De Middelnederlandsche dramatische poëzie

[p. 190]

Ene sotte boerde ende ene goede sotternie.

Messagier.

Nu hoert, ghi heren, ende swighet stille.
Men seet¹⁾, hine heeft niet sinen wille,
Die aen een quaet wijf es ghehuut;
Sijn doghen esser met²⁾ vernuut,
Want men seet, met ghenen dinghen
En mach men een quaet wijf ghedwinghen.
Ende seker hets waer, men saelt u toghen³⁾
Hier voor u allen voer u oghen,
Scone exempel van desen saken.
Nu swijcht ende hout met ghemaken:
Men sal hier spelen slechts ter stont.

Ghebuer.

Men sal hier spelen enen stront
Boven toverst op u hoot⁴⁾.
God gheve u scande ende lachter groot!
Gaet thuusweert ende onderwinnes⁵⁾ uus.

1) Seet voor zeit, zegt.

2) Met d.i. mede. Vernuut van vernuwen d.i. vernieuwen, trans. en intrans.: Floris vs. 3762:

Doe vernuwede den ammirael sijn seer
Ende (hi nam.) vermat hem, dat hi nemmermeer
Dor (om) niemens bede soude vergeven:

sijn seer evenals hier sijn doghen d.i. zijn lijden. De zin is: zijne ellende wordt daardoor vernieuwd, veroudert nimmer; daar komt geen eind aan. Verg. Rijmb. vs. 23836:

Noch werct hi alle daghe ghemeene
In verniewene: hi bedrijft
Sijn werc so, dat (dat 't) staende blijft.

3) Toghen d.i. toonen, waarvan 't het stamwoord is.

4) Hoot d.i. hoofd. De beide verzen zijn eene eigenaardige paraphrase van: ‘dat mocht wat!’

5) Onderwinnes van onderwinnen d.i. zich bemoeien met, geconstrueerd met den 2ⁿ nvl of met van: b.v. eener zaak onderwinden en (hem) onderwinden van ander mans wijf d.i. het houden met de vrouw van een ander: verg. bild. Taal- en Dichtk. Verscheid. III bl. 157; clar. Hem. d. Hem. bl. 427; L. Sp. Gloss. De vorm-winnen voor-winden kan woorden vergeleken met ‘vinnen. vetus. vinden’: kil. en beneden vs. 17 en 18, alwaar hi moeste hem onderwinnen door hoffm. zeer goed wordt vertaald met er musste sich drein misschen!

[p. 191]

Ic wene wel, hi heeft wat thuus,
Dat hi morghen vroech sal vinden.
Die keytijf, hi moeste hem onderwinnen!
En conste hi niet gheswighen stille?
Men speelt hier hedemeer¹⁾ om sinen wille:
Ende al met sinen quaden clappe²⁾!
Ic wil gaen sitten voer den tappe³⁾
Ende drincken een goet hoet⁴⁾ biden viere.
Tapt in, tapt uut vanden biere!
Tapt al vol, haest u ter vaert!
God gheve hem ramp, die hemer⁵⁾ spaert!
Ic sal drincken sonder sorghe.
Levic nu, ic sterve morghen.
Laet sien, canicker niet an?
Het riect wel, bi sente Jan!
Ende nu wetic wel, hoet smaect.
Siet⁶⁾, hoe dit volc nu steet ende gaept!
Saechdi noit liede? wildi mi copen?
Mi dunct, en derf niet verre lopen
Om sotte te vane⁷⁾ al sonder nette.
Ay! siet dese gapaerts⁸⁾, bi Coels sette!

1) Hedemeer d.i. heden: verg. emmermeer, saermeer, tameer, voortmeer, sidermeer, en derg. op meer.

2) Deze regel wordt door v. vloten t.a.pl. bl. 22 vertaald: ‘en toch stoort hij ons met zijn gesnap’: eig. ‘altijd door met zijn gebabbel’, nam. ‘komt hij aan’. Clap d.i. garrulitas: kil.

3) Tappe van tap d.i. kroeg: kil.

4) Hoet d.i. mensurae aridae genus: kil., ‘gelijk wij nog een kop voor drooge waren bezigen’: v. vloten.

5) Hemer d.i. hedemeer evenals nemmermeer tot nimmer verloopt.

6) Hier richt de acteur het woord tot de toeschouwers: in Engeland gingen de Clowns vaak zoo ver, dat ze ‘entered into a contest of raillery and sarcasm with some of the audience’, gelijk malone Histor. account of the English Stage bl. 143 vermeldt.

7) Vane van vaen d.i. vangen.

8) Gapaerts van gapaert of gaeper d.i. gaper. Bi Coels sette d.i. bij Sint Nicolaas' billen, zooals v. vloten vertaalt: Coels is ongetwijfeld St. Nicolaas, bij wiens passie en herten ingelijks wordt gevloekt evenals bij hemzelven, b.v. vs. 120:

Ic swere u, Jan, bi sente Cleis!

vs. 372:

Ghevader, ic swere u bi Coels herten;

vs. 388:

Lieve ghevader, nu swijt al stille
Bi Coels passie soe en salic oec;

hoe set: kil. sedes, culus et anus er bij komt, is licht te verklaren: het is òf eene herinnering aan den bisschoppelijken zetel van den Sint her Claes, den heiligen heer Claas, Sanctus dominus Nicolaus, òf wel set is eene euphemistische verbastering van eenig ander woordeke, waarbij oorspronkelijk werd gevloekt, gelijk er in zooveel vloeken voorkomen. Want dat set zou doelen op zekere ‘gemeine histori van Sante Nicolaus’, ‘welche als ein neu und schimpflich gesang verboten wurde’ - verg. verwijs De Christelijke feesten, I, Sinterklaas bl. 63 - kan ik niet denken.

