Levens en legenden van heiligen. Deel I. Brandaen en Panthalioen

Woe Sunte Panthalioen sinen vader bekierden, ende enen blinde siende maecten.

Alle dage sprack hi mit sinen vader in porabelen vanden crachten Christi ende vander ydel(heit) der afgaden, ende sechde aldus: ‘Waerom, (p. 4 r.) vader, die afgaden, die daer staen, en sitten nummer, ende die daer sitten, en staen nummer?’ Sijn vader antwoerden: ‘Bi mijnre salicheit, wantu mi een swaer reden voer geleecht hebste, soe en can ic daer op niet geantwoerden.’ Doe dat hoerden Panthalioen, doe verbliden hi hem met groter vrouden, ende gaf God die glorie, want hi mit eenre reden sinen vader had bracht totten kersten geloeve. Vander tijt was sijn vader al twivelachtig, ende hi en aenbeden nu niet meer die afgaden, noch hi en offerden hem niet. Hi had afgaden in sijn huys, ende Panthalioen en wolde se niet te breken, mer hi dachte in hem selven: ‘Ic en wil minen vader niet bedroeven, mer ic wil beyden, dat hi yerste geloeve in Christo, ende dan wi se te samen breken.’

Het was een blynde, die alle sijn guet den arsateren gegeven had, omdat si hem sijn ogen heylen solden; mer ten halp hem niet, si worden hem meer quader. Doe hoerden hi seggen van sunte Panthalioen, dat hi wael geleert waer in medecinen, ende dat hi voel lude gesont maecten; doe quam hi tot hem ende viel voer sijn voete neder, ende sprack tot hem: ‘Ic bid di, Panthalioen, dattu mi mijn ogen wilste gesont (p. 4 v.) maken. Alle die arsateren, die mi medicine gegeven hebben tot minen ogen, die en mochten mi niet helpen, mer dat wenich lichtes ic noch beholden had, dat hebben si mi genamen.’ Doe sprack sunte Panthalioen: ‘Du heves alle dijn guet den arsateren gegeven ende en heves geen beteringe gevoelt: wat wolstu mi geven, oftu gesont werdes?’ Die blynde antwoerden: ‘Mi is noch gebleven een wenich guets, dat selve wil ic u geven.’ Sunte Panthalioen antwoerden: ‘Die gave des lichtes sal u geven ons Here Jhesus Christus; ende dat guet, dattu mi gelaves, dat gyf den armen.’ Doe sechde hem sijn vader: ‘Soen, ganck af van desen mensche; du en kanste niet wiser wesen dan alle die ander arsateren.’ Panthalioen antwoerden: ‘Die arsedie, die ic den menschen geve[n], die en can

[p. 47]

geen vanden meysteren: want mijn meyster is een groet meyster’: sijn vader meynden, dat hi sprack van sinen meyster Eufrosi(n)us, ende sprack: ‘Soen, hoer mi: want dijn meyster hevet dien oec arsedie gegeven, ende hi en mochte hem niet heylen.’ Panthalioen sechde: ‘Vader, lidet di een wenich, en du salste die glorie Gods sien, doer welken dese mensche geheilt sal werden.’ Ende hi ruerden hem sijn ogen inden naem ons Here(n) Jhesu Christi (p. 5 r.), die daer verlucht die duysternisse, en(de) maket gesont die crancken, ende roept weder om die dwalende, ende vergadert alle die gene, die in duysternisse sijn, ende sprack: ‘O, heilige vader mijns Here(n) Jhesus Christi, gebiet dat dese mensche sie alle die dage sijns levens.’ Ende te hant sijn hem sijn ogen op gedaen, ende hi ontfinckt sijn gesichte. Inder selver uren geloefden sijn vader ende die mensche, die siende was geworden. Ende doe ginck Panthalioen mit groter vrouden ende sechde Hermolaus al dat daer geschiet was. Doe dit die priester hoerden, doe wart hi vervult mit groter vrouden ende dancten God grotelick, die sulke gracie gedaen had sinen knechte Panthalioen, ende sechde: ‘Gebenedijt bustu, Here Jhesu Christi, die sulke gracie duet dengenen, die in di geloeven.’ Ende hi vraechden, of si¹⁾ uut gansen herten geloefden; ende hi doepten si inden name des vaders ende des soens ende des heiligen geestes. Doe (ginck) die mensche, die geheilt was, weder in sijn huys vol vrouden ende dancten God. Ende Panthalioens vader ginck in sijn huys, ende brack alle die afgaden, ende werpse in een cuele. Doe dat Panthalioen sach, doe gaf hi God die eer.

