Levens en legenden van heiligen. Deel I. Brandaen en Panthalioen

[p. 1]

Hier begint dat leven ende pelg(r)imadse des heiligen abts Brandanus, die een vader was van III^m. moniken.

(p. 31 r.) Sunte Brandanus was een soen Phynlochades, neven Achel; dese was gebaren vanden geslechte Eagem, sanguilen (?) des rickes Mynencium¹⁾; ende die selve sunte Brandanus was een man van groter abstinencien ende claer in doechden, ende was een vader volna van drie dusent monicken. Ende doe hi was in sinen stride, dat machmen verstaen in sinen heyligen leven, dat een strijt is tegen den viant, ende was in sijn stede geheiten Saltus²⁾, dat³⁾ is ‘die oerspronck der doechden Brandanus’, of Saltus machmen heiten een afgaende klef van enen berch -: doe hi was in die stede, ghevielt, dat een der vaderen, die geheiten was Barindus, [die] op enen avent quam tot hem, ende doe sunte Barindus⁴⁾ was gevraget mit voel reden vanden selven voergenoemden heiligen vader Brandanus, (ende) begonde te screyen ende spreyden hem op die eerde, Brandanus⁵⁾ hevet hem gecust ende sechde: ‘Vader, wi hebben droefheit in dinre toecomst, ende en buste niet comen tot onser troestinge? Du solste den bruederen meer blijtscap bereyden dan droefheit: hier om wiest ons dat woert Gades, ende spiset onse sielen mit menigerhande myrakulen, die du heves (p. 31 v.) gesien in die see.’

Ende doe Brandanus sijn reden geeyndet had, doe begonde sunte Barindus te vertellen van enen eylande ende sechde: ‘Mijn soen, geheiten Merhout⁶⁾, een procurator, dat is een besorger der armer Christi, die vloe tot eenre tijt van minen aensicht ende wolde

1) Latijnsche tekst bij Jubinal (in 't vervolg aangehaald met L.J.), bl. 1: Sanctus Brendanus, filius Finlocha, nepotis Alti, de genere Eogeni, e stagnili regione Mimensium ortus fuit.

2) Latijnsche tekst bij Schröder (in 't vervolg aangehaald met L.S.), bl. 3, r. 4: in loco qui dicitur ‘saltus virtutis Brandani’; L.J. bl. 1: ‘virtutum’.

3) Hs. daer.

4) Hs. Brandanus.

5) Hs. ende.

6) L.J. bl. 2: Mernoc; L.S. bl. 1, r. 15: Mernocatus.

[p. 2]

enich wesen. Ende nae voel tijts is mi geapenbaert, dat hi vole monicken onder hem had, ende God voel myrakelen overmids hem had getoent. Ic wanderden derwart, om te vysentiren minen soen. Ende doe ic naecten over den wech drie dage, haesten hi mit sinen bruederen in mijn gemuet, want God had hem mijn toecoemst¹⁾ geapenbaert. Ende doe wi voeren te scepe in dat eylant²⁾, geheiten Delyciosa, dat beduyt ‘vol waelusten’, doe quamen ons te gemue(te) lopen die brueders uut hoeren menigerhande cellen als een swarm der bijen, want die woningen der bruederen waren gestroeyt of van malcanderen gescheiden, mer doch eensamelick was hoer conversacie of hoer wandelinge in hope, in geloven, ende in caritaten, ene voedinge of spisinge; ende tot dat werck Gods te volbrengen een kerke; ende niet anders van spisen en wart den bruederen gedient dan appelen ende noten ende wortelen ende voert ander manieren van cruden. Ende die brueders nae die compleet wanderden (p. 32 r.) weder tot hoere cellen thent totten hanen crayen of totten gelude der clocken, dat mach wesen totter midder nacht. Ende doe wi daer benachten ende dat eylant overwanderden, leyden mi mijn soen tot dat over des meers tegen dat westen, ende daer was een scepken, ende hi sechde tot mi: ‘Vader, clymt in dat scepe, ende laet ons varen tegen dat rijcke des westens tot dat eylant, geheiten “dat lant der gelofften der heiligen”, welck lant God sal geven sinen navolgers in die leeste tijt.’ Ende doe wi in dat sciep clommen ende vueren, soe hebben ons nevelen over al bedect, dat wi nau³⁾ en mochten sien dat yerste of dat leeste eynde vanden sciep. Ende doe volna geleden was die tijt van eenre uren, doe omscheen ons een groet licht, ende ons verscheen een groet lant seer vol crudes, ende noten ende appelen werden genomen vore alle vruchten der bomen⁴⁾. Ende doe dat sciep stont, clommen wi ter rechter siden uuten scepe opt lant; ende wi begonden om te gaen ende [te] over te wanderen, XV dage lanck en conden wi dat eynde vanden eylant niet vynden. Ende wi en sagen geen cruyt sonder blomen en geen bomen sonder vrucht, ende alle die steen des eylants sijn durber stene; mer opten vijftienden dach vonden wi een vloet gaende van den oesten totten westen. Ende als wi alle dese dingen (p. 32 v.) averleyden, was in ons een groet twivel, wat wi doen solden; ende ons docht guet, dat

1) Latijnsche teksten (in 't vervolg aangehaald met L.): adventum.

2) L.J. bl. 2: juxta montem lapidis (L.S. bl. 3, r. 17: Lapiflis nomine).

3) Hs. nā (nan): L.: vix.

4) L.: terra spatiosa et herbosa, pomiferaque valde.

[p. 3]

wi over die vloet solden gaen, mer wi verbeyden den raet Gods. Ende als wi al dese dingen overmercten binnen ons, haestelic voerschen een man vore ons in groter claerheit, welke man ons grueten, ende noemden ons een yegelick mit sinen name, en(de) sechde: ‘Weest vrolick, guede brueders, want God hevet u geapenbaert dit lant, dat hi geven sal sinen heiligen. Ende tot deser vloet is die een helfte des eylants, ende u en is niet geoerloft of betamelic voert te gaen, ende daerom gaet weder dan gi uut sijt gegaen.’ Ende doe dese man dese dingen had gesecht, doe vraechden wi hem, wie dat hi waer of mit wat name hi worde genoemt, ende hi antwoerden mi: ‘Waer om vraechstu mi, wie dat ic bin of woe dat ic heite? Waer om en vrachstu niet van desen eylant? Gelijck dattu dat eylant nu sieste, soe blivet dat van beginne der werlt. Behoevestu enige spise of dranck of cleder? Niet en hebstu¹⁾ gesmaect van spisen ende dranck, ende niet en hebstu bedruct geweest van slaep of inder nacht gedect: want hier is alle wege die dach sonder blyntheit der duysternisse: onse Here Jhesus Christus is des eylants licht.’ Te hant begonden wi onsen wech, ende die voergenoemde man quam mit ons (p. 33 r.) tot dat over, daer onse sciep was; ende als wi in dat sciep geclommen waren, is hi genomen van onsen ogen, ende wi quamen doer die voergenoemde duysternisse totten eylande geheiten Delyciosam, dat is ‘vol waelusten’. Ende nae dat ons die brueders sagen, verbliden si hem mit groter blijtscappen van onser toecomst ende screyden, dat wi soe lange tijt van hem hadden geweest, ende si sechden: ‘O, vader, waerom hebdi gelaten u scape sonder herde dwalende in desen eylande? Maer wi hebben bekent, dat onse abt duck van ons plech te gaen in een eylant, mer wi en weten niet in wat lande, ende dat hi daer plech te wesen onderwilen een mant, onderwilen²⁾ twe weken of een of meer of min.’ En doe ic dese dingen of woerde hoerden, begonde ic die brueders te sterken en sechde: ‘Brueders, en wilt anders niet dencken dan guet: want sonder twivel u wanderinge is voer die poerte des paradijs: hier bi is een eylant, welck eylant is geheiten “dat lant der geloften der heiligen”, daer geen nacht aen en geet noch geen dach en wort daer