[p. 192]

Men soude meer liede vaen dan musschen.
Ic moet drincken onder tusschen.
Baa! wat duncket u, maghict wel?
Ghine siet hier hedemeer ander spel,
Hets sonder reden, dat ghi hier staet.

Wijf.

Wat duvel! hebdi hier ghemaect?
Ghi hebt ghemaect een onderhaspe¹⁾.
Ic sal u op den velle tasten²⁾:
Want wat ghi doet, hets altoes quaet.

Ghebuer.

Ay! jement van u allen gaet
Ende hael elken een cussen onder sine voete³⁾!
Maria moeder ende maghet soete,
Entrouwen, ghine hebt gheen scande in u.
Besiet mi wel! dunckic u een scu⁴⁾?
Dit wonder en was noit ghehoert.

Jan.

Ghebuer, ghi schijnt harde sere ghestoert,
Hebdi iet, dat u jeghen gheet?

1) Onderhaspe: daarop teekent hoffmann aan: ‘Du hast gemacht einen Unterhaspel’ d.h. wahrscheinlich so viel als: ‘du hast das Garn in Verwirrung gebracht.’ Bei unvorsichtigen schnellen Haspeln nämlich kann leicht ein Faden von der Winde abgleiten, der sich dann zunächst um die Kurbe des Haspels mit herumdreht, so dass man also unter den Haspel gleichsam noch einen Haspel hat. Het wijf zegt dus: ‘je hebt heelemaal verkeerd gehaspeld.’

2) Tasten d.i. raken: het vel touwen zeide Lippijn, Afd. I bl. 65.

3) Zie boven op vers 32.

4) Scu d.i. vogelverschrikker.

[p. 193]

Ghebuer.

En siedi niet dit volc, hoet steet
Ende gaept op mi in mijn ghelach¹⁾?
Het scijnt, dat²⁾ noit lide en sach:
Lieve ghebuer, besiet, besiet!

Jan.

³⁾
Ghebuer, ghebrect u anders niet,
Ghebuer, soe en clagic u niet sere;
Want, bi onsen lieven here,
Ghebuer, ghi claegt al van gemake,
Want haddi al selken wijf thuus gelaten
Als ic, dies willic mi vermeten,
Ghi sout der lieden herde wel vergheten,
Daer ghi nu op sijt soe stuer⁴⁾:
Ay ghebuer, ghebuer, ghebuer,
Wijstijt⁵⁾, hoe si sijn bestelt,
Dien hebben no cleder no pant⁶⁾ no gelt,
Ende altoes thuus een quaet wijf venden⁷⁾!
Si hebben wel alsoe groot ellenden
Als inden afgront vander hellen.

Ghebuer.

Ghebuer, nu secht mi als gheselle,
Wat u ghebrect, want ics begheert.

Jan.

Ghebuer, wetti wat mi deert?
Ic hebbe een quaet wijf, als ghi wel wet,
Die mi altoes sceelt ende et⁸⁾:

1) In mijn ghelach d.i. op mijn kosten.

2) Dat d.i. dat het.

3) In het Handschrift hier en vs. 74 en 229 voor jan: hennen, blijkbaar een abuis.

4) Stuer d.i. barsch, grimmig: vandaar stuer sien, stuer ghesicht: kil., en ons stuursch.

5) Wijstijt d.i. wijst (wist) ghi het.

6) Pant d.i. possessie.

7) Venden d.i. vinden: verg. wenden, winden, die dezelfde klankwisseling lijden.

8) Et: hoffmann heeft Hor. Belg. VI Gloss. in voce eten: ‘die mi altoes sceelt ende et, die mich allezeit schimpft und frisst, beisst’: ten onrechte, meen ik. We hebben hier een nieuw bewijs voor hetgeen door de vries Mnl. Taalz. bl. 86 wordt gezegd, dat ‘de eigenaardige, vooral in Vlaanderen gewone, verwisseling van den spiritas asper en lenis bij de verklaring onzer oude schrijvers tot allerlei kluchtig misverstand en vreemdsoortige verwarring aanleiding heeft gegeven’: evenals nam. heten vaak voor eten, heere voor eer, heet voor eed en derg. zijn geschreven, zoo ook omgekeerd. Gebeten (posito, dat eten kon beteekenen bijten) lees ik in dit heele stuk nergens dat de man werd: ransel kreeg hij, gebeukt werd hij desnoods tot ‘dat hi bloet spude’ toe, maar tot bijten had zijne wederhelft 't nog niet gebracht. Lettende op vs. 158 vlgg., waar zij hem thuis komende op zijne verzekering, dat hij nog geen druppel had geproefd, tegemoet voert:

Ghi liecht, al soude men u ontleden!
Waendi, dat ics niet en gerieke?
Ghi staet ende daesbolt als een kieken!
Gaet ende doet, dat ic u hete,
Of ic gheve u selken smete,
Dat u craken selen die rebben!

ervaren we, dat hij werd uitgescholden en op den kop gezeten, gecommandeerd. Dàt zal hij dan ook zelf in het bovenstaande vers hebben gezegd:

Ik hebbe een quaet wijf, als ghi wel wet,
Di mi altoes sceelt (scheldt) ende (h)et.

Het van heeten d.i. gebieden met de gewone verkorting van ee tot e, en in denzelfden, algemeene zin als in Vander Zielen en vanden Lichame (ed. blommaert Theoph. enz.) vs. 126:

Goet ende edel waerdi gheboren:
God maecte di vore mi te voren,
Dattu souts heten ende ic horen.

