschsprekende provintiën gebruikt worde om de talen van gelijken oorsprong, bepaaldelijk het Hoogduitsch en het Engelsch, te onderwijzen.’
| |
| |
Reeds in hetzelfde zittingjaar 1851 verdedigden de Heeren Coomans en de la Haye een voorstel, strekkende om de Annales parlementaires in het Nederlandsch te doen vertalen.
M. de Perceval, liberaal afgevaerdigde van Mechelen, laakte in zeer strenge bewoordingen de benoeming in Vlaamsche gewesten van ambtenaren, die de landstaal niet machtig zijn. Coomans en Rodenbach stonden hem kloek ter zijde.
Als men nagaat, dat de ergste dezer grieven tot heden toe voortbestaan, en dat er soms jaren heenvliên, zonder dat eene enkele stem in de Kamer opgaat, om op rechtherstelling aan te dringen, voelt men zich onvrijwillig aangegrepen door een gevoel van ontmoediging voor het heden, en van dankbare bewondering voor de edele stoutmoedigheid uit gene, verre dagen.
| |
No. 4 (Zie hoofdstuk XII, bladz. 81).
Ziehier eenige woorden, uit de redevoering, door dichter Jan van Beers uitgesproken, op het afscheidsfeest, Conscience bij zijn vertrek naar Kortrijk aangeboden.
‘Dank, Conscience, dank voor die heilige Vlaamsche overtuiging, welke gij ons allen in den boezem hebt gestort - dank voor de ouderen en de jongeren, maar vooral voor de jonge strijders in het Vlaamsche letterveld - want bij hen was altijd uw hert. Aan de jongeren behoort de toekomst; gij, gij streefdet van over reeds zoo lang die toekomst te gemoęt -, en daarom, in naam van die moedige en talentvolle schare, roep ik u andermaal ‘dank’ toe.
Ik ben éen van hen, en evenals zij allen, heb ik in uwe schriften de liefde van eigen schoon geput. De hemel vergeve het mij! In de onvaderlandsche studiën mijner jeugd deed ik mijn best, ja ik ieverde er voor, om mij zelven in een | |
| |
vreemd kleedsel te wringen, om het hert zelf van het eigen vaderlandsche te vervreemden: - ik las de Leeuw van Vlaanderen, en het werd mij licht in het hoofd en licht in het hert, en ik gevoelde, dat het vaderland op eenen verderfelijken weg voortliep. Ik zwoer, dat ik ook mij zelven zou doorgronden om te zien, wat ook ik voor dat vaderland doen kon; ik zwoer, dat iedere sprankel, die uit mijn gemoed zou geboren worden, zou besteed zijn, om het licht eener eigene beschaving over het Vlaamsche land te doen gloren.’
| |
No. 5 (Werken van Conscience).
Ziehier de lijst van Consciences werken, naar tijdsorde gerangschikt.