1) Hs. Hebstu niet. Verg. De Saint Brandainne le moine, in 't vervolg aangehaald met Fr. o. (uitg. Jubinal), bl. 59: ‘As tu besoing d'auchune viande, ne de boire ne de vestir? Tu as esté un an en ceste isle, et n'as gousté de nule viande, ne de nul boire. Tu ne fus onques apenssés de dormir, ne nus ne te couvri onques; car li jours est adiès ci sains nule oscurté de ténèbres.’

2) Hs. onder twe.

[p. 4]

geeyndet; derwert wandert duck Mernhot, u abt, want die engelen Gods verwaren dat eylant. En kendi niet den roeke van onsen clederen, dat wi in dat paradijs hebben geweest?’ Doe antwoerden die brueders: ‘Vader, wi hebben bekent, dattu heves geweest int paradijs (p. 33 v.) Gods, mer, daer is spacium des meers¹⁾, wi en weten niet dat paradijs. Want in den roke der clederen ons abts proveden wi dat altemael: want XV dage worden wi²⁾ geholden van den roeke.’ Voert sprack Baryndus: ‘Ende daer bleef ic twe weken mit minen soen Mernhult sonder spise ende dranck, mer doch soe voel van tijtlicker noetdroften, dat wi den luden schenen, of wi waren vervult mit wijn. Ende nae XV³⁾ dagen, doe ic had genomen die benedixcie des abts ende der bruederen, bin ic weder gecomen mit minen gesellen, op dat ic weder solde gaen in mijn celliken.’

Ende sunte Brandanus, [doe] doe hi dese dingen gehoert had, spreyden hem selven op die eerde mit al sijnre vergaderinge, glorificierende God, seggende: ‘Rechtveerdich is die Heer in alle sinen wegen ende heilich in alle sinen werken, die sinen knecht(en)⁴⁾ hevet geapenbaert soe grote ende wonderlicke dingen, ende gebenedijt is hi in sinen gaven, die ons huden hevet gespiset van sulken geestelicken smaeck ende dranck!’ Ende als dese reden geeyndet waren, sprack sancte Brandanus: ‘Gaewi tot die spisinge ons lijfs ende te eten nye spise⁵⁾’. Ende doe die nacht voerleden was, sancte Baryndus, ontfangende die benedixcie, wanderden weder tot sijnre cellen.

Hier om hevet sante Brandanus uutvercaren van sijnre (p. 34 r.) vergaderinge XIII bruederen, ende hi sloet hem mit dien viertienen in een bedehuys, ende hevet tot hem gespraken, seggende: ‘Mijn mede striders ende mijn alre gemynste, raet ende hulpe bid ic van u, want mijn herte ende alle mijn gedachten sijn in mi geveest⁶⁾ in enen wil: offt die wil Gods is, dat lant der gelofften der heiligen

1) L.S. Hs. B, bl. 5, r. 11, var.: ‘novimus quot fuistis in paradyso Dei, spatio maris set ubi sit,’ enz.; L.J. blz. 4, noot 2: ‘Le mss. 3784 ajoute: ‘sed spatium maris ubi est ille paradisus ignoramus.’

2) Of si? waarvoor het latijn pleit van L.S. bl. 5, r. 11 vlgg., benevens het fransch, zoowel 't ondicht (zie noot 1, bl. 3) als 't dicht, in 't vervolg aangehaald met Fr. d. (uitg. Jubinal), bl. 60 en 109. L.J. heeft bl. 5: ‘Quod pene usque ad quadraginta dies nares nostrae tenebantur odore.’

3) L.: quadraginta.

4) L.: servis suis.

5) L.: ad mandatum novum; Fr. o., bl. 61: et au mandement nouviel.

6) L.: conglutinate; Fr. o., bl. 61: assanlees, d. bl. 110: esméus.

[p. 5]

te sueken, daer ons die vader Baryndus af gespraken hevet; dat heb ic in mijn herte geset: hoe dunct u guet wesen of wat raet wildi mi geven?’ Ende doe die brueders den wil des vaders bekenden, doe spraken si alle uut enen monde: ‘Vader, dinen wil geschie ende niet die onse. En[de] hebben wi niet achter gelaten onse olders; en hebben wi niet versmaet ons erve; en hebben wi niet gegeven onse lichamen in dinen hande? Ende wi sijn bereit mit di te gaen of in dat leven of inden doet: mer alleen laet ons vragen den wil Gods.’

Sancte Brandanus ende die mit hem waren ordenierden een vasten van XV dagen¹⁾, ende daer nae te wanderen.

Als die XV dage om waren, hevet hi gegruet sijn brueders, en(de) hevet se bevalen den praest sijns monsters, die sijn naevolger was in sijn stede, ende hi wanderden tegen dat rijck des westens mit XIIII brueders tot enen eylande eens heiligen vaders Olende²⁾; ende is daer nae gemerret drie dage (p. 34 v.) ende drie nachte. Ende daer genomen die benedixcie des heiligen vaders ende al der monicken, die mit hem waren, is hi gewandert in dat leeste deel sijns rijcs, daer sijn olders woenden. Ende doch en wolde hi se op die tijt niet sien, mer hi hevet sijn tente of paulioen geveest³⁾ in dat overste eens berges, gaende lanck in die see⁴⁾: daer was enen inganck, begripende alleen een sciep. Sancte Brandanus ende die mit hem waren namen mit hem getouwe ende cleyne of lichte sceepkens, gerybt en(de) gesuylt⁵⁾ vanden holte des bossches, gelijck alst inden lande gewoen is, ende decten dat mit ossen leder, roet gemaect, ende smeerden of lijmden dat mit materien, die daer toe dienden; ende namen bi hem in dat sciep des si behoefden van spisen tot XL dagen toe; ende namen mit hem huysraet, dienende tot des menschen behoef; ende setten enen mast int middel des sceeps ende een seyle ende ander getouwe, hoerende tot regemente des scepes.

Sunte Brandanus geboet sinen bruederen, dat si gingen in dat sceep inden name des vaders en(de) des soens ende des heiligen geestes.

Ende als hi alleen stont op dat over ende benediden die haven, doe

1) L.: quadraginta, evenals een paar woorden verder; ook Fr. o. en d., t.a. pl.: 40.

2) L.S. bl. 6, r. 10: Exide (var. Ende); L.J. bl. 6: Aende; Fr. o., t.a. pl., Aende.

3) Hs.: geweest.

4) L.: in loco qui dicitur sedes Brandani; Fr. o., bl. 62: ou liu qui est apielés Bramdain.

5) Hs.: gereyt ende geseylt. L.: costatam et columpnatam: Fr. o., bl. 62: costue et à coulombes de dehors.