[p. 194]

Si sceelt mi tsnachts wel seven werven
Soe sere, mi dunct dat ic sal sterven,
Ende weerdic mi, als si mi slaet,
Si doets te meer, soe eest al quaet,
Ende smekicse, sine houter niet af.
Ghebuer, dit es noch al een caf¹⁾,
Want en es noch dach noch ure,
Sine maect mi mijn leven tsuren.
Dit es een ordeel sonder ende.
Hoe soudic gheleven in dit ellende!
Hoe mach enech wijf sijn soe quaet!
Ghebuer, ghi wet al minen staet,
Ic drincke gerne in die taverne²⁾:
Dan comt si op mi scelden gherne
Ende dan en steet mi niet tonberne³⁾,

1) Caf: een caf d.i. het allerminste, zoo goed als niets: verg. de vries War. bl. 138.

2) Taverne d.i. kroeg.

3) Tonberne van onberen d.i. nalaten met den 2ⁿ nvl. velthem Sp. H. III 24 vs. 34:

Doe spraker vele daertoe saen.
Dat hijs ontberen soude daer;
Maer hi, die therte had zonder vaer,
Sprac: In (ic en) laets dor (om) genen man
In sal enz. enz.

In evenals vs. 92 ic en: zie Afd. I bl. 99.

[p. 195]

Ic en moet met scoppe¹⁾ ende met scherne
Met hare haesteleec thuus wert gaen.
Dan gheet si mi boken²⁾ ende slaen,
Mi dunct, dat mi die rebben craken.
Ic weet wel, si liet mi met ghemake,
Woudicse met mi leiden drincken:
Si soude haer selven oec wel scinken
Ende drincken altoes, als haer sal dorsten.
Dan hout si niet op, al soudse borsten,
Sine heeft den croes al uut ghelect,
Ende als haer anden croes ghebrect,
Dan setsi den pot an haren mont;
Soe en hout si niet op, sine siet den gront.
Ghebuer, hier werdic met onteert.
Constic ghevinden eneghen keer³⁾
Daer ic peis met mochte ghecrighen,
Dat icse met eeren mochte doen swighen,
Ic ware een here alle mine daghe.
Mi dochte goet, dat ic haer gave
Ene pels⁴⁾ of een goet roc laken:
Si soude mi macschien⁵⁾ in peise laten.
Mochtie peis hebben drie daghe,
Macschien het soude haer soe behaghen,
Het soude dueren ses maent of seven,
Ende macschien oec al ons leven:
Ic salse smeken om hare quaetheit.

1) Scoppe van scop d.i. scherts, spot, hetzelfde als sceren: Ferg. vs. 671:

Die knape verstont herde wale
Keyes sceren,

vergeleken met vs. 677:

Ic soude uws scops wel sijn gewroken,

bewijze het. Van scop komt scoppen d.i. bespotten.

2) Boken d.i. beuken, slaan.

3) Keer d.i. wijze, manier van doen, handeling, hier middeltje: zie Bloeml. Glos. en Rein. vs. 1914:

Sine list soe es so groot
Ende hi weet so meneghen keer,
Hine wert ghevanghen saermeer.

4) Pels d.i. onderkleed van wollen of bonten stof: verg. kil. en Beatr. Gloss. - Roc d.i. rok, die werd gedragen over het hemd: verg. jonckbloet Beatr. 1e uitg. bl. 39 vlgg. - Laken d.i. lap laken: zie Teuthon. in voce doick.

5) Macschien d.i. peut-être, letterlijk hetzelfde.

[p. 196]

Ghebuer.

Lieve Jan, dat es mi leit,
Dat ghi hebt eneghen onpeis¹⁾.
Ic swere u, Jan, bi sente Cleis,
Men moet verdraghen om beters wille
Ende somtijts swighen al stille,
Al eest dat enen tjeghengheet.
Maer, seker, u doghen es mi leet.
Si willen ghesmect sijn som²⁾ die vrouwen,
Selc³⁾ wilt met ghevene sijn ghehouwen,
Die selken willen sijn bescouwen⁴⁾,
Ende die selken al haer lijf gheblouwen⁵⁾
Met goeden stocken over haer vel;
Nochtan en doen si nemmermeer wel
Ende bliven altoes even quaet.
Het dunct mi sijn die beste raet:
Versmeecse met giften, of ghi cont,
Sprect vriendelike in alder stont:
Si mochte haer quaetheit wel laten.
Het sijn quade wive, die niet en saten⁶⁾.
Ghebuer, doet dit, het dunct mi goet.

Jan.

Gherne, ghebuer, metter spoet.
Adieu, ghebuer, ic moet gaen.
Nu laet sien, hoe si mi sal ontfaen,
Als si mi in huus siet comen. -

1) Onpeis d.i. onvrede, twist.

2) Som (zome of zomme) d.i. sommige, ‘ook gevolgd door die met een plur. als partitief’ b.v. zomme die yngle d.i. sommige der engelen, some die dinc d.i. eenige van de zaken, gelijk si some d.i. sommigen hunner (verbogen: van hem somen d.i. van sommigen hunner). Som die vrouwen is dus zooveel als enkele vrouwen.

3) Selc en vs. 127/8 die selken d.i. sommige: L. Sp. Gloss.

4) Bescouwen voor bescholden van beschelden d.i. bekijven.

5) Gheblouwen van blouwen d.i. klappen geven, slaan.