Daerna over een corte tijt (p. 5 v.) starf sijn vader Eustorgius. Doe had Panthalioen volmachte te doen of te laten met sijns vader guet; ende hi riep te samen sijns vader knechten, ende gaf hem hoer loen, ende liet se gaen; dat ander guet, dat hem aver bleeff, dat gaf hi den armen ende den, die inden kerker waren, die die keyser Maxymiaen pinichden ende versmachten om den name ons Here(n) Jhesu Christi: den gaf hi teten ende te drincken ende hielt se vlitelick mitter medecinen. Alle die ganse stat versmaden alle die andere arsateren ende hadden hoer toevlucht tot Panthalioen alleen, ende Christus halp[e] hem. Daerom leet Panthalioen groet hat ende nijt vanden anderen arsateren.

Op enen dach waren alle die arsateren vergadert, ende die blinde, die van Panthalioen verlucht was, ginck bi hem heen. Doe si den blinde sagen, spraken si te samen: ‘Is[t] dit niet die blinde, dien wi

1) Hs. hi.

[p. 48]

niet en mochten heylen? Wie hevet hem geheylt?’ Ende si riepen hem tot hem, ende spraken tot hem: ‘Wie hevet di gesont gemaect?’ Doe sprack hi: ‘Dat hevet gedaen Panthalioen, Eustorgius soen.’ Doe spraken die arsateren tot Eufrosino, sinen meyster: ‘Is hi niet dine discipul?’ Hi antwoerden: ‘Ja, van den soe hevet hijt.’ Ende die arsateren spraken: ‘Bi der salicheit onser (p. 6 r.) gaden, du buste groet, wantu enen groten dyscipul heves!’ Ende si en wisten niet, dat hem Panthalioen gesont had gemaect inden naem ons Heren Jhesu Christi. Van dien dach voert wart Panthalioen seer gehaet van hem allen; ende si sochten oersaken, woe si hem uuter stat mochten verdriven, want al dat volck liep nae hem. Daer na aver een corter tijt vonden si, dat hi enen kersten mensche gesont maecten: doe gingen si heen totten keyser, ende beschuldechden hem, ende sechde(n): ‘O, here her keyser, du heves gebaden Panthalioen te leren die conste van medecinen daer om, wanttu wolste dat hi in dijn palaes solde sijn mitti. Nu gevet hi¹⁾ medicine den genen, die dinen gaden onrecht doen, ende versmaden si, ende hebben vrijentscap mitten kersten: ist dattu hem niet vander stat en verdrives, soe sal hi voel menschen afscheiden vanden dienst der afgaden, ende die lere ons Gods Aschelpius sal hi te niet maken!’ Doe si dit gesecht hadden, baden si den keyser, dat hi gebode, dat die blynde voer hem quame, die van Panthalioen gesont gemaect was: het geschieden alsoe. Ende doe hi voerden keyser gebracht wart, doe sprack die keyser: ‘Wie hevet di gesont gemaect?’ Hi antwoerden: ‘Panthalioen, des senatoers soen Eustorgius, heeft (p. 6 v.) mi gesont gesmact.’ Die keyser sprack: ‘Mit welcker wisen der medicinen hevet hi di gesont gemaect?’ Hi antwoerde: ‘Hi riep Christum aen, ende gaf mi dat licht in minen ogen.’ Die keyser sechde: ‘O, mensche, du dwaleste! Hi hevet di geheylt mitter cracht der gaden, ende niet mitter cracht Jhesu, die geheiten is Christus.’ Hi antwoerden: ‘Ic was ommer dwalende, doe ic die duvelen aenbeden; ende synt die tijt, dat ic die waerheit becande, en heb ic niet gedwaelt.’ Ende die keyser sechde: ‘Seg du die waerheit: wie bustu gesont gemaect?’ Hi antwoerden: ‘Alle die arsateren, die hier bi di staen, die hebben (mi) voel arsedien gedaen ende hebben mi al mijn goet genomen te loen, ende si en hebben mi niet geholpen, mer dat wenich lichts, dat ic had, dat hebben si mi genomen. O, keyser, welke is die meeste van desen tween, enter Aschelpius, u God, die van desen meysteren aengeropen is ende en vermochtens niet, of

1) Hs. he.