[p. 6]

quamen drie brueders over van sinen monster ende vielen te hant voer die voete des heiligen vaders, ende sechden: ‘Vader, laet ons mitti gaen, waer doe henen gaen sulste, of (p. 35 r.) wi sullen in dese stede van honger ende van dorste verderven: want wi sijn beraden, pelgrimadse te gaen.’ Ende als die man Gods gesien had die bedruckenisse der drier bruederen, geboet hi, dat si solden gaen in dat sceep, ende sechde: ‘Mijn kinder, uwen wille moet geschien,’ ende sechde voert: ‘Ic weet wael, woe gi hier sijt comen: ghi hebt gedaen een guet werck; mer God heeft u bereyt dat alre verveerlicste ordel’¹⁾.

Sancte Brandanus clam in dat sceep, ende, die seylen opgetrect, begonden si te varen te westen wart²⁾; ende si hadden seer gueden wynt; ende hem en was geen noet yet te doen dan die seylen des sceps te holden. Mer nae vijftien dagen lach die wynt, ende si begonden te royen al soe lange, dat hem hoer machten ontbraken. Ende te hant begonde se sunte Brandanus te sterken ende te vermanen, ende sechde: ‘Lieve brueders, en wilt niet ontfruchten, want God is ons hulper ende ons sceephere, ende hi regiert dat sceep. Trect in alle die riemen ende alle getowe, ende laet alleen dat zeile uutgerect; ende God doe, wat hi wil, mit sinen knechten ende mit sinen sceepken.’ Ende te vespertijt aten si. Onderwilen hadden si wynt, mer si en wisten niet, wan die wynt quam of uut wat syden dat dat sceep gevuert wart.

Ende doe die XL³⁾ dage volbracht waren ende alst oec al verteert was, dat totten kost (p. 35 v.) behoerden, openbaerden hem een eylant te noerden wart, ende was seer stenich ende hoge. Ende doe si naecten totten over, sagen si dat alre hoechste over, steyl als ene muer, ende voel revieren, vlietende van der hoechden des eylants, vloyende in dat meer: mer si en mochten geen haven vynden, daer dat scyep had mogen staen. Ende die brueders waren seer vermoyt van honger ende van dorste, ende een yegelick nam een vaetken, op dat hi wat mochte nemen vanden water. Doe sunte Brandanus dat sach, sechde hi: ‘En[de] wil(t) dat

1) L. geheel anders: ‘Scio quomodo vos venistis. Iste frater bonum opus operatus est, nam Deus sibi preparavit aptissimum locum; vobis autem preparavit deterrimum judicium’; Fr. o., bl. 62 (evenals Fr. d., bl. 111): ‘je sai comment vous venistes. Cis frères a fait bonne oeuvre, car nostre sires li a apparillié boin liu. A vous a il apparillié cruel jugement.’ Hs. voor mer God: want God.

2) L.: Contra solstitium estivale; Fr. o., bl. 62: encontre miedi, d., bl. 112: vers erient.

3) Hs. XI, alle mij bekende lat. teksten: XL.

[p. 7]

niet doen, want dat gi doet is gecheit! God en wil ons noch niet wisen enige haven in te gaen, ende gi wilt roef doen? Die Heer Jhesus Christus sal sinen knechten nae drie dagen wisen een haven in te gaen ende een stede te bliven, op dat die lichamen der gemoyder mogen werden gevoedet.’ Ende doe si drie dage hadden om gegaen, opten derden dach ter negender uren vonden si een haven, daer was een inganck¹⁾; want het was aen beyden sijden een steen gehouwen van wonderlicker hoecheit als een muer. Ende als si op waren geclommen uut den scepe²⁾, (sechde sunte Brandanus), dat si niet en namen van enigen huysraet of dingen of clenoden. Mer als si wanderden aver die ove[re]ren des meers, quam hem te gemuet een hont doer enen pat, (p. 36 r.) ende quam tot die voete sunte Brandanus gelick als die honde te comen plegen totten voeten hoere heren. Doe sechde sunte Brandanus tot sinen gesellen: ‘En hevet ons God niet gegeven enen gueden bade? Volget hem.’ Sunte Brandanus ende sijn gesellen sijn gevolget den hont thent in een woninge in oppedum³⁾.

Ende als si gingen in oppedum in dat huys, sagen si enen groten sale bereyt mit bedden ende mit sittenen, ende water totten voeten te wasschen. Ende doe si saten, begonde sunte Brandanus den bruederen te seggen: ‘Brueders, huet u, dat u Satanas, dat is die viant, niet en leyde in becoringen: want ic sie, dat hi een vanden drien, die nae ons uut onsen monster quamen, ingeeft vander alre quaedster dieften. Bid voer des brueders siele, want sijn vleysche is aver gegeven in die macht des viants.’ Dat huys, daer si in saten, was behangen doer die wande mit [mit] menigerhande metael⁴⁾, mit thomen ende hoernen, mit silver beslagen. Doe sechde sunte Brandanus tot sinen dienre, die dat broet voer die brueders plach te leggen: ‘Brenct dat eten, dat ons God hevet gesant.’ Die dienre stont op ende vant een tafel geset, ende laken, ende broden van wonderlicken blenkentheyt ende vissche; ende doe alle dinck bracht was, gebenedide sunte (p. 36 v.) Brandanus God, seggende⁵⁾: ‘Belijt God des hemels, die spise gevet allen vleysche;’ die brueders gingen sitten ende maecten God groet; ende gelickerwijs

1) L.: aditus unius navis; Fr. o., bl. 63: port ou estoit li voie d'une nés.

2) In L. volgt: precepit sanctus Brandanus.

3) L.: usque in (unum, J.) oppidum; Fr. o., bl. 64: dusques au chastel; d., bl. 113: dusqu'au castiel.

4) L.: vasculis diversi generis metalli.

5) Hs. God, die spise gevet, seggende: ‘belijt God des hemels’: verg. Fr. o., bl. 64: ‘Souvigne vous dou Diu dou chiel qui donne viande à toute gent humainne.’

[p. 8]

vonden si van dranck alsoe voel als si wolden. Ende als dat avent eten was gedaen, ende dat werck Gods volbracht was, sechde Brandanus: ‘Brueders, rustet: siet alle dese bedden sijn bereit, dat gi uwen leden ruste moget geven.’