6) Saten van sitten d.i. rustig zijn evenals ghesitten in het bekende:

Groet wint gesit met clenen regene:

gelijk Ferg. vs. 1331 in codice staat. De zin vordert de emendatie van v. vloten t.a.pl. bl. 24, die leest: die nie en saten d.i. die nooit rustig, altijd oproerig waren.

[p. 197]

Bette.

Siet, ons vrouwe moeten verdoemen!
Waer hi comt, datten god scende¹⁾,
Die mi doet soe groten ellende
Met sinen drincken nacht ende dach!
Ic mach wel roepen ‘o wi! o wach’,
Dat icken noit²⁾ ghecreech te manne.
Nu gaet, keytijf, god gheve u scande!
Ende haelt water ende haest u snel,
Of ic sal op u vel
Met voeten terden³⁾. U sal rouwen,
Dat ghi mi noit saecht, entrouwen!
Hi es soe druncken, hine can ghestaen
Op sine voete, vul corliaen⁴⁾!
Gaet wel vollec⁵⁾ van voer mijn oghen!

Jan.

Lieve Bette, laet u ghenoeghen!
Seker, ic en dranc noch heden.

Bette.

Ghi liecht, al soude men u ontleden.
Waendi, dat ics niet en gerieke?
Ghi staet ende daesbolt⁶⁾ als een kieken!
Gaet ende doet, dat ic u hete,

1) Scende van scenden d.i. verdoemen.

2) Noit d.i. ooit.

3) Terden d.i. treden: Afd. I bl. 134.

4) Corliaen d.i. nieteling, lummel. ‘Ein Schimpfwort - zegt hoffmann Hor. Belg. VI Gloss. - dessen eigentliche Bedeutung ich nicht weiss, ja ich weiss nicht einmal, ob die Form richtig ist.’ Aangaande de laatste zal bij vergelijking van de plaats in Een Dispitacie van Rogiere ende van Janne (ed. kausler Denkm. III) vs. 660 vlgg. geen twijfel bestaan:

Constu mi niet dus verstaen,
So bestu een corlyaen:
Die stont verloren lijt
Die men omme di slijt.

En als hij het in verband brengt met krol, krul (bij kil.: fastuosus, arrogans, audaculus), geef ik de voorkeur aan kausler's verklaring: ‘ohne Zweifel eines Ursprungs mit dem mnl. Kaerl, bei kil. auch (s)chaerluyn (d.i. homo incompositus et ignavus, scurra, nebulo, vappa), hd. Kerl, eng. Churl, Bauer, Grobian.’

5) Vollec d.i. direct, dadelijk.

6) Daesbolt: daes van daesen d.i. dwaas, dol zijn, vanwaar daesbollen d.i. schuddebollen (verg. knikkebollen), zich aanstellen als een dolleman, of een daesaerd (delirus) of een daes hoenken: kil.

[p. 198]

Of ic gheve u selken smete,
Dat u craken selen die rebben.

Jan.

Lieve Bette, nu laet u segghen:
Mochtic tuwer vrienscap comen,
Bi gode, het soude ons beiden vromen.
Woudi mi laten wesen here
Drie daghe lanc ende dan nemmere
Van onsen huse al gheheel,
Ic soude u gheven selc juweel,
Hen¹⁾ es vrouwe binnen der straten,
Sine souder omme met peise laten
Haren man al djaer dore:
Enen sconen pels goet ter core
Hebbic jeghen Peteren ghecocht,
Hi heeftse mi uut Inghelant brocht:
Dese seldi hebben, wildi mi laten
Drie daghe here sijn ende al met maten,
Wildise hebben, so segghet mi.

Bette.

Tfi der pelsen, tfi!
Ghi hebse ghecocht ene ander tripe²⁾:
Calle, die sout mi verwiten,
Te wies behoef datse ghecocht was.

Jan.

Lieve minne, hets al ghedwas³⁾.

1) Hen d.i. het en.

2) Tripe d.i. buik, pens: diez Wbch. I bl. 424 zegt er van: ‘Das Wort harrt noch etymologischer Aufklärung’: verg. atzler Die Germ. Elemente in der Franz. Sprache bl. 202. Hier en elders bij breederoo b.v. is het kennelijk een scheldwoord ongeveer gelijk aan hoere, zooals blijkt uit vs. 187:

Gaefdise ene ander hoeren dan mi;

en uit De Truwanten vs. 11:

Ay hoere, dat men u berren moete
Wat quader trijpsack sidi!

Trijpsack, trijpbuyck, panssack kil.: venter enz. Zie ook de vries War. bl. 107.

3) Hets al ghedwas d.i. het is allemaal leugen: boendale Brab. Yeesten (ed. willems) II vs. 1554:

Dits al loghene ende ghedwas;

Limb. III vs. 52:

Hets waer, hens geen ghedwas;

ghedwas d.i. eig. dwaasheid wordt niet alleen van dwaze taal maar ook van dwaze dingen gezegd, b.v. M. Lp. III bl. 210:

Dus plachsi daghelicx haer ghedwas
Mitten stier also te driven,
Ende plach steets bij hem te bliven,

waar ghedwas voor tegennatuurlijke min; maerl. Sp. H. III ii 25 vs. 44: - er is sprake van een door den duivel verleiden monnik -

Ende als hi vuldoen waende gereet
Sinen wille ende gripen twijf,
Verghinc geent ghebore lijf
Alse eene scade; want hen was
Anders niet dan een ghedwas,

waar het voor droombeeld, hersenschim staat: verg. L. Sp. en Wap. Mart. Gloss.