[p. 49]

Christus, die van Panthalioen aengeropen is, ende hi gaf mi te hant dat licht van minen ogen?’ Die keyser sprack: ‘Wael moeti sijn, en spreck geen ydel dyngen, Christum¹⁾ noemende, want die gaden hebben di dat licht gegeven.’ Doe sechde hi: ‘Keyser, du sprekes (p. 7 r.) ydel dingen: want Christus hevet mi dat licht gegeven doer sinen knecht Panthalioen, want dijn gaden, die niet en sien, hoe moegen si enen anderen dat licht geven?’ Doe wart die keyser seer toernich, ende sprack: ‘Bider salicheit onser gaden, ic meynden, het waer valsche, dat die arsateren gesecht hadden,’ ende hiet hem dat hoeft afslaen, ende sechde: ‘Waert dat dese mensche te live blivet, hi sal voel menschen verleyden.’ Ende als Panthalioen hoerden, dat hi ont[s]hoeft²⁾ was, doe gaf hi den stockeren voel geldes, ende nam den licham, ende groven bi sinen vader.

Daer nae hiet die keyser voer hem brengen Panthalioen. Als hi daer bracht wart, soe las hi veersen uuten salter aldus: ‘O, God, niet en verswige minen lof, want die mont des sunders ende die mont des bedriegers is aver mi opgedaen. Si hebben tegen mi gespraken mit eenre loeser tongen, ende mit hatigen reden hebben si mi omvangen te vergeeffs. Ic had di gebeden, dattu hoer liefde tot hoeren afgaden van on nemen woldes, ende daer om hebben si mi gedacht quaet te doen voer dat guede, ende geven mi hat voer die liefde. Help mi, Heer mijn God, ende verloese mi na dinre (p. 7 v.) bermherticheit. Si moeten gecleet werden mit schanden, die daer sueken mi quaet te doen, mer dijn knecht moet verbliden in di.’ Ende Panthalioen wart in geleyt totten keyser, ende hi hielt sijn ogen ende sijn herte te hemel. Die keyser sprack tot hem: ‘Panthalioen, en had ic di niet bevalen dinen meyster, dattu leren soldes mit allen vlite die conste der medicinen, ende wolde dattu soldes wesen in mijn palaes?’ Sancte Panthalioen antwoerden: ‘Ic bin doch nu in dine palaes.’ Maximiaen seide: ‘Seg mi, ist waer, dat ic van di gehoert heb?’ Panthalioen antwoerden: ‘Wat ist, dattu van mi gehoert hebste?’ Die keyser sprack: ‘Dat ic van di³⁾ gehoert heb, des en heb ic niet geloeft, want het mach sijn een quaet ende een valsche gerucht. Ic heb gehoert, dattu Christum aenbedes ende versmades onse gade, ende arsedies alle die lude, die ic pinige, ende den bewisestu vrientscap.’ Panthalioen antwoerden: ‘Die gaden, die den hemel noch die eerde niet gemaect en hebben, die moeten vergaen.’ Die keyser sprack: ‘Ic nu wael sie, dat het waer is, dat ic van di gehoert heb.’ Panthalioen antwoerden: ‘Ist dattut wilste, soe laet

1) Hs. Christo.

2) Hs. ontshoeft.

3) Hs. u.

[p. 50]

ons sien, of dine gaden den hemel gemaect hebben, ende of (p. 8 r.) si die eerde gefondiert hebben, ende of si die blinden siende maken: soe willen wi hem geloeven; mer en hebben si der geen gemaect, waerom heitstu se aenbede(n)?’ Die keyser vrachden: ‘Vermach dan Christus dese dingen te maken?’ Panthalioen antwoerden: ‘Christus, den wi kersten lude aenbeden, en werket niet alleen dese dingen; mer oec voel groter dingen dan dese dingen sijn ende voel wonderlicheit.’ Die keyser sprack: ‘Woe moegen wi des geloeven?’ Panthalioen sprack: ‘Heit enen vergichten mensche vander straten brengen, ende dine priesteren comen ende aenropen hoeren God, ende ic wil aenropen minen God: ende avermids welkes aenroepen die sieke mensche gesont wort, in dies God laet ons geloeven.’ Doe hiet die keyser den gichtigen mensche daer brengen vander straten ende dede hem setten int middel; ende die keyser sprack tot Panthalioen: ‘Gyf eer den gaden.’ Panthalioen antwoerden: ‘Dat sullen doen dijn priesteren, opdat si verhoert werden; ende werden si niet verhoert, soe wil ic aenropen minen Heer Ihesum Christum.’ Die keyser sechde: ‘Du heves wael gesecht: alsoe geschiet.’ Die priesteren quamen ende begonden aen te ropen hoere goden: die een priesteren aenriepen Aschelpium, (p. 8 v.) die anderen Joven, die anderen Ypocraten, die anderen Marcurium, die anderen Galienum ende die ander gaden: mer hoer gebet ende aenropen was te vergeefs. Doe bespotten si Panthalioen ende sechde(n): ‘U gode sijn emer opten wege, dat si wandelen, off bi aventueren si slapen ende hoerens niet: roept lude, opdat si gewect werden.’ Ende si meynden alwaers, ende riepen mit luder stemmen, mer nyemant en was, die se hoerden. Doe die keyser sach, dat sijn priesteren niet en vorderden, sprack hi: ‘Panthalioen roep oec aen sinen God.’ Doe sach Panthalioen in den hemel ende sechde: ‘Heer, verhoer mijn gebet, ende mijn roepen come totti; ende niet en kier af dine aensicht van mi inden dage mijns lidens; ende bewiset alle desen, wantu alleen God buste ende du makes gesont alle, die in di hapen ende geloeven.’ Ende hi hielt mitter hant den gichtigen, ende hief hem op, ende sechde: ‘Inden name Jhesu Christi, sijt gesont van deser uren.’ Ende die mensche stont op te hant, ende gaf God die eer, ende ginck vroelick in sijn huys. Voel menschen van den dage geloefden in Christo. Ende die arsateren mitten priesteren riepen al totten keyser: ‘Die offerhande (p. 9 r.) der gaden wil vergaen, ist dattu desen niet en deliges; ende alle mensche beginnen te geloeven in Christo; ende niet en geloeve oec du, keyser, want dese, die genesen is, die is genesen mit cracht onser goden: want wi hebben hem yerste hoeren nomen