Het Wonderjaar, 1837; Phantazij, 1837; De Leeuw van Vlaanderen, 1838; Aanspraak tot het Vlaamsche volk, 1839 (in medewerking met J.A. de Laet); Hoe men Schilder wordt, 1843; Wat eene Moeder lijden kan, 1843; Siska van Roosemael, 1844; De Sleutel der gezuiverde Spelling (een enkel groot blad), 1844; Geschiedenis van Graaf Hugo van Craenhove, 1844; Geschiedenis van België, 1845; Avondstonden, 1846; Eenige Bladzijden uit het boek der Natuur, 1846; Lambrecht Hensmans, 1847; Jacob van Artevelde, 1849; De Loteling, 1850; Baas Gansendonck, 1850; Houten Clara, 1850; Blinde Rosa, 1850; Rikketikketak, 1851; De Arme Edelman, 1851; De Gierigaard, 1852; De Grootmoeder, 1853; De Boerenkrijg, 1853; Hlodwig en Clothildis, 1854; De Plaag der Dorpen, 1855; Het Geluk van rijk te zijn, 1855; Moeder Job, 1856; Beschrijving der nationale Jubelfeesten, 1856; De Geldduivel, 1856; Batavia, 1858; Redevoeringen, 1858; Mengelingen, 1858; De Omwenteling van 1830, 1858; Simon Turchi, 1859; | |
| |
De Kwaal des Tijds, 1859; De jonge Doktor, 1860; Het IJzeren Graf, 1860; Bella Stock, 1861; De Burgers van Darlingen, 1861; Het Goudland, 1862; Moederliefde, 1862; De Koopman van Antwerpen, 1863; Eene Uitvinding des Duivels, 1864; Menschenbloed, 1864; De Ziekte der Verbeelding, 1865; Bavo en Lieveken, 1865; Valentijn, 1865; De Burgemeester van Luik, 1866; Levenslust, 1868; De Kerels van Vlaanderen, 1870; Eene O te veel, 1872; Koning Oriand, 1872; Een goed Hert, 1872; Eene Stem uit het Graf, 1872; Een Zeemanshuisgezin, 1872; Een Slachtoffer der Moederliefde, 1872; De twee Vrienden, 1872; De Baanwachter, 1872; Korte Levensbeschrijving van Dr. F.A. Snellaert, 1873 De Minnezanger, 1873; De Dichter en zijn Droombeeld, (zangspel), 1873; De Keus des Herten, 1873; Everard t'Serclaes, 1874; Eene verwarde Zaak, 1874; Levensbeschrijving van Willem de Mol, 1874; Schandevrees, 1874; Gerechtigheid van Hertog Karel, 1876; De Oom van Felix Roobeek, 1877; De Schat van Felix Roobeek, 1878; Het Wassen Beeld, 1879; Eene Gekkenwaereld, 1879; Eene welopgevoede Dochter, 1880; Geld en Adel, 1881; Redevoering in de Academie te Brussel, 1881.
In de eerste uitgave van de Avondstonden kwam een in latere herdrukken verwaarloosd verhaal voor, het Oordeel Gods dat voor de eerste maal gedrukt werd in het Nederduitsch Letterkundig Jaerboekje voor 1839; - de Dichter en zijn Droombeeld is niets anders dan eene berijmde heromwerking van de Pelgrim in de Woestijn, eene in 1840 door de Noordstar bekend gemaakte fantazie.
Bij dit alles moet gevoegd worden een klein historisch verhaal uit de 16de eeuw, onder den titel de lange Nagel in de Phantazij geplaatst, en later, in 1858, in de eerste gezamenlijke uitgave zijner werken, nog eenmaal tegen den wil des schrij- | |
| |
vers herdrukt, die het inderdaad aanzag ‘als eene zeer gebrekkige vrucht der letterkundige onervarenheid zijner eerste jaren.’
Zijne Avondstonden behelzen onder andere kleinere schriften: De kwade Hand, - De Geest des Goeds en de Geest des Kwaads, - De Zoon des Beuls, - Quinten Metsijs, - De brandende Schaapherder.
In de Mengelingen komen onder meer voor: De Zending der Vrouw, - De Maagd van Vlaanderen, - De Dahliakoorts.
De Redevoeringen zijn de volgende: I. Uitgesproken op het graf van van Brée, 1839; - 2. Uitgesproken bij het beeld van Rubens, op het oogenblik der plechtige onthulling, 1840; - 3. Op de vergadering van het Taelverbond, te Brussel, 1844; - 4. Bij het graf van Jozef van Hoy, leerling der Academie van Antwerpen, 1846; - 5. Bij het graf van J.F. Willems, 26 Juni 1876; - 6. Op het groot muziekfeest ten voordeele der slachtoffers van den hongersnood in Vlaanderen, 1847; - 7. Bij het graf van Theod. van Rijswijck, Io Mei 1849; - 8. Over de miskenning der moedertaal, op een letterk. feest, 1871; - 9. Ter gelegenheid der meerderjarigheid van den Hertog van Brabant, 1873; - 10. Uitgesproken in ‘voor Taal en Kunst’ ter gelegenheid van het huwelijk van den Hertog van Brabant; - 11. Op het feest van de St.-Lukasgilde, 21 Oogst 1834; - 12. Aanspraak tot de bekroonden in den wedstrijd van 's lands scholen, 1854; - 13. Bij het graf van Eug. Zetternam, 15 Oct. 1855; - 14. Bij de uitdeeling der prijzen aan de bekroonden in den wedstrijd tusschen 's rijks lagere scholen te Kortrijk, 20 Juli 1857.
| |
No. 6 (Titels van Conscience).