[p. 199]

Nemtse ende doet, dat ic u rade.

Bette.

Ic sal, want het mochte mi scaden,
Gaefdise ene ander hoeren dan mi.
Maer ic mochte wel segghen ‘tfi,’
Wiste jement, dat ic mi vercope aldus:
Maer maecter ons af een ghesus¹⁾
Ende willet niement te kinnen geven

Jan.

Nenic, soe moetic met eren leven,
Ic salder af swighen al puer stille.

Bette.

Nu doet dan al uwen wille
Ende sijt meester ende here
Drie daghe lanc ende nemmere:
Nochtan saelt mi wel lanc vallen.

Jan.

Wey! nu benic doch here van allen.
Hout mine huke²⁾! gaet scommelen³⁾, scuren!

1) Ghesus d.i. geheim van sussen d.i. cessare, et tacere, et sedare, tranquillare: kil.

2) Huke d.i. lange mantel: kil. toga, pallium. De Limb. Kroniek vermeldt op het jaar 1351: ‘man trug lange hoiken, die waren geknupft vornen nider bis auf die vüsse’, en dat die van de vrouwen den noodigen omvang hadden, bewijst eene plaats bij noordewier t.a.pl. bl. 236: ‘De notthwege sollen.... so weit gelaten werden (in Westfalen), dat tho beiden seiten des Wagens eine fraue mit einer langen heuken - huik - gehen könne, dat sey kein mangel van weygen des wagens en kriege’.

3) Scommelen d.i. vaten wasschen: kil.

[p. 200]

Waer sijn dese boffers¹⁾ nu, mijn ghebueren?
Ic wets²⁾, ic sal nu gaen drincken.
Saghicker eneghe, ic soudse wincken,
Want ic wil drincken gaen vanden biere.
Si sitten nu bi haren viere
Ende haspen³⁾, spillen, die vul keytijfs;
Sine dorren niet drincken om haer wijfs,
Diese scelden ende verspreken⁴⁾.
Mijn wijf mochte haer liever breken
Beide haer bene, eer si dat dade,
Want ic souse alsoe begaden⁵⁾,
Daer soude hem ander castien⁶⁾ bi.
Tfi hen coekaerts⁷⁾! tfi hen! tfi!
Die hem haer wijfs dus dwinghen laten!
Seker, ic sie wel, hiers gheen bate.
Ic wil gaen drincken sonder sorghen,
Want al en quamic niet voer morghen,

1) Boffers van boffer of poffer d.i. pocher, bluffer.

2) Wets d.i. weet des.

3) Haspen d.i. haspelen. Spillen d.i. spinnen: verg. spille-korfken en spinne-korfken; spille-wervel en spin-wordel: kil.

4) Verspreken d.i. uitschelden, beschimpen: Rijmb. vs. 26499:

Jhesus, onse troost, onse lieve,
Was gehangen tusschen II dieven.
Deen versprakene daer hi hinc,
Ende dander scaltene omme die dinc,

alwaar in de Hist. Schol.: ‘etiam unus de simul pendentibus blasphemabat eum.’ Dat het ook berispen en uit hoofde van een slecht gedrag verachten beteekende, leert clign. Bijdr. 262.

5) Begaden d.i. toetakelen.

6) Castien (hem) d.i. een voorbeeld nemen. Zoo draagt een der capittels van velthem's Sp. H. ten opschrift: Hoe hem elc minsce castien sal bi (aan) den andren: zie ook aldaar vs. 17 en 19, alwaar:

Want alse die ander sagen leren
Gerechticheit, ende leven met eren,
Doe nam yegewelc daer omtrent
In den andren castiement (voorbeeld);
So dat elken scande dochte
Die also niet leven mochte;

Van den Liebaerde ende van den Vos Reinaerde (ed. willems Reinaert de Vos bl. 292) vs. 99:

Die hem castijt (spiegelt), hi es vroet,
Bi saken die een ander doet:

clar. Hem. d. Hem. bl. 397 vlg.

7) Cockaerts van cockaert d.i. coquard, zooveel als gek, uilskuiken: verg. litté in voce.

[p. 201]

Mijn wijf, die souts wel sijn ghepait¹⁾:
Si scuert, si scommelt, si spent, si nait,
Ende doet haren orbore²⁾ binnen huus;
Daer sitsi stilder dan ene muys
Ende doet dbeste, dat si mach.
Ic wene, noit man beter wijf en sach.
Nu willic gaen drincken, al versmoert³⁾.

Ghebuer.

Ghebuer, heer, drincken? segt mi, hoert!
Ghebuer, hoe hebdi ghevaren?

Jan.

Ic saelt u segghen al sonder sparen,
Maer ic moet emmer tiersten drincken.

Ghebuer.

Nemt den croes, ic sal u schincken.
Drinct al ute, hets goet bier.

Jan.

Ay mi! god die brachte mi hier:
Dit bier hulpt mi in al mijn lijf.

Ghebuer.

Ghebuer, nu segt mi, wat seit dwijf?
Want wistict, mi waers vele te bat⁴⁾.

Jan.

Ghebuer, ic saelt u segghen plat⁵⁾,
Ghi sijt mijn vrient uutvercoren:
Mijn vernoy⁶⁾ hebbic verloren,
Als ghi noch heden wel selt weten.
Ghi moet met mi comen eten,

1) Ghepait d.i. tevreden van payen d.i. contentum reddere kil., zie beneden vs. 287.

2) Orbore d.i. nut, voordeel.

3) Versmoert d.i. bezopen: zie Afd. I bl. 81.