Als die brueders sliepen, sach Brandanus des viants werck gelijck enen jongen moriaen, hebbende enen silveren tome in sijn hant, ende spoelden daer mede voer een van dien III bruederen. Doe stont Brandanus op ende begonde te beden al die nacht totten dage toe; ende als(t) dach was geworden ende die brueders haesten totten werck Gods en solden gaen totten scepe, so sagen si een tafel bereit gelijck als si deden des anderen dages, ende soe drie dage ende drie nacht bereiden God sinen knechten eten. Nae desen begonde sunte Brandanus mit sinen gesellen den wech te doen ende sinen brueders te seggen: ‘Siet, dat niemant van u yet mit hem en neme van enigen substancien des eylants.’ Ende si antwoerden alle: ‘Vader, veer si van ons, dat enige diefte onsen wech bekrechtigen¹⁾ solde.’ Doe sechde die heilige vader: ‘Siet, u brueder, dien ict gysteren sechde, hevet enen silveren tome in sinen schoet, welke hem die (p. 37 r.) duvel in deser nacht gegeven hevet.’ Ende doe dese brueder dit hoerden, werp(e) hi den toeme van sinen schoet, ende viel voer die voete des mans Gods, ende sechde; ‘Vader, ic heb gesundicht en bekent niet mijn sunden, mer bid voer mijn siel, dat die niet en vergae.’ Ende hastelick alle die brueders vielen neder ter eerden, biddende God voer die siel des brueders. Ende die brueders stonden op vander eerden, ende die heilige man Brandanus hief den brueder vander eerden, ende si sagen enen moer springen uut sinen schoet, hulende mit groter stemmen ende sechde: ‘O, man Gods, waer om werpstu mi uut van mijnre woninge, daer ic soeven jaer in heb gewont, ende doeste mi vremde wesen van mijnre erffenisse?’ Sunte Brandanus sechde tot deser stemmen: ‘Ic gebiede di inden name ons Heren Jhesu Christi, dattu genen mensche en derste thent in den dage des ordels.’ Ende die man Gods quam weder totten brueder ende sechden: ‘Neemt dat licham ende bloet ons Heren, want dine siele sal nu uut dinen licham gaen, want du hebste dijn stede der begravinge hier. Siet, dine brueder, die mit di hier quam, hevet die stede sijnre begravinge in die helle.’ Ende doe hi genomen had dat sacrameent, is sijn siel van sinen licham gegaen ende is genomen vanden engel des lichts

1) L.: violet; Fr. o., bl. 65: corrompe; d. bl. 114: jà n'en ferons rien dont empiriés soit li voiages.

[p. 9]

(p. 37 v.) daer(t) sijn brueders sagen, ende si begroeven sinen licham in die voersechde stede, als hem die heilige man voersechde.

Ende die brueders met sancten Brandanus quamen totten over des selven eylants, daer hoer sceep was. Ende als si clommen in dat scepe, liep hem te gemuet een jonge, dragende enen korf mit brode ende een kanne waters, welke sechde tot hem: ‘Neemt dese benedixcie vander hant uwes knechtes, [wat u over blijft] want gi bestaet noch enen groten wech heent dat ghi troestinge vynt. Doch u en sal niet gebreken broet noch water tot paesschen toe.’ Ende doe namen si die benedixcie vanden jongen, dat is die spise die hi hem bracht, ende begonden te varen in die see; ende ten tween dagen hadden si alle wege teten. Ende soe wart dat scepe gedragen doer menigerhande wege der see.

In enen dach sagen si een eylant niet veer van hem, ende doe si totten eylande begonden te varen, quam een geluckich wynt¹⁾ in hoer hulpe, soe dat si niet meer en arbeiden dan hoer macht en mocht liden. Ende doe si quamen aen die haven, geboet die man Gods alle die brueders uut te gaen, ende hi ginck nae hem uut; ende als si om begouden te gaen dat eylant, sagen si wateren alre vuldelixste drieven uut menigerhande fonteinen vol visschen. Sante Brandanus sinen gesellen toesprack ende sechde: ‘Laet ons (p. 38 r.) hier doen dat werck Gods; laet ons offeren God een onbevlecte offerhande, want het is huden den dach des ovents etens des Heren.’

Ende si bleven daer totten saterdachs paesschens, dat is totten paesovent, ende si overwanderden dat eylant ende vonden menigerhande cudden van scapen van eenre verwen als wit, soe dat si voert aen niet en mochten sien die eende van voelheit der scapen. Ende hi riep sijn brueders te samen ende sechde: ‘Neemt hier af, wes ons noet is van desen cudde totten heiligen paesdach.’ Ende die brueders hasten nae dat gebot des manne[n] Gods ende namen een scaep. Doe si dat hadden gebonden aen die hoernen, doe volchdent hem of(t) getemt had geweest tot die stede, daer die man Gods stont. Doe sprack die man Gods: ‘Gaet weder, ende haelt een onbevlect lam.’ Die brueders (hasten) hem om te doen als hem die man Gods beval. Doe si alle dingen bereit hadden, doe verscheen hem een man, die in sijnre hant had enen korf vol brods inder asschen gebacken ende voert ander dingen, die noet waren; ende doe hi dit had geset voer den man Gods, doe viel hi haestelick op sijn aensicht tot drien stonden²⁾ ende sechde: ‘Wan coemt mi dat, o, peerle Gods, dattu

1) Hs. vynt.

2) L.: tribus vicibus.

[p. 10]

nu in desen dagen wardste gevoet vanden arbeit mijner hande?’ Sunte Brandanus hevet op geboert den man, ende hevet hem (p. 38 v.) gecust, ende sechde: ‘Soen, onse Heer Jhesus Christus wil ons wisen een stede, daer wi mogen vieren of holden sijn opverrisenisse, dat is den paesdach.’ Doe seide die voerspraken man: ‘Hier suldi vieren den heiligen saterdach, dat is den paeschavent; vigilie ende mysse mergen in dat eylant, dat ghi sult sien, (ende God)¹⁾ hevet geordeniert, dat gi sult vieren den dach sijnre opverrisenisse.’ Ende doe hi dese reden had gespraken, bestont hi te bereiden den dienste der knechten Gods. Ende doe dese dingen bereit waren ende gedragen totten scepe, sprack hi tot sante Brandanus: ‘U sceepken en mach niet meer dragen: na acht dagen sal ic over seynden, wes u noet is van spisen ende dranck, tot pynxsten toe.’ Die heilige man sunte Brandanus seide: ‘Hoe heves du bekent, waer wi nae acht dagen sullen wesen?’ Die man sechde: ‘Desen nacht suldi wesen in dat eylant, dat gi nu siet, ende mergen omtrint die seste ure suldi varen tot dien eylande, dat niet veer van dien en is tegen dat westen, dat daer is geheiten dat “paradijs der vogelen”; ende daer suldi bliven hent inden achtdage van pynxsten octave.’ Sante Brandanus sechde: ‘Hoe mochten u scape soe groet gewesen?’ - want si waren meere dan ossen. Die man antwoerden hem: ‘Nyemant en vergadert melck van desen scapen in desen eylande, noch die wynter en bedrucse niet, mer si bliven altijt (p. 39 r.) inder weyden nacht ende dach, ende daer om sijn si meere dan in uwen lande.’

Sunte Brandanus ende sijn brueders gingen totten scepe ende begonden te varen, doe hem die benedixcie was gegeven; mer doe si quamen tot dat ander eylant, bestont dat scepe te staen eer si die haven mochten holden. Sunte Brandanus geboet die brueders uut te gaen vanden scepe, ende soe deden si, ende si hielden dat scepe aen beyden syden mit lijnden, soe lange dattet ter haven quam. Ende dat eylant was seer steinich, sonder enich cruyt; daer was wenich bossches, ende in dat over en was geen sant. Ende die brueders volbrachten den nacht in gebede ende in waken buten dat sceep, ende die man Gods sat binnen dat scepe, want hi wijste wael die gedaente ende die maniere des eylants, mer hi en wolde den brueders dat niet apenbaren, op dat si niet en worden verveert. Als die morgen quam, geboet hi den pries-

1) L.S. bl. 10, r. 8: ‘vigilias vero et missas cras in insula illa quam vos videtis, proposuit vobis Deus celebrare sue resurrectionis’; L.J. bl. 13 heeft Jhesus Christus; verg. Fr. o., bl. 67; d., bl. 117.