Conscience was, zooals bekend is, sedert 1881 een der vijf eereleden van de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde, | |
| |
te Leiden. Sedert 1854 maakte hij deel uit van dit geleerd genootschap.
Eerst op 6 Mei 1867 viel hem de verdiende aanerkenning te beurt van wege de Koninklijke Academie van België: men bood hem den titel aan van ‘briefwisselend-lid’, welken hij echter, op 10 Mei 1869, voor dien van werkend lid verruilde. Hij was mede voor het dienstjaar 1883 bestuurder der klas van Letteren bij deze Vereeniging.
Conscience was vereerd met een dertigtal ridderorden, waarvan het schrijver dezes, ondanks herhaalde pogingen en opzoekingen, niet gelukt is de lijst op te maken.
Hij werd ridder der Leopoldsorde op 5 Juni 1845, officier derzelfde orde op 19 Juli 1856, groot-officier op 9 Mei 1881.
Onder zijne buitenlandsche eereteekens dienen gemeld dat van Flips den Grootmoedige van Hessen, Sint-Michiel van Beijeren, Gustaaf Wasa van Zweden, de Nederlandsche Leeuw, de Roos van Brazilië, de Roode Adelaar van Pruisen, enz.
| |
No. 7 (Redevoeringen, op het graf van Conscience uitgesproken).
Onze schets gewaagt slechts terloops van de redevoeringen, die ter gelegenheid van Consciences afsterven zijn uitgesproken. Immers, dagbladpers en tijdschriften hebben al wat men dienaangaande wenschen kon aangeteekend. Zij hier dus enkel volledigheidshalve aangestipt, dat, ten sterfhuize, het woord werd gevoerd door den Leuvenschen Hoogleeraar Dr. P.G.H. Willems, in name der Koninklijke Academie van België; doorEmanuël Hiel, in name van eenen groep liberale vrienden; door J.A. de Laet, volksvertegenwoordiger, en door | |
| |
Advocaat Mr. Coppieters-'t Wallant, als voorzitter der Brugsche ‘Breydelcommissie’, waarvan Conscience eere-voorzitter was.
Op het Kiel, het Antwerpsche gemeente-kerkhof, waar het gebalsemde lichaam des overledenen op 16 September werd bijgezet, werden lijkreden uitgesproken door M. Leopold de Wael, burgemeester van Antwerpen,- Mr. Jan van Rijswijck, raadsheer, namens het Willemsfonds, - Frans de Potter, uit Gent, namens het Davidsfonds, - Geeraard Schoïers, als afgevaerdigde van de Nederduitsche Bond, - Désiré van Spilbeeck, als hoofdopsteller van de Vlaamsche school - van der Cruyssen, in name van de Société littéraire van Kortrijk, - Pol de Mont, als voorzitter van den kunstkring Wees u zelf, - A. Nelis, namens de Vlaamsche Broederbond van Brugge.
Hier zij medegedeeld de
| |
Redevoering van Pol de Mont, namens den kunstkring ‘Wees u zelf.’
Kunstgenooten! Broeders in den kamp!
Ware het mij gegeven geweest, op deze plaats en op dit oogenblik, de stem te verheffen in eigen naam en uit aandrang der gevoelens, die mijn hert inderdaad bewegen, ik zou het aanschouwd hebben als mijne bijzondere zending, na zoovelen, die in hèm den scheppenden Dichter huldigden, in dezen dierbaarsten aller dooden, den mensch te vereeren, wiens nederigheid, vriendentrouw en zielenadel onder ons spreekwoordelijk geworden zijn. Ik zou gewaagd hebben van dat innemende gemoed, zoo open voor al wat verheven, voor al wat goed is; van die warme, gulle hand, te allen tijde gereed, om ook den minste onder allen, tot aanmoediging, tot steun misschien, te worden toegestoken; menig minder gekende trek uit Consciences leven zou mij tot bewijs hebben gediend, van | |
| |
zijne buitengewone dienstvaerdigheid, zijne onuitputbare mildheid, zijne ongeëvenaarde rechtschapenheid. Evenals Horatio bij het lijk van zijnen boezemvriend, Hamlet, zou ik hebben uitgeroepen: ‘Now cracks a noble heart!’