4) Mi waers (d.i. ware des) vele te bat d.i. ik zou er mooi van profiteeren: t.a.pl. bl. 53.

5) Plat d.i. ronduit: kil.

6) Vernoi d.i. verdriet vanwaar vernoyen d.i. verdrieten, vervelen. Over de afleiding zie diez. t.a.pl. I bl. 29, sub noja.

[p. 202]

Ic bidts u ende u weerdinne¹⁾.
Ghi selt horen, hoe ic met minnen
Here vanden huse ben lude ende stille²⁾.
Ic mach nu drincken gaen, als ic wille,
Sonder scelden van minen wive.
Ic ben ghehuut wel twintich jaer ende vive,
Dat ic daer binnen noit raste en gecreech,
Wat ic verdroech, wat ic sweech,
Sonder³⁾ op den tijt van nu.
Ende daer omme soe biddic u,
Dat ghi met mi wilt comen eten
Stappans⁴⁾ ende dies niet en vergheten,
Want ic ben nu groet ende clene
Meester vanden huse allene.
Comt haestelijc sonder letten.

Ghebuer.

Gaet ende doet die tafel setten:
Ic sal comen, in saels niet laten.

Jan.

Ic sal gaen die tafel maken:
Volcht mi stappans ende brinct Betten.

Ghebuer.

Gherne ghebuer, in sal niet letten. -

Lijsbet! Lijsbet! ghi moet gaen mede.
Jan ons ghebuer heeft ons ghebeden,
Dat wi met hem comen eten,
Want hi heeft hem dies vermeten⁵⁾,
Dat hi noit binnen sinen live
Soe wel en was met sinen wive

1) Weerdinne d.i. vrouw des huizes evenals weert d.i. heer des huizes: M. Lp. Gloss. en beneden vs. 283.

2) Lude ende stille: ‘algemeene spreekwijze, - zegt de vries L. Sp. Gloss. - welke men nu eens door geheel en al, volstrekt, dan eens door in elk geval, in elk opzicht moet wedergeven’: verg. vs. 251: groet ende clene.

3) Sonder d.i. behalve: Hgd. sondern.

4) Stappans d.i. terstond, evenals vs. 253 sonder letten.

5) Vermeten: de zin zal wel wezen: ‘hij heeft het zóó ver gebracht, dat’ enz.

[p. 203]

Als nu op den dach van heden.
Maer hine heeft maer¹⁾ sinen vrede
Drie daghe lanc ende sijn respijt,
Maschien niet toter vespertijt.
Lijsbet, ghi moetter u toe ghereden²⁾!

Wijf.

Imberecht, heeft hi mi oec ghebeden,
Soe willic stappans mede gaen.
Ic duchte, dat hi niet lange en sal staen
Aldus in peise ende in rusten;
Hem en sal ons niet sere te noden lusten,
Begonste Bette te wesen erre.
Nu gawi, Imberecht, sonder merren,
Want het dunct mi herde goet.

Ghebuer.

Nu gawi haestelec metter spoet.
Men sal ons setten biden viere. -

Jan.

Bette, nu maect ons blide siere!
Eest al ghereet om eten te gane?
Hier sal comen, dat ic wane,
Ons ghebuer ende sine weerdinne.

Bette.

Seker? eten es hier dunne:
Ghi hebt recht, dat ghi gaste bit,
Want hier en es anders niet dan dit.
Maer ic bens ghepait, doetse comen.
Sente Marie, ghi hebt saen vernomen,
Dat ghi here sijt vanden huus;
Nochtan mochtijs wel sijn confuus³⁾,
Dadi eneghe dinc boven mate.

1) Ne - maer: zie boven op Lans. vs. 637.

2) Ghereden d.i. klaar maken.

3) Confuus d.i. beschaamd, verlegen; ‘en Bette zelve dacht ongetwijfeld:

Ic sal u noch soe confuus maken,
Dat u rouwen sal u leven:

zoo als Winter ende Somer vs. 348 staat uitgedrukt.

[p. 204]

Jan.

Bette, dese reden moetti laten,
Want ons ghebuer, die sijn hier.

Ghebuer.

God ende sente Mechiel
Moet u hier in peise laten staen!

Jan.

Willecome, ghebuer, gaet dwaen¹⁾,
Sit daer ende u weerdinne hier,
Ende ic sal sitten neven tfier.
Bette, lect hier sout ende broet
Ende al dat teten es cleine ende groet.
Haelt ons wijn ende brinct ons nappe,
In die herberghe voer den tappe,
Dat heet die beste vander poort²⁾.

Bette.

Het hoet uwer moeder soort³⁾,
Ghine selt mi niet lange aldus doen driven⁴⁾.

Ghebuer.

In hoerde noit van quaden wive,
Die noit aldus wel was bestelt⁵⁾.
Ic sie wel, men doet vele om ghelt.

1) Dwaen d.i. handen wasschen, hetgeen in de middeleeuwen altijd werd gedaan voor den eten:

Van ere fonteinen hiet men bringen
Water....
Si dwoegen (wieschen de handen).... enz.;

en eveneens après diner:

Men brochte hem water ende si dwoeghen:

Ferg. vs. 797 en 856.

2) Poort d.i. stad.

3) Soort van sooren, soren, seuren: kil. pijn hebben. Dat soret of seurt mij d.i. id me uret, ea cura me remordet: id mihi acerbum est.

4) Driven d.i. heen en weer draven, sloven, zwoegen, wij zouden 't frequentatief dribbelen gebruiken.

5) Bestelt d.i. gesteld: verg. vs. 364, door gedisponeerd is het zeer goed te vertolken.