[p. 51]

onsen god.’ Panthalioen antwoerden: ‘Vermochten u goden yet, si hadden u ommer te hulpen gecomen, doe gi se soe lude aenriepste!’ Doe consentierden die keyser den arsateren ende den priesteren, ende sprack tot Panthalioen: ‘Volge mi, ende doe offerhande onsen gaden, wanttu sieste wael, hoe vole menschen gedoet werden daer om dat si dat niet doen en wolden.’ Panthalioen antwoerden: ‘Du segges, dat die doet sijn om dinre gaden wil, die leven inder ewicheit, want si Christum belijt ende becant hebben.’ Die keyser sprack: ‘Hoer mi, ende laet af te noemen Christum, op dattu dine joeget niet en verlieste, want voel pinen sijn di bereyt, ist dattu bliven inder belijnge.’ Panthalioen antwoerde: ‘Die dingen, die du pine heites, die brenge hier snellicken, want ic en wil niet op hoeren den name Christi te noemen totter doet toe.’ Die keyser sechde: ‘Du heves wael gehoert (p. 9 v.) voer desen dage, hoe voel pinen geleden heeft Artemeus¹⁾, die alde man?’ Panthalioen antwoerden: ‘Ja, voele pinen leet hi, mer hi en is niet overwonnen. Hevet een alt man voel pinen geleden om den name Christi, woe voel meer pinen sal een jonck mensche liden ende allet dat men hem doen mach! Artemius, nae sinen alder mocht hi wael mijn vader hebben geweest: ende daer om en mach die soen niets niet van hem selven doen, het en si dat hi dat yerste sie doen den vader.’ Als die keyser sach, dat hem Panthalioen niet volgen en wolden, doe liet hi hem setten op een kake, ende hiet hem ophangen ende barnende lampen aen sijn sijden halden. Doe hi doer al sijn lijf gepinicht was, doe sach hi inden hemel, ende sprack: ‘Here Jhesu Christi, wanttu mi inder voergaender tijt verhoert hebste overmids die aenropinge dijns namen, soe weest mi nu geringe eene hulper ende verloese mi.’ Ende doe hi dese woerde beden, doe verscheen hem onse Heer in die gelickenisse des priesters Harmolaus²⁾, ende sechde: ‘Panthalioen, en wilt niet ontsien, want ic bin mitti in allen dingen, die du beginnes te liden.’ Ende te hant wart die kake te braken tot allen stucken; ende die hant der geenre, die hem pijnichden, worden dorre; ende dat vuer (p. 10 r.) der vackelen wart gelesscht. Doe die keyser sach wat daer geschiet was, doe dede hi hem af setten, ende sprack tot hem: ‘Wat toverien of consten canstu, dattu die kake gebraken heves, ende die lampen gelesschet heves, ende die hande der pinres verdorret?’ Panthalioen antwoerden: ‘Du vermaledide, die die kake hevet te braken, die die lampe hevet uut gedaen, ende die hande der pijnres

1) L.: Anthimus.

2) Hs. eens priesters Harmolaus.