[p. 11]

teren, dat een yegelick (misse)¹⁾ syngen solden, ende dat deden si; ende sunte Brandanus had misse gedaen inden scepe. Doe geboet hi, dat men dat roe vleysche dragen solde uuten scepe, dat si gesolten hadden, ende vissche, die si mit hem brachten uuten anderen eylande; doe si dat hadden gedaen, setten si enen ketel op dat vuer, ende doe die ketel begonde te sieden, doe begonde dat²⁾ eylant te rueren als een wage des meers. Ende die brueders begonden te (p. 39 v.) lopen totten heiligen vader, ende die heilige vader nam enen yegelicken bider hant ende tochse inden scepe; ende si lieten al, dat si daer op gedragen hadden, daer liggen ende begonden te varen; ende dat eylant wart gevoert in die see, ende dat vuer mochtmen wael sien bernen twe miele veer.

Sante Brandanus vertelden den bruederen ende sechde: ‘Gi verwondert u, wat gi gesien hebt.’ Si antwoerden: ‘Wi verwonderen seer, ende groten anxste hebben wi gehadt.’ Hi sechde: ‘Kinder, en wilt niet u vruchten; God hevet mi geapenbaert die verborgenheit des dinges, daer wi waren. Dat en is geen eylant, mer dat is een visch, die yerste van allen, die ye in dat water swemden: ende hi sueket alle wege sinen stert, dat hi die te samen voegen solde tot sinen hovede, ende (hi en mach), om dat hi soe lanck is. Ende sinen name is Jasconius.’³⁾ Ende als si voeren om dat eylant drie dage ende drie nachte ende quamen bi die hoechde⁴⁾ tegen dat westen, sagen si een ander eylant vol nae bi hem, soe dat tusschen hem ende dat eylant was een cleyn see of meer, welck eylant was vol crudes ende bussches ende blomen, ende si begonden om dat eylant te varen, suekende een haven.

Mer (als) si vueren tegen dat suden rijc des eylants, vonden si een revier, gaende in (p. 40 r.) dat meer, ende daer deden si hoer scepe te lande. Ende als si uuten clommen, geboet die heilige man, dat si dat sciep mit lijnnen of mit selen tegen die vloet op solden trecken alsoe veer als si mochten. Ende die vloet en was niet wider dan dat scip; ende soe thogen si wael een mijle lanck hent dat si quamen tot die fonteyn, daer die revyere uut dreef. Doe sprack sunte Brandanus: ‘Siet, die Heer Jhesus Christus hevet ons gegeven een stede in te rusten in sijnre heiliger opverrisenisse,’ ende sechde voert: ‘En hadden wi anders geen noetdrofte dan dese fonteyne, ic geloeve, dat

1) L.: ut singuli missas cantassent (J.: celebrarent); Fr. o., bl. 68: que chascun cantaissent messes.

2) Hs. die.

3) Hs. Jascomus. Voor 't volgende om heeft Hs. in.

4) Fr. o., bl. 69: et venissent a le fin de cheli contre occident.

[p. 12]

het ons genuch waer tot onsen kost ende dranck.’ Ende op die fonteyne stont een boem seer breet in sinen omgange ende van soe groter hoecheit¹⁾, al overdect mit seer blenckenden of witten vogelen. Ende der vogelen was soe voel, dat si den bome soe deger bedecten, dat men nauwe en mochte sien blader of telgeren.

Ende als die man Gods dit sach, begonde hi in hem selve te dencken, wat dit waer, of om wat saken dat soe groetheit der vogelen in een waren vergadert. Ende daer was hem soe groet verdriet van, dat hi sijn tranen storten, ende viel op sijn knyen, ende bad God seggende: ‘God, een bekenre onbekender dingen ende een apenbare aller verhoelenre dingen, du weetste die bedrucheit (p. 40 v.) mijns herten: ic bidde dijn mogentheit, dattu geweerdichste te apenbaren mi, sunder, overmids dijn grote barmherticheit dijn heymelicheit, die ic nu sie voer minen ogen; ende ic en vermete mi niet dat te vercrighen om die sake mijnre weerdicheit of mijns verdienstes, mer om die sake dijnre guedertierenheit.’ Ende doe hi dit had gebeden, siet, doe quam een van (d)e(n) vogelen ende vloch tegen dat scip²⁾, daer sante Brandanus sat; ende die voegel ginck sitten in dat hoechste des vorstendels des sceeps, ende begonde uut te reyken sijn vlogelen als in een teyken der blijtscappen, ende bestont mit behagelicken aensicht den vader aen te sien. Doe begonde die man te bekennen, dat God had gehoert sijn gebet, ende sprack totten vogel: ‘Ist sake, dattu buste een bode Gods, vertelt mi, wie dese vogelen sijn, of om wat dingen wil dat hoer vergaderinge hier is.’ Die vogel antwoerden: ‘Wi sijn vanden groten val des olden viants, mer doch wi en hebben horen sunden geen consent gegeven: mer soe³⁾ wi waren, soe sijn wi gescapen, ende overmids hoeren val sijn wi mede gevallen. Mer onse rechtveerdige ende waerachtige God overmids sinen groten ordel hevet ons geseynt in dese stede; wi en liden geen pijn, want wie sien hier die tegenwoerdicheit Gods, mer alleen hevet hi ons geset vander (p. 41 r.) geselscap der geenre, die staende bleven. Wi dwalen doer menigerhande wege der lucht ende des firmement ende der eerden gelijck als ander geesten, die geseynt werden, mer in desen dagen ende des sonnendachs soe nemen wi aen sulke lichamen als du nu sieste, ende wonen hier ende laven

1) L.: non magne altitudinis, evenzoo Fr. o., bl. 70: mais n'estoit mie de haute grandèche.

2) L. heeft nog: et sonabant ale ejus sicut tintinnabula; Fr. o., bl. 70: et sonnoient ses eles si com tambur; d., bl. 120: oisiaus, qui de ses eles rent un son.

3) Hs. doe. Verg. L.J. bl. 16: set Dei pietate predestinati.

[p. 13]

onsen scepper. Du ende dijn brueders heves een jaer onder wegen gewest, ende bliven salste noch VI jaer; ende daer du huden dinen paesschen heves geviert, daer salste dat alle jaer vieren, ende daer na salste vynden die dingen, die du in dinen herten heves geset, dat is¹⁾ dat lant der geloften der heiligen.’ Ende doe dese vogel dese dinge had gesecht, hief hi hem op vanden scepe ende bestont weder te vliegen totten anderen.

Ende doe die vespertijt nakeden, begonden alle die vogelen, die opten bomen saten, al mit eenre stemmen te syngen, dat een deel voer ende dat ander deel na²⁾, aldus: ‘God, di betemet lave sanck in Syon, ende di sal weder werden gegeven die geloften in Iherusalem;’ ende altijt songen si dat veers een ure lanck, ende die suete sanck ende dat geluyt der vogelen dochte den man Gods ende dengenen, die mit hem waren, gelick als een bescreyelick sanck³⁾ om der sueticheit wil. Doe sechde sante Brandanus sinen bruederen: ‘Vuedet uwe lichamen, want (p. 41 v.) uwe sielen sijn huden gevoedet mitter godlicker voedingen.’ Ende doe dat aventmael gedaen was, begonden si te volbrengen dat werck Gods.