[p. 205]

Die mach gheven ende swighen stille,
Hi doet altoes sinen wille.
Nochtan seet men, met ghenen dinghen
En mach men quade wiven dwinghen:
Lieve ghebuer, hoe mach dit sijn?

Bette.

Nu drinct sere! siet hier den wijn.

Ghebuer.

Willecome! nu gheeft haer drincken.

Bette.

Bi gode! ghi en dorft om mi niet schincken.
Wildi els iet, dat laet mi weten,
Dat ic oec mach comen eten.
Nu segghet mi ende comes af¹⁾.

Jan.

Bette, hets noch maer een caf.
Ghi moet ons compost²⁾ gaen ghereiden,
Die wi eten eer wi scheiden.
Nu gae ende doetene slechts te viere
Ende en makes u niet diere!³⁾
Het moet sijn, dat seggic u.

Bette.

Ic hadde liever teten nu
Dan iet anders gaen te doene.

1) Comes af van afcomen d.i. een einde maken, geconstrueerd met den 2^en nvl.; Rijmb. vs. 11878:

Salomon wrochte xx jaer,
Eer hi sijns makens af quam;

vs. 29685:

Dus quam hijs af:

zie het Gloss.

2) Compost d.i. gebak met confituren.

3) Diere: hoffmann Hor. Belg. VI Gloss. in voce heeft: ‘diere, kostbar, selten. En makes u niet diere, mach dich nur nicht kostbar, thu nur nicht so.’ Verg. Die Rose vs. 2139:

Alsment u bidt, so doet sciere,
Ende en makes u niet te diere:

hem enegher sake te diere maken d.i. zich iets te duur laten betalen, zich ergens te veel om laten bidden: Bloeml. Gloss.

[p. 206]

Jan.

Nu gaet ende sijt niet soe coene,
Dat ghijt laet, want, sonder lieghen,
Hier souden slechts meer smeten vlieghen
Omtrent u oren dan ouder grote.

Bette.

Ic hebbe liever, dat ic ga lopen
Ende doe dbeste, dat ic can.

Jan.

En sprekic nu niet als een man?
Men heeft gheseit oec over lanc:
‘En doech gheen eers sonder bedwanc¹⁾.’
Nu eet ende drinct, mijn lieve gheburen
Ic sal haer die pelse maken te suere,
Bi gode, dat ic²⁾ haer hebbe ghegheven,
Om dat ic in peise soude leven
Drie daghe ende here wesen.

Ghebuer.

Jan, hier es ghenoech met desen,
Al en ware hier hedemeer el.

Bette.

Nu proett, ghenoechti u wel?
Hi dunct mi herde wel ghemaect.

Jan.

Hi en es niet, hi es mesraect³⁾,
Hi es te dunne: wildi mi leren
Hoe men compost sal viseren⁴⁾?

1) En doech geen eers sonder bedwanc d.i. ongeveer hetzelfde als steege paarden moet men met scherpe spooren berijden of tegen booze honden booze knuppels; de eers (aars) moet worden bedwongen, anders ‘wordt de aars tegen de krib gezet,’ zooals het spreekwoord zegt. Het zou mij niet verwonderen, dat het door tuinman II bl. 159 aangehaalde: ‘Daar geen dwang is, is geen eer, zei de Koster, en hij sloeg de beelden in zijn kerk’ zijn oorsprong had in het bovenstaande Mnl. spreekwoord.

2) Dat voor die: een ander voorbeeld bormans St. Christ. bl. 425.

3) Mesraect d.i. verkeerd uitgevallen.

4) Viseren d.i. bedenken, overleggen, uitdenken, hier dus het aanleggen om te krijgen.

[p. 207]

Gaet ende doeten weder over,
Want ghi dunct mi al verscoven¹⁾.
Eest goet compost? wat segdier af?

Ghebuer.

Mi dunct, dat icken wel mach:
Ic sit beslabbert²⁾ toten oren.

Jan.

Seker, ghebuer, soe moeti booren³⁾
Ende dan, Bette, seldi drincken,
Ende dan seldi mi stappans scinken,
Et tantos je buveray.

Ghebuer.

Ghebuer, ghi sijt nu herde gay⁴⁾:
Het scijnt ghi sijt een verrot Wale⁵⁾.

Jan.

En duncket u niet an mine tale,
Dat ic mijn wijf nu wel can dwinghen.
Ic salse doen doer treepken⁶⁾ springen,
Eer ghi van hier scheden selt.

Wijf.

Ghevader⁷⁾, hoe sidi dus bestelt?
Hoe hebdi u selven dus vercocht?
Die vint men, dat men heeft ghesocht:

1) Verscoven d.i. ellendig; de zin is: ‘je bent toch een ellendeling.’

2) Beslabbert d.i. bezoedeld, bevuild. Beslabben kil.: lambendo inquinare, cibo liquido commaculare.

3) Booren: ‘kein undeutliches Wort - zegt hoffmann -, es heisst: heben, erheben, tragen; doch das passt alles hier nicht, da ein Objekt fehlt. Am Ende ist voren zu lesen, V und B unterscheiden sich in Hss. des 15 Jahrh. oft nur wenig von einander, und so wäre denn gleich alles deutlich: ‘so musst du, nachtbar, voran, zuerst (trinken) und dann, Bette, sollst du trinken.’ Boren of beuren staat hier dunkt me in den zin van gebeuren, uitvallen: Jan wijst op de compost en zegt: ‘Zóó (nam. veel dikker) moet hij uitvallen en dan, Bette, seldi drincken’ enz. enz.