[p. 52]

hevet verdroecht, dat is Christus.’ Die keyser sprack: ‘Wanneer ic di meere pinen aendoen wil, wat wilstu dan doen?’ Panthalioen antwoerden: ‘Wanneer du mi meere pinen aendoen salste, soe en wil ic doch niet ontsien, want die nu mit mi¹⁾ was, die sal dan oec mit mi wesen in allen pinen; ende mijn Heer Jhesus Christus sal mi meere cracht geven.’

Doe die keyser dat hoerde, doe hiet hi maken een ijseren sarke, ende dede daer in smelten loet, ende dede Panthalioen daer in werpen. Als Panthalioen daer in geworpen was, sach hi op inden hemel, ende sechde: ‘Verhoer, Heer, die stemme, daer ic mede geropen heb totti; van den anxte des viants verloese mijn siel, bescerme mi vanden convent der quaden ende van der menichvoldicheit der, die werkende sijn ongerechticheit. Want si hebben scarpe gemaket als een sweert (p. 10 v.) hoer tongen tegen mi.’ Ende doe hi alsoe bedende was, verscheen hem die Heer ende greep hem mitter hant, ende steech mit hem neder inden sarck ende inden syedenden lode: ende te hant wart dat vuer gelesschet ende dat loet wart kalt. Ende sunte Panthalioen sanck den Heer aldus: ‘Ic heb totten Heer geropen, ende die Heer hevet mi gehoert; te vespertijt ende des mergens ende te middage sal ic verkundigen dine wonderwerken, wantu mijn stemme heves gehoert.’

Alle die menschen, die daer omlanges stonden, verwonderden sich, dat het siedende loet is calt geworden, ende dat vuer is gelesschet. (Ende die keyser sprack): ‘Wat pinen moegen wi hem nu aen doen?’ Die omstanderen spraken: ‘O, keyser, ist dattut gebiedes, soe warp men hem int meer: mach hi oec den meer gebieden?’ Doe hiet hi hem in dat meer werpen. Die knechten namen hem ende trecten hem aen dat over des meers, ende die keyser volgeden hem, opdat hi sage, hoet verginge. Si vuerden hem hoege op dat water, ende bonden hem enen groten steen om den hals, die hondert pont swaer was, ende worpen hem in dat meer, ende gingen en wech. Doe verscheen hem onse Heer in die gelickenisse Hermolaus, des priesters, ende te hant was op geloest die steen (p. 11 r.), ende Panthalioen begonde te swemmen opten water.²⁾ Ende Christus hielt hem mitter hand ende bracht hem totten over, ende hi begonde te syngen: ‘Ic sal di belien, Heer, in al minen herten, ende sal vertellen al dijn wonderen.’ Ende doe hi quam aen dat over, sechde die keyser:

1) Hs. mit was.

2) L.: ut lapis quidem, non secus atque folium arboris, mari supernataret: illum vero, non secus atque magnum prius Petrum, manu deducens, fecit pedibus ambulare super fluctus.

[p. 53]

‘Panthalioen, hevet echter dine swarte conste gewracht?’ Panthalioen antwoerden: ‘Des en heb ic niet gedaen, mer die gene, die mit mi is, dien du niet weerdich en buste te sien. O, keyser, besiet, hoe grote dyngen doet mijn Heer. Doe mi een groet steen aen den hals gebonden was, hietstu mi verdrincken in dat middel des meers, ende te hant was mijn Here bi mi ende starcten mi.’ Ende Panthalioen sprack: ‘Oftet di behaget, soe nemet enen van den, die hier bi staen ende werpten int meer, ende besiet, off dine gaden hem te hulpen comen.’ Die keyser sprack: ‘Dine artikelen des geloven hevet genomen overhant in dat meer: du salste doch weten, dattu noch voel pinen salste versueken.’ Doe sechde Panthalioen: ‘Soe wattu gedenckes, dat volbrenge; ende dattu dreyges, dat doe: du en ververes mi niet, ic en ontsie dijn dreiginge niet.’