‘Thans is het gebroken, dat hert, zetel van al wat rein, goed, schoon is’, - en zóó zou ik mij wellicht eenigerwijze hebben gekweten van den plicht van dankbaarheid, die op mij, en voor immer, jegens Conscience berust: want - onder de talloozen, die hem liefhadden en die hij liefhad, onder de velen, die hij beschermd heeft en opgebeurd, heb ik hem wellicht de grootste weldaden te danken.
Edoch, ik spreek hier alleen als Voorzitter van eenen Vlaamschen Kunstkring. De nog jeugdige, hoewel reeds met roem bekende artisten, mannen van penseel en beitel, etsers, toonkundigen en dichters, die onlangs hand in hand sloegen, om onder leuze ‘Wees u zelf’, de beste krachten van hun talent ten offer te brengen aan de heropbeuring onzer eenig nationale, onzer Vlaamsche Kunst, hebben mij verkozen als tolk hunner laatste hulde, bij deze nog ongedempte groeve van den meestgevierden onder ons allen.
Weze dan ook, 'in hoofdzaak althans, mijne rede gewijd aan den letterkundigen arbeid van Conscience, dezen beschouwd in verband met onze nationale kunst.
Verre van mij de bewering, als zou het grootsche werk der Vlaamsche Wedergeboorte, eerst onder den invloed van dezen populairsten onzer schrijvers, zijn ontstaan. Vóór en met hem, hadden, ja! reeds andere begaafden onze taal onze letteren uit den doodslaap opgewekt; enkele jaren vóór nog Consciences eerste boek het licht zag, had Wappers, met zijn destijds veel besproken doek, Heldenmoed van van der Werff, de onverbasterde overleveringen onzer Vlaamsche, zeventiendeeuwsche schilderschool teruggevonden.
| |
| |
Dit ééne blijft intusschen waarheid: geen geest in Zuid-Nederland, oefende ooit eenen invloed, groot of duurzaam genoeg, om op éene lijn te worden gesteld met dien van Conscience, want deze deed zich tegelijk gelden, èn op de ontwikkeling zelve der kunst, èn op de verhouding tusschen de beoefenaars der meest onderscheiden harer vakken.
Van twee groote waarheden, twee axioma's, die ons uit de geschiedenis van alle bloeitijdperken zonneklaar tegenblinken, was de schrijver van de Leeuw van Vlaanderen, van zijn eerste optreden af als scheppend Dichter, diep doordrongen:
Vlaamsch zal in Vlaanderen de kunst zijn, wil zij niet gedoemd worden tot onvruchtbaarheid; -
geen vak der kunst zal aan het andere vreemd blijven maar alle zullen, zich ontwikkelend volgens wet en harmonie, het geheele, hooger leven des volks daarstellen in eene reusachtige, glansrijke Eenheid.
Consciences zienersblik had opgemerkt, hoe innig een verband er bestaat tusschen het bonte, roerende leven der menigte, het wel en wee der spraakmakende gemeente in stad en dorp, in binnenkamer en op straat en wegen, van den eenen - en de uitingen zelven der kunst, van den anderen kant. Hij begreep dat deze laatste, op de ure vooral, toen hij zich uitrustte tot den strijd, eene leerschool moest worden voor tienduizenden; dat zij, de edele en almachtige, de brengster van licht en vooruitgang, liever nog dan machtigen en rijken tot genot te verstrekken, de paria's onzer samenleving moest veredelen, beschaven, ontslaven misschien, dat zij hen op de hoogte moest brengen van hunne nationale plichten en rechten.