Ende doe dese alle geeyndet waren⁴⁾, die man Gods ende die mit hem waren gaven hoeren licham rust thent tot die derde wakinge der nacht; ende als ontwaecten die man God(s), wecten hi die brueders tot die wakinge der heiliger nacht, dat is tot getijden te halden, ende doe si begonden dat veers: ‘Heer, du salste op doen mijn lippen.’ Ende doe dat gebet des heiligen mans uut was, luden alle die vogelen mit horen monden en vloegelen dat veers: ‘Lavet God, alle sijn engelen; lavet hem alle sijn doechden;’ gelijc als te vespertijt songen (si) alle wege een ure lanck. Ende doe die dageraet begonde te schinen, begonde(n) si [te singen] dit vers: ‘Die schijn Gods, ons Heren, moet sijn op ons’ mit gelijcker modulacien ende mit lancheit te singen gelijck als in den love der mettentijt. Gelijckerwijs te tercietijt dit veers: ‘Singet onsen God, synget onsen coninck, synget wijslick’; te sextetijt songen si: ‘Heer, dijn aensicht verlucht op ons ende ontferme onser’; te noentijt songen si: ‘Siet, hoe guet ende hoe vroelick is te wonen brueders in een’: ende soe

1) L.: ‘et postea invenies que preposuisti in corde duo id est terram repromissionis sanctorum’, Fr. ingelijks alzoo. Hs. is int lant.

2) L. voegt er bij: percutientes latera sua.

3) L.S. bl. 12, r. 32, carmen planctus (J., bl. 17: cantus, verg. de var.); Fr. o., bl. 71: chanchons de plaignement (verg. d., bl. 122: si un plains de grant dolor).

4) L.: his omnibus finitis.

[p. 14]

gaven die vogelen God danck, dach ende (p. 42 r.) nacht. Daerom sunte Brandanus voeden sijn brueders mitter paesschelicker hoechtijt thent inden achtenden dach¹⁾.

Ende doe die hoechtijt volbracht waren²⁾, sechde hi: ‘Laet ons van deser fonteynen nemen ons behoef, want tot nu toe en hevet ons geens waters noet geweest dan alleen tot handen ende tot voten te wasschen.’ Ende als hi dit had geseit, siet, die voergenoemde man, daer hi te voeren bi was drie dage voer paesschen, die hem vore paesschen voedinge gaf, quam tot hem mit sinen scepe, vol van spisen ende van dranck; ende doe hi alle dinck voer den heiligen vader gebracht in dat scip, seggende: ‘Mannen, brueders, hier hebdi genuch thent den heiligen pinxteren, ende wilt van deser fonteynen niet drincken, want dat water is starck te drincken; ende ic sal u seggen des waters natuer: soe wie daer van drincket, te hant comt in hem enen vake, ende hi en sal niet ontwaken, vierentwintich uren en sijn volbracht. Ende als die revere drijft vander fonteynen³⁾, soe hevet si natuer ende smake des waters.’ Ende die man, als hi had ontfangen die benedixcie des heiligen vaders, is hi weder comen in sijn stede.

Sancte Brandanus bleeft in die selve stede heent inden aendach pinxsteren, want die sanck der vogelen was hoer voedinge. Ende des pinxsterdachs, doe die heilige man mit sinen (p. 42 v.) bruederen misse hadde gesongen, si⁴⁾ sagen hoeren besorger brengen alle dingen, die den heiligen hoechtideliken dach noet waren. Ende als si te samen hadden geten dat morgen eten, hevet tot hem gespraken die selve man ende seide: ‘Want⁵⁾ u noetdroft over blijft, want gi noch enen groten wech aenneemt, daer om vullet u vate vol van deser fonteynen, ende draget mit u dat gi moeget⁶⁾ tot in dat ander jaer: ic sal u geven alsoe voel als u sceep dragen mach.’ Ende als hi dit had geseit, is hi weder comen in sijn stede. Sante Brandanus nae acht dagen dede [hi] sijn scip laden van alle dien, dat hem die voregesechde man had gegeven, ende dede vullen alle vate van die(r) fonteynen. Doe alle dinck te scepe gebracht waren, doe quam die voergenoemde vogel

1) L.J. bl. 18: ‘et usque in octavum diem festivitatis paschalis reficiebantur fratres cibo spirituali.’

2) Hs. varen.

3) L.: dum emanat de fonte (J. nog: foras).

4) Hs. ende.

5) Hs. wat.

6) L.: et panes siccos quos possitis (ob)servare in alium annum; Fr. o., bl. 73: et pains ses cest bescuit, que puissiés vuarder en l'autre en. Het fr. d., bl. 123 heeft van de brooden niets.

[p. 15]

ende ginck weder sitten op dat yerste of vorste eynde des sceeps; ende die man Gods bekenden, dat hem die vogel wat wolde apenbaren. Doe sprack die vogel mit menschelicker stemmen: ‘Ghi sult vieren mit ons den heiligen paesdach in dat toecomende jaer op dese tijt; ende daer gi in dat ander jaer hebt geweest in dat oventmael des Heren, daer suldi oec wesen in dat toecomende jaer inden selven dage; ende gelijcke den paesavent suldi vieren, daer gi den yersten vierden, opten rugge (p. 43 r.) des vissches Jasconii; ende nae acht maenden suldi vynden een eylant, dat daer geheiten is “dat eylant des huysgesyns Albere¹⁾”’. Ende als hi dese dingen had gesecht, is hi weder comen in sijn stede. Die brueders bestonden te trecken in die see, ende die vogelen songen mit eenre stemmen: ‘Heer, verhoer ons, onse heyl, een hape alle der eeynden der eerden ende lanck in die see.’

Hier om die heilige vader mit sinen gesynde wart gevuert herwart ende derwert doer die wagen der see drie mande lanck, ende si en mochten niet sien dan die hemel ende dat meer, ende si aten ten tween dagen of ten drien. Ende op enen dach apenbaerden hem een eylant niet veer, ende als si nakeden totten over, tochse die wynt²⁾ tot eenre sijden ende soe over viertich dagen voeren si om dat eylant, ende si en mochten geen haven vynden. Ende die brueders bestonden God te beden mit tranen, dat hi hem hulpe wolde geven, want al hoer machten van groter moetheit gebraken. Ende doe si bleven in desen stedigen gebede drie dage in vasten, verscheen hem een enge have, daer alleen een sceep mochte gaen, ende hem verschenen daer twe fonteynen, die een was duyster, ende die ander claer. Ende die brueders haesten mit hoeren vaetken water te sceppen. Doe dat sach die man Gods (p. 43 v.), sechde hi hem: ‘Kynder, en wil(t) niet doen een onbetamelick dinck sonder orlof der olders, die in dit eylant wonen: want si sullen u mit wil dese wateren geven, die gi nu diefelick wilt drincken.’ Doe quam hem te gemuete een alt man van groter swaerheit³⁾; sijn haer was wit gelijck den snee, ende claer van aensicht, welke hem tot drien stonden spreyden op die eerde, eer hi custe den man Gods. Sancte Brandanus ende die mit hem waren hieffen hem op vander eerden, ende custen malcanderen; ende die selve alde man nam den heiligen

1) L.: Albei; Fr. Alibei en Aubéi.