Doe geboet die keyser, dat men Panthalioen binden solde mit voel sware kettenen ende leggen hem inden kerker, ende verboet dat men (p. 11 v.) den beesten niet teten geven en solde, opdat si den martelar Gods verslinden solde(n). Des anderen dages geboet die keyser, datmen die marct bereyden solde, ende dede voel volcs comen. Ende doe quam daer oec die keyser, ende sat te gericht op sinen richter stoel, ende hiet den heiligen Panthalioen voer hem brengen. Ende doe hi midden opter merct stont, sprack hi totten keyser: ‘Mijn Here Jhesus Christus, die dijn lampen leesten, die dine knechten neder sloch, die dat syedende loet kalt makeden ende den meer geboet, die selve sal oec dine wilde beesten tam maken.’ Die keyser sprack: ‘Volge mi, ende offer onsen goden, op dattu niet en verderves als die wive, die Christum beliden.’ Panthalioen sprack: ‘Hebben die wive inden gebreckelicken kunne voer Christum pine geleden, hoe veel meer sal ic dan pine voer Christo liden, want ic een mans persoen bin ende van enen starckeren kunne!’ Ende als hi dese woerde¹⁾ sprack, siet, daer was een, die die wilde beesten plach te verwaren, die ghinck totten keyser ende sechde: ‘Heer, alstu gebaden heves, soe sijn die wilde beesten bereyt.’ Doe hiet die keyser Panthalioen daer brengen, ende alle dat volck liep toe om sinen doet te sien. Doe hiet die keyser Panthalioen onder die beesten leyden; doe verscheen hem te hant onse Here Jhesus Christus in die gelickenisse Hermolay, des priesters, ende sechde: ‘Guede knecht ende getrouwe vrient, vrouwe di, ic sal di seer wael sterken.’ Doe heit die keyser alle die wilde beesten aen hem laten lopen. Doe worden alle die beesten sachtmoedich, si gingen om on, die lewen ende die lewynnen, ende die

1) Hs. woer.

[p. 54]

lyperden ende alle die ander beesten, ende lecten on alle die lede sijns lichams, alsoe dat si alle samelick hem mynne ende reverencie bewiesden alsof si hem aenbeden wolden. Die yerste totten yersten ende daernae die anderen nae ordinancien, quamen si tot hem, dat hi sijn hant op hem leechde; ende der beesten en geen en wolde en wech gaen, hi en had hem allen die hant op gelecht; ende soe leechde hi hem allen die hant op, ende doe gingen si en weech ende benediden God nae hoere wisen.

Doe nu al dit volck dit myrakel sach, riepen si mit luder stemmen, ende sechden: ‘Groet is die God der kerstenre menschen: laet desen heiligen mensche gaen!’ Doe wart die keyser seer toernich, ende dede doet slaen dusent man, ende hiet die wilde beesten oec doet slaen. Sunte Panthalioen benediden den Heer ende sprack: ‘Glorie si (p. 12 v.) di, Here Jhesu Christi, want niet alleen die menschen pine en liden om dinen name mer oec dicwil de beeste[n], die meer hevet uutvercaren te sterven dan een van dinen heiligen te letten.’ Doe namen heymelick die kersten die lichammen der martelers ende begroven die; ende die dode beesten bleven daer liggen lange tijt; ende geen vogel en ruerden si, omdat si om Christus wil gedoet waren. Doe dat die keyser hoerden, dede hi een cuele maken ende dede die dode beesten daer in werpen.

Voel menschen sagen die wonderlicke dingen, die daer geschiet waren, ende worden meer gesterct inden geloeve. Doe sprack die keyser tot sinen knechten: ‘Wat sullen wi doen mit desen jongen? Want hi al alle dat volck af gekiert hevet van der offerhanden onser goden.’ Ende si sechden: ‘Heer, gebiet dat gemaect werde een groet rat, ende bynt hem daer op, ende daer mede heest men hem op int hoge, ende dan werpt men hem weder neder, op dat sijn vleysche te stucken geschoert werde ende sijn siel op geve.’ Alsoe hiet die keyser Panthalioen inden kerker sluten, hent dat rat getymmert worde. Als dat rat in XXX dagen getymmert was, doe wart den keyser geraden, dat rat waer (p. 13 r.) gemaect, dat hi volbracht sijn opsat. Doe hiet hi seynden den bade, dat hi vergaderen solde al dat volck totten spiegel der pinen, ende dat si sagen den uutganck van hem; ende geboet, datmen alle die kerste vrie liet gaen, weert dat si den gaden offerden, mer en wolden si dat niet doen, dat men se dan doden. Die keyser ginck opter merct ende geboet, dat men Panthalioen daer brengen solde. Ende doe hi daer was gebracht, sanck hi den Here aldus: ‘Neyge, Heer, dine oren, want ic behoeftich ende arm bin. Behuede, Heer, mijn siel, ende, mijn God, verloese dinen knechte, die daer hapende is in di. Gyf