De omwenteling van 1830 had eenen noodlottigen scheidsmuur opgeworpen tusschen de hooger en lager standen der maatschappij in het nieuwgevormde rijk: het aanvaerden van eene uitheemsche taal, nagenoeg als eenig aanerkend voertuig | |
| |
van alle wetgeving, alle bestuur, alle onderwijs, had ruim drie vierden onzer medebroeders - het edelste, levenskrachtigste deel der bevolking - van alle verdere ontwikkeling verstoken.
Dien scheidsmuur - Conscience was het vooral, die hem, onder zijne geduchte slagen, allengskens deed verbrokkelen en wegvallen. Hij, de hoogbegaafde, hij verkoos de diepverachte, laaggezonken taal van de diepverachte, laaggezonken menigte, tot bondgenoote van zijn dichterlijk genie en zijne heerlijke fantazie, en ziet! - onder den indruk van zijn wegslepend woord, onder de levenswekkende kracht, die van gewrochten als de Leeuw van Vlaanderen uitging, lieten zich, niet enkel eenige dichters, maar een geheel geslacht van kunstenaars door de grootsche daden onzer Vlaamsche voorouders bezielen, grijpende, deze naar boetseerstok of palet, gene naar stift of etsnaald, om den heldentijd van vroeger, te midden van de schande van het heden, in aangrijpende beelden vóór te stellen.
't Was of uit al de openbaringen onzer toenmalige kunst, deze ééne kreet opging, waarmede hij zelf zijnen wereldberoemden roman had besloten:
‘Gij, Vlaming, die dit boek gelezen hebt, overweeg bij de roemrijke daden uwer vaderen, wat Vlaanderen eertijds was, wat het nu is, en nog meer, wat het worden zal, indien gij de heilige voorbeelden uwer voorouders vergeet.’
Wie onzer, kunst- en kampgenooten, die zich eenigszins op de hoogte waant van Consciences levensloop, wie weet niet, hoe de toen nog jeugdige schrijver, èn door het vuur zijner overtuiging, èn door de betooverende macht van zijn talent, de meestbelovende onder de hem omringende artisten, hoe verscheiden van vak en neiging ook, rond zich wist te vereenigen, tot op den dag, dat deze uitgelezen, hoewel kleine kring, de kern werd van die veelvermogende maatschappij, die onder kenspreuk Voor Taal en Kunst, jaren lang het | |
| |
middenpunt was van de algeheele kunstbeschaving, ja, van de Vlaamsche Beweging in Antwerpen, en die zelfs koningen, als bezoekers en vereerders, dorst ontvangen in haren schoot?
Hoef ik te zeggen, dat een zoo veelomvattend streven, dat een zoo heilzaam samen werken van alle kunstvakken, onder Consciences hoogere leiding, weldra door schitterende uitslagen bekroond werd? Gij kent ze immers allen, de namen van die geheele phalanx artisten, die volgens Consciences eigen woord, ‘den roem der Vlaamsche Schilderschool tot aan de palen der bekende waereld’ dreven.
Doch, wat zoek ik naar nieuwe bewijzen, om den nooit genoeg gewaerdeerden invloed van Conscience voor u allen duidelijk te maken? Spreekt, gij allen, die rond deze groeve staat: gij, die uit het dichterlijke Brugge tot ons kwaamt, dankt gij het hèm niet, zoo de twee grootste uwer volkshelden, uw Breydel en uw de Coninck, in eere hersteld, weldra op het oude forum uwer gemeente, vereeuwigd in brons zullen oprijzen? Gij, zonen uit het fiere Gent, was het niet na de verschijning van Consciences Jacob van Artevelde, dat het beeld des grooten Ruwaards op uwe Vrijdagmerkt werd opgericht? Gij, trouwe Poorters van het aloude Kortrijk, was het niet dank aan uwe bewondering voor de gaven van hem, die eens uw roemrijkste medeburger was, dat het penseel des Vlaamschen meesters het epos van den Guldensporenslag op de wanden van uw Raadhuis maalde?