4) Gay d.i. vroolijk.

5) Wale: zie de noot van hoffmann t.a.pl., bl. 230.

6) Treepken: reep is hoepel.

7) Ghevader d.i. petemoei, commère: zie Afd. I bl. 65.

[p. 208]

Soe doet u man oec, dunct mi nu;
Hine wijst hoe meester sijn van u
Sonder met desen scalken¹⁾ vonde.
Ende blijft hi meester te desen stonde,
Wi selender om doghen²⁾, het sal ons smerten.
Ghevader, ic swere u bi Coels herten,
Eer ic om enen pelse verdroeghe³⁾,
Ic hadde liever, dat icken sloeghe,
Dat hi bloet spude, die keytijf.
Ghi sout peinsen, onsalich wijf,
Als u pelse of roc ghebrect,
Eest dat ghi twee woorde smekeleec sprect,
Soe seldi hebben, dat ghi wilt:
Ghi keert wel stappans uwen scilt⁴⁾,
Soe sidi meestersse als te voren⁵⁾;
Ende mach hi des comen te voren⁶⁾,
Die mans die selen onderlinghe
Haer wijfs aldus willen dwinghen,
Ende en es vrouwe binnen der straten,
Mach hi voert gaen metter saken,
Sine heves te wers⁷⁾ om uwen wille.

1) Scalken van scalk d.i. slim, schalksch.

2) Doghen d.i. te lijden hebben.

3) Verdroeghe van verdraghen d.i. hetzelfde als doghen.

4) Ghi keert wel stappans uwen scilt d.i. volgens h., t.a. pi., ‘du wendest sogleich deinen Schilt.’ En dan vraagt hij: ‘Heisst das: du wirfst den Schild auf den Rücken und greifst zum Schwerte, wie im Walewein:

Hi begreep tswaert met biden handen
Ende warp den scilt achterwaert?’

Stellig niet: daar is hier sprake van een wapenschild, ‘een clein scildekin voir die Herberghe’ namelijk, dat wil zeggen: een uithangbord; verander van blazoen, zegt het wijf, ‘hang, in plaats van De goê vrouw, De kwâ vrouw uit,’ zie van lennep en ter gouw, De Uithangteekens II bl. 24, v. wijn Histor. Avondst., III bl. 56.

5) Als te voren d.i. vóór alles: Mnl. Wb. bl. 173.

6) Comen te voren d.i. vooruit komen, de eerste worden evenals gaen te voren. Des slaat op vs. 381. De vertaling moet luiden: ‘kan hij daarentegen u naar zijne pijpen doen dansen, dan’ enz.

7) Te wers d.i. te slechter, ‘evenals het Eng. worse, erger, kwalijker en vandaar moeilijker,’ Hem. d. Hem. vs. 1705:

Raed hi bet, hi maghes volghen,
Ende laten tsine al onverbolghen:
Raed hi wers, houde hem an tsine.

Wers of te wers hebben d.i. er erger aan toe zijn: L.v.J.c. 75: Dese (de vrouw ‘die tuelef yar sik hadde ghewest) hadde al hare goet ghegheven den mestren van ersetrien (aan de medici), maer so si meer gaf, so si wers hadde; te wers (hem) d.i. tant pis (pour lui): Rein. vs. 1549:

Te wers hem, dat hire quam;

verg. clar. en meijer, t.a. pi. en Rein. Gloss.

[p. 209]

Bette.

Lieve ghevader, nu swijt al stille,
Bi Coels passie soe en salie oec.
Ic hinghen mi liever inden roec
In ons roecgat in ene mande.
Tfi! god gheve den pelse scande,
Dat ic mi selven noit overgaf.

Jan.

Mijn wijf die loept nu wel den draef.
Ic sal haer compost leren gherecken¹⁾
Of wi selen om tlanxte trecken,
Want meere sottinne en sagic nie.

Ghebuer.

Lieve Jan, gheloves mie:
Hier es spise boven spise.
Aldus salic u leren, Lise,
Over²⁾ maeltijt lopen ende rennen.

Wijf.

Bi gode, daer en soudi niet vele ane winnen.
Soe en sal hi oec, dat wetic wel.

Jan.

Ic wille, dat si wese snel
Te doene dat ic haer bevele³⁾

1) Gherecken d.i. klaar maken, schaffen, hetzelfde als ghereken (verg. b.v. trecken en treken), gheraken: zie Afd. I bl. 87. Naast wel gheraect staat insgelijks wale gherakt: L.v.J.c. 144: ‘Een rike man was op enen tijt, dis coren wale gherakt was op den velde’ en meijer t.a.pl.

2) Over d.i. gedurende: over maeltijt of over tafel d.i. aan tafel; Rijmb. vs. 15747:

Die over maeltijt vant;

verg. vs. 13567:

Maer doe hi over tafle sat.

3) Gaarne neem ik hier de woorden over van dr. van vloten: ‘Ongelukkig is het slot van het vermakelijke stuk niet bewaard gebleven, wij zouden anders waarschijnlijk hebben bevonden, hoe waarachtig die voorspelling der buurvrouw was, en hoe jammerlijk het lot van Jan, na die drie dagen van weelde, verkeerde.’ Bette zal wel met dezelfde moraal het stuk hebben besloten als de vrouw uit de ‘ghenouchlike clute van Nu Noch,’ Belg. Mus. II bl. 120:

So nemes goom (neem u in acht):
Elc wacht hem, die wel wil varen!
Gods gratie wil ons allen bewaren.
De vader, die zone, de helighe gheest
Verleenen ons zalicheit aldermeest.