2) Hs. vynt.

3) L.S. bl. 15, r. 1: gravitatis; L.J. bl. 20: nimia senectute confectus; Fr. o., bl. 74: grieté; d., bl 125: mult vix hom.

[p. 16]

vader bider hant ende ginck mit hem een stadie veer, dat is enen wech van hondert ende vijfentwyntich passen of screden, tot dat monster; ende sunte Brandanus ende sijn brueders bleven staen voer die porte ende sechden totten olden: ‘Wies is dit monster, of wie sijn die geen die daer in wonen?’ Ende soe vraechden die heilige vader den olden mit voel reden, mer si en mochten geen antwoerde van hem krigen, mer mit groter gesaetheit teykenden hi hem mit(ter)¹⁾ hant stille te wesen. Ende te hant doe die heilige man die manier der steden vernam, doe waernden hi sijn brueders ende sechde: ‘Bewaert uwe monden van spreken, op dat dese brueders niet bevlect en werden van uwer ongesaetheit’. Als Brandanus den bruederen dit had bevalen (p. 44 r.), doe quamen hem elf brueders te gemuet mit cappen²⁾ ende mit crucen, ende mit sange sechden si dit capittel: ‘Staet op, gi heiligen, van uwer woninge, ende wandert te gemuet der waerheit; ende maect heilich die stede, benediet dat volck, en(de) geweerdicht ons uwe knechten te behueden in vreden’. Ende doe dat capittel geeyndet was, die vader des monsters custen sunte Brandanus ende sijn brueders nae malcanderen, ende dat gesynde des vaders des munsters custen dat gesynde des heiligen vaders Brandanus. Ende doe si malcanderen hadden gegeven dat teyken des vredes, leyden si sunte Brandanus int monster, gelick als inden westen lande die gewonte is yerste te leyden die vaders avermids bedinge³⁾. Daer nae bestont die abt des cloesters te wasschen die voete der gasten ende te singen: ‘een nye gebod’. Doe dit uut was, ontfinck hi se mit groter stilheit al swigende in dat reventer, ende als dat teyken was geluyt ende si hoer hande hadden gewasschen, dede hi se alle sitten; ende doe daer anderwerff was geluyt, een vanden bruederen des monsters stont op ende begonde hem broet voer te dienen op die tafel, welke broet was wonderlick blenckende ende wit, ende oec wortelen van ongeloefelicken gueden smake; ende die brueders saten onder malcanderen onder (p. 44 v.) den gasten in een ordenancie; twisschen tween brueders wart geleit een heel broet. Die selve brueder, doe dat teyken noch eens was gedaen, dienden den bruederen den dranck. Die abt troesten die brueders mit groter blijtscappen ende sechde: ‘Uut dier fonteynen, daer gi huden diefelicken uut drincken woldet, daer maket uwe mynne uut mit blijtscappen ende mit den anxste des Heren; uut die ander duyster

1) Hs. mit hant.

2) Hs. cassen; L.: cappis.

3) L.S. bl. 15, r. 23: post orationem.

[p. 17]

fonteyne werden alle dage gewasschen die voten der bruederen, want die is altijt warm¹⁾. Die broden, die gi hebt gesien, is ons onbekent waer die sijn bereit of wiese tot onsen kelre brenget, mer doch is ons bekent, dat si uuter groter guedertyerenheit Gods sinen knechten werden aen gedient overmids enigen creatueren God onderdaen. Onser is hier vierentwyntich. Alle dage hebben wi XII brode tot onsen eten, twysschen elken tween een broet; in den hoechtiden ende des sonnendachs hevet ons God[s] toe gedaen een yegelicken brueder twee brode, dat si moegen hebben een aventmael, ende nu in uwer toecomst hebben wi twivoldige provende. Ende soe hevet ons Christus gevoedet vander tijt sunte Patricii ende sunte Albey, ons heiligen vaders, wael tachtentich jaer. Ende noch siecheit noch quellinge en is niet gebreit in onsen leden. In desen (p. 45 r.) eylande en behoeven wi geen dinge, dat men etet, dat men mit vuer bereyt; kolde of heite en verwynt ons nummer. Mer als die tijt der waken comt, dan werden onse lichten ontsteken in onser kerken, welke lichten wi mit ons gebracht hebben uut onsen lande: die werden ontsteken vander voersienicheit Gods ende bernen totten dage toe, ende geen van dien lichten en wort vermynret.’ Ende doe dese driewerf hadden gedroncken, du luden die abt driewerf nae hoere gewonten, ende doe stonden die brueders al op vander tafelen, ende gingen voer die heilige vaders ter kerken swigende, ende sunte Brandanus ende die vader des cloesters gingen nae hem. Ende doe si in die kerke waren gegaen, siet, doe gingen die ander brueders uut hem te gemuet ende buychden hoer knyen mit bliden aensicht. Ende doe sunte Brandanus sach die ander twelf brueders, sechde hi: ‘Abt vader, waerom en aten²⁾ dese niet mit ons?’ Die vader ontwoerden: ‘Dat is om uwen wil, want een tafel en mochte ons al niet ontholden, mer si sullen nae ons eten ende hem en sal niet gebreken. Laet ons in die kerke gaen ende syngen onse vesper, opdat onse brueder, die nu eten, tot eenre tijt moegen syngen hoer vesper nae ons.’

Ende doe si (p. 45 v.) hadden geeyndet die vesper, begonde sunte Brandanus te merken, hoe die kerke was getymmert. Want si was viercant in hoere lengden ende breyden, ende hadden acht lichten, vier voer dat altaer³⁾, dat int myddel stont, ende voer die ander twe altaren elck twe. Ende die altaren waren gemaect van viercanten

1) Hs. varm.

2) Hs. eten.

3) L.: septem luminaria, tria ante altare, evenzoo in het Fr. o. en d. (bl. 76/7, en bl. 127).

[p. 18]

crystallen, ende die vate der altaren oec van cristallen, als die patenen, kellicken ende pullen, ende ander vaten, die behoerden totten godlicken dienst, ende vierentwintich sittenen langes den omganck der kerken; ende die stede, daer die abt sat, was onder die bruederen. Ende die abt begonde vander eenre scharen ende [eynden vander eenre scharen in die ander ende] eynden in die selve schaer, ende die ander gelickerwijs¹⁾, ende nyemant van beyden siden en dorste hem vermeten een veers te beginnen dan die abt; ende in dat monster en was geen stemme noch gerucht gehoert. Ende of enigen brueder yet noet was, die ginck voer den abt, ende knyelden voerden abt, ende baden hem allen in hoeren herten wes hem noet was: te hant nam die heilige vader een tafel mit een griffel, overmids der apenbaringen Gods screef hi, ende gaf den brueder, die raet van hem bad. Doe sunte Brandanus alle dese dingen in hem (p. 46 r.) selven had gemerct, doe sechde die abt: ‘Vader, tijs tijt dat wi weder comen tot dat reventer, op dat alle dinck geschie mitten lichte.’ Ende soe deden si in deser manieren als tot dier voedingen. Doe alle dinck gedaen was, nae die ordinancie des dages²⁾, hasten si al mit groter blijtscappen ter compeleten. Ende als die abt had begonnen dat veersken: ‘God wil dencken in mijnne hulpe,’ ende si hadden gegeven te samen lof der heiliger drievoldicheit, singende: ‘Gloria patri’, doe begonden si dyt versken te singen: ‘Wi hebben gesundicht, wi hebben gedaen onrechtverdelick, wi hebben gedaen boesheit. Du buste een guedertieren vader, spaer ons in vreden, ende in dat selve moet ic slapen ende rusten.’ Ende daer nae songen si dat ambocht, datter compeleten hoert. Doe oerden te singen volbracht was³⁾, doe gingen si al uut, een yegelick in sijn celleken, ende namen mit hem die gaste.