Zoo werd de kunst harer nationale, harer democratische zending weder bewust: zoo wist zij zich, al wat den volke dierbaar is, tot stoffe en tot doel te maken!
Meer echter, oneindig meer volvoerde Conscience!
Tienmaal verbazender zou ons zijn invloed schijnen, indien wij, voor een enkel oogenblik, het min breede gebied der kunsten verlieten, en ons afvroegen, in hoevele duizenden her- | |
| |
ten zij het nationale bewustzijn, het sluimerende gevoel onzer eigenwaerde als afzonderlijke stam en als volk, door zijne talrijke scheppingen, heeft doen ontwaken!
Waartoe echter zou ik zulks, op deze plaats, herhalen?
Zoo ik u heden, rond gindschen koninklijken lijkwagen, uit alle gouwen van het Dietsche vaderland, vergaderd zag, als wildet gij, alle uwe veeten en twisten afzwerend, het woord van Schiller waarheid maken:
‘Wij willen één zijn en een volk van broeders,
en scheiden - nooit, in nood of in gevaar,’
nogmaals vraag ik het u dan: is uwe aanwezigheid niet het schitterendste bewijs, dat de kunst dan alleen eene macht, eene volksdeugdkweekende, lichtaanbrengende macht wordt, wanneer zij wortelt in het volk, in zijne taal, in zijne geschiedenis?
En daarom, kunst- en kampgenooten! daarom hebt gij wel gedaan, toen gij niet gewild hebt, dat de lijkstoet van dezen onzen Promêtheus een rouwstoet zou wezen; thans was hij een nieuwe, meer dan vorstelijke zegetocht van hem, het nederige kind des volks, in wien zich onze heilige volkszaak eene zoo glansrijke verpersoonlijking heeft verzekerd.
En ziet! Ondanks mij zelven, stijgen mij kreten van hoop en vertrouwen naar den mond en verdringen de bittere klachten over dit onherstelbaar, onvergetelijk verlies.
Met wellust laat ik mijne oogen weiden over uwe duizenden en duizenden hoofden, en onwillekeurig denk ik aan een tooneel uit des geliefden Meesters geliefdste werk: de Zegening vóór den Strijd. Daar zaten zij, de vrijheidaanbiddende mannen onzer gemeente, neêrgeknield op den Groeningerkouter, huiverend van heilige ontroering, in den killen mist des morgends. In geestdrift brachten zij een weinig aerde van | |
| |
den vaderlandschen bodem op de lippen, als tot eenen eed, dat zij hem zouden verdedigen tot den dood.
De aerde, waarin Conscience rust, is voor ons eene driemaal heilige aerde! Zij is een ander land van overzee dat wij door geene Saracenen zullen laten bezoedelen. Herdenken wij den morgend van elfden Juli, 1302. Brengen wij, in den geest althans, een weinig van dezen bodem op onze lippen, als tot eenen eed, dat wij allen den strijd, waarvan Conscience de ziel was en de roem, zullen voortzetten tot den dood.
Weze deze doodenakker voor ons, als eens de weide der vrijheidlievende Zwitsers, een ander Rütli; herinnere het ons immer, wat ook gebeure, dat een onverbreekbare band, die van ons Nederlandsch bloed en onze Dietsche taal, ons allen tot broeders, tot eedgenooten maakt. Leggen wij, alvorens deze plaats te verlaten, tot teeken van eendrachtig streven, hand in handen, en dragen wij, diep in onze herten, deze belofte mede:
‘Conscience! ons aller Meester, ons aller leidsman! bij deze aerde, die wij zelven op uw lijkkist strooien, - zij weze uwen gebeente zacht! - zullen wij niet rusten, vooraleer het werk, waaraan gij zelf uw leven wijddet, voltrokken is! Bij uwe dierbare assche zweren wij: met raad en daad - zullen wij malkander bijstaan - om aan Vlaanderen - zijnen ouden luister weêr te schenken!’
Zóó, Conscience, toonen wij ons uwer werken, uwer opofferingen waerdig!
Wij zweren het allen, bij uwe assche! Wij zweren het!
EINDE
|
|
Auteursrechtvrij