[p. 55]

stercheit dinen knecht, ende verloes den soen dinre deernen; doet mit mi een teyken int guet, op dat sijt sien, die mi gehaet hebben, ende dat si gescheent werden. Wantu, Heer, heves mi gehulpen ende getroest.’ Ende als hi gebedet had, namen si hem, ende bonden hem in dat rat, ende lieten dat rat neder vallen mit hem vander hoechden. Te hans verscheen hem onse Heer, ende die bande te braken, en Panthalioen quam op sijn voete ongeleet, mer dat rat liep om ende om ende doden XC menschen van den volck, ende soe wart groete vrese in der (p. 13 v.) stat. Ende die keyser wart oec van anxte verweert ende riep Panthalioen tot hem, ende sechde: ‘Waer mede doestu al dese dingen? Somigen hebstu levendich overwonnen, die anderen hevestu doet geslagen.’ Panthalioen antwoerden: ‘Du, ongeluckege ende onsalige soen des duvels, van u sprack¹⁾ recht die propheet: “Hoer boesheit sal neder gaen in hoers selves hovet, ende hoer quaetheit sal op hem vallen.”’ Die keyser sechde daer om: ‘Van ons sijn dese voerspraken woerde: of wie is, die di dese woerde toe gespraken hevet of geleert?’ Panthalioen antwoerden: ‘Hermolaus, die priester, mijn heer.’ Die keyser sechde: ‘Mogen wi hem oec sien, opdat wi van hem geleert werden?’ Dat sechde hi daer om, opdat hi aen hem mochte comen. Panthalioen antwoerden: ‘Ofstu wilste, soe moechstu hem wael te sien comen.’ Die keyser sprack: ‘Bi mijnre sielen, doestu dat, soe doestu mi een grote waeldaet.’ Panthalioen antwoerden: ‘Heitstu dat, soe wil ic en u hier brengen.’ Doe hiet hi hem gaen mit sinen knechten, die hem verwaren solden. Alsoe ginck Panthalioen in Hermolaus huys, ende sechde: ‘Here vader, die keyser roept u.’ Doe sechde die priester: ‘Soen, ic come, want mijn tijt is nu. In deser (p. 14 r.) nacht hevet mi verschenen onse Heer Jhesus Christus, ende sprack tot mi: “Hermolaus, di gebuert enen strijt als minen knecht Panthalioen.”’ Ende si gingen vrolick mit malcanderen ende quamen voerden keyser. Doe sechde die keyser: ‘Woe heytstu?’ Die priester sprack: ‘Ic heit Hermolaus als mi mijn alders genoemt hebben, mer ic heb noch enen groteren naem, want ic bin kersten.’ Maximianus sechde: ‘Hebstu oec mitti ander kersten?’ Ende hi sechde: ‘Ja.’ Die keyser sechde: ‘Woe heiten die?’ Die priester sechde: ‘Ermipus ende Ypocratus.’²⁾ Doe sprack die keyser: ‘Dit sijn die geen, die Panthalioen af gekiert hebben vanden dienst der gaden.’ Doe sechden si: ‘Onse God is een enich God, ende die roept ons tot hem, die is

1) Hs. spreck.

2) L.: Hermippum et Hermocratem: verg. Acta Sanctorum Julii, bl. 426 en vlgg.

[p. 56]

onse Heer.’ Doe sprack die keyser: ‘Gaet heen, ende radet hem, dat hi onse gaden offer, soe wil ic u te mael lief hebben.’ Si antwoerden: ‘Wi bidden den Here, dat wi oec te samen gecroent werden.’ Dese vier heiligen beden ende die eerde beveden, daer si hoer gebet deden, ende die afgaden vielen neder op die eerde ende te braken. Doe was die keyser bedroeft, ende sechde: ‘Siet, woe toernich sijn die gaden, dat die eerde bevet!’ Panthalioen sechde: ‘Hevet die eerde gebevet van gebades wegen uwer goden (p. 14 v.), waer om sijn si dan gevallen ende sijn gebraken, die te voeren gans waren?’ Doe hiet die keyser Panthalioen sluten in den kerker, ende hiet die ander drie pinigen mit menigerhande pinen ende dan onthoefden. Doe si onthoeft waren, namen die kersten hoer lichamen ende begroven si vlitelick. Daer nae heit die keyser Panthalioen tot hem ropen, ende sechde: ‘Panthalioen, woe meynstu, woet mit di vergaen sal, wantu en moechste doch van minen handen niet ontvlijen, ist dattu niet en offerste den goden?’ Panthalioen antwoerden: ‘Te(n) is geen noet, di te antwoerden enige reden.’ Doe sechde die keyser: ‘Die meyster Hermolaus, Ermipus ende Ypocratus¹⁾ hebben te stont mi geconsentiert, ende hebben minen wil gedaen, ende daer om sijn si nu edel ende groet in mijn palaes.’ Mer Panthalioen bekande doer den heilige(n) geest, dat si nu gecroent waren voer Christum; ende daerom sechde Panthalioen: ‘Soe heit se voer di comen, dat ic se sie voer staen.’ Doe sechde die keyser: ‘Ic heb se tot anderen steden gesant, dat si daer somige saken uutrichten.’ Panthalioen sechde: ‘Wael segstu, o hont, wantu plechste te liegen, mer nu hevestu waer gesecht, want si sijn inder stat Christi.’ Doe wart die keyser seer toernich (p. 15 r.), ende dede hem voele pinen aen. Ende doe hi hem niet verwinnen en conde, doe hiet hi hem mitten swerde sijn hoeft af slaen ende sijn licham verbernen mitten vuer. Panthalioen ginck vroelick, ende sanck, ende sprack: ‘Duck hebben si mi uut gevochten²⁾ van mijnre joeget, doch soe en vermochten si niet tegen mijn siel. Mer die Here der rechtveerdicheit hevet gebraken die halsaderen der sunderen.’ Ende si vuerden hem buten der stat een mile weges ende bonden hem aen een jonck olijven boemken. Doe ginck een vanden stockeren ende sloch hem mitten sweerde inden hals, ende te hant buychden sich dat sweert oft was had geweest. Doe die stockeren dat sagen, sechden si te samen: ‘Laet ons vallen voer sijn voete, op dat hi voer ons bidde, want groet is

1) Zie noot 2 van de vorige bladzijde.

2) Hs. wt genochten; L.: saepe expugnaverunt me a juventute mea.

[p. 57]

die God der kerstenen!’ Ende si vielen neder voer sijn voete ende sechden: ‘Bidt voer ons uwen God, opdat ons vergeven werde alle die pine, die wi di hebben gedaen, ende dat wi in Christo geloeven moegen.’ Doe hief Panthalioen sijn hande op inden hemel ende sprack: ‘O, God, vervulle nu mijn begeerte in deser steden, ende gyf desen luden vergyffenisse hoere sunden, ende geeft hem een deel in dinen rijck.’ Ende een stemme vanden hemel antwoerden: ‘Guede ende (p. 15 v.) getrouwe knecht, dijn begeerten sijn vervult: di sijn die hemelen opgedaen, die choren der engelen begeren dijns; dijn troen is nae bi; dine crone is bereyt. Du en salste niet geheiten werden Panthalioen, mer Panteleemon¹⁾, dat is “bermhertich”, wantu voel menschen verloest heves. Du salste wesen een haven ende een over der schepluden; du salste sijn een ontfanger der bedroefder ende een arsater der sieken; du salste sijn een vervolger der duvelen.’ Doe Panthalioen dese woerde hoerden, riep hi die menschen tot hem, ende sechde: ‘Comt ende slaet mi, want mijn tijt is comen.’ Si vree[ch]sden hem ende en dorstens niet doen.²⁾ Doe sechde hi: ‘Ist dattu des niet en doeste, soe en salstu geen deel mit mi hebben.’ Doe si dat hoerden, doe gyngen si coenlick tot hem; ende doe si alle sijn lede hadden gecust, doe sloegen si hem sijn hoeft af. Ende te hant verscheen sijn licham als snee, ende melck liep daer uut voer bloet; ende die boem, daer hi aen gebonden was, wart vervult mit vruchten, ende al dat volck quam uuter stat om hem te graven. Ende doe si sagen, dat uut sinen licham melck voer bloet liep ende dat die boem vrucht gaf, gaven si God die eer, ende voel volcs geloefden inden dage. Doe dat hoerden die keyser Maximianus, (p. 16 r.) doe geboet hi, dat men den boem afhouwen solde ende sinen licham verbernen. Ende het geschieden alsoe als hi gebaden had. Die kersten namen die asschen ende deden si in silveren cassen of scrijnen, ende verborgen si onder dat heilige decsel Sunte Liberius altaer. Die stockeren, dien bevalen was hem doet te slaen, en quamen niet weder totten keyser, mer si gingen en wech mitten heilichdom ende mitter heiliger aesschen, die si mit hem droegen.

Sunte Panthalioen was onthoeft te Nycomedia buten der mueren in een dorp eens mans, die Scholasticus heit.³⁾ Daer wart vanden kersten een kerckhof gemaect, in die vijfte kalende Augusti, in den name des vaders ende des soens ende des heiligen geestes.

1) Hs. Panthalemo.

2) L.: illi autem renuebant et judicabant hoc esse minime tolerandum.

3) L.: in suburbano cuiusdam scholastici (erat autem nomen ei Adamantius) sacrosancte deponunt.