Ende die abt mit sunte Brandanus saten in die kerke ende verbeiden die toecomste des lichtes. Doe vraechden sante Brandanus den abt van hoerc stylheit ende wanderinge ende conversacien, hoe dat mochte wesen in menschelicken vleysche. Doe antworden die heilige vader mit onmatelicker weerdicheit ende oetmoedicheit:

1) L.: ‘locus vero ubi abbas sedebat erat inter duos choros; incipiebat enim ab illo una turma et in illum finiebat, et turma alia similiter’; Fr. d., bl. 128: ‘Environ l'église est ensi que du siège l'abé movoit cascuns des II ouers et finoit.’

2) Hs. des laves Gods: verg. L.S. bl. 17, r. 8: secundum ordinem cursus diei; J. bl. 23: secundum ordinem discursus; Fr. o., bl. 77: selonc l'ordenanche dou jour.

3) L.: iam consummato ordine psallendi; Fr. o., t.a. pl.: quant li offisces de chanter fu finés.

[p. 19]

‘Vader, ic belie voer mijnen Christo: LXXX iaer sijn geleden, dat wi in dit eylant quamen, ende geen menschelicke stemme en hebben wi gehoert (p. 46 v.) dan als wi onder ons vierentwyntigen godlof syngen; ende geen stemme en wort daer onder ons gedaen dan mit enen teyken des vyngers of der ogen. Gene van ons en hevet geleden crancheit des vleysches of der becoringe der onreynre geesten, die daer wanderen doer dat menschelicke geslacht, nae dat wi quamen in deser stede.’ Sunte Brandanus sechde: ‘Moeten wi hier wonen mit u?’ Die abt antwoerden: ‘Want dat en is die wil Gods niet: waerom vraechstu mi, vader? Had di God niet geapenbaert wes di noet solde sijn te doen, eer du hier quamest? Wanttu moetste weder comen tot dine stede mit dinen viertien bruederen, die mit(ti) syn, daer hevet God bereyt die stede dinre begravinge. Mer die twee, die daer over sijn, een van dien sal pelgrimadse gaen in een eylant dat heit Anachoritarum¹⁾, dat is ‘der heremiten’, [porra altaer morietur.] ende (die ander) sal werden verdoemt mitten alren quaetsten dode bi die helle²⁾.

Ende doe si sulke dingen twysschen hem beyden spraken, siet, daer sijt aensagen, is daer geseynt doer een venster een vuerich geschuyt of pijle in alle die lampen, die daer waren geset voer die altaren; ende die pile is haeste weder nut gegaen doer dat vynster[en], doch bleef een seer claer (p. 47 r.) licht in dien lampen. Voert vraechden Brandanus, van wien die lichten des mergens werden uut gedaen. Die heilige vader antwoerden hem: ‘Coemt ende siet dat sacrament ende die heilicheit des dinges. Du sieste bernende kersen in dat middel der lampen, doch niet en wort daer af gebrant, dat si yet mynre werden of krimpen; ende tot mergen toe en sal daer niet bliven enich assche of achterblivinge, want dat is een geestelick licht.’ Brandanus sprack: ‘Hoe mach een geestelick onlichamlick creatuer maken een lichamelick lycht, dattet licham bernt?’ Die abt antwoerden: ‘Hebstu niet gelesen, dat den hagedoern bernden in den berch Synai? Ende doch die hagedoern bleef onverbernt vanden vuer.’

Ende als si dien helen nacht hadden gewaket totten mergen, bat sunte Brandanus oerlof te wanderen sinen wech; doe sechde die abt: ‘Vader, en salstu niet mit ons vieren dat hoechtijt der gebuerten ons Heren tot dertiendach toe?’ Hier om bleef die heilige vader mit sinen gesynne die voergenoemde hoechtijt mitten XXIV vaderen in dat eylant, dat geheiten is ‘dat eylant des gesyndes Albey’. Ende doe

1) Hs. anatoritarum.

2) L.: alter morte (pessima) condempnabitur apud inferos.

[p. 20]

die hoechtiden waren geleden, Brandanus nam vrucht of leverancie¹⁾ ende die benedixcie der heiliger mannen mit sinen volgers ende reicten die seylen uut in die see (p. 47 v.). Ende dat scip wart gevuert in die see an menige stede thent in dat begyn der vasten.

Op enen dach sagen si een eylant niet veer van (hem). Ende doe die brueders dat eylant sagen, begonden si sterckelick te royen, want si waren seer gemoet van honger ende van dorste, want voer drien dagen gebrack hem spise ende dranck. Ende doe Brandanus die haven sach, ende alle die brueders uut den schep gingen, vonden si alten claren fonteyne ende menigerhande kruden ende wortelen inden omganck der fonteynen, ende menigerhande manier van visschen, lopen(de) doer die revier, die daer dreef van der fonteynen in dat meer. Sunte Brandanus seyde sinen bruderen: ‘God hevet ons gegeven troest na²⁾ den arbeyt. Neemt alsoe [voel] voel vysschen als ons noet is totten ovent eten, ende bradet die biden vuer, vergadert wortelen ende cruden, die God sinen knechten hevet bereyt’: ende si deden alsoe. Ende doe si hadden geputtet water te drincken, sechde die man Gods: ‘Brueders, huedet u, dat gi bave die mate niet en gebrucket dese wateren, opdat u live niet swaerlicker en werden gemoyt.’ Mer die brueders mercten ongelijck³⁾ die uutsprekinge des manne Godes: die een nam des waters enen kellick, die ander twe, die derde drie, in welken viel enen slape drier dage ende drier nachten, ende in (p. 48 r.) somigen twe dagen dage ende twe nachte, ende inde somigen enen dach ende enen nacht. Ende sunte Brandanus sonder opholden bad den Heer voer sijn brueders, want uut onnoeselheit die anxste in hem gevallen was. Doe die drie dage om waren, sechde die vader sinen gesellen: ‘Brueders, laet ons vlien van desen doet, opdat ons niet arger en geschie. Die Here hevet ons gegeven voedinge, ende gi hebt daer af gemaect een hynder. Laet ons gaen van desen eylande, ende nemet van desen vysschen u noetdroft, ende bereydet soe vole als ons noet is tot III dagen, totten aventmael des heren, ende gelick nemet vanden wateren sonderlynge tot drien dagen⁴⁾, ende gelijck vanden wortelen.’ Si loeden hoer schip van elken, dat hem die man Gods bevolen had, ende richten hoer seylen op, ende begonden te varen tegen dat noerden.

1) L.S. bl. 18, r. 17: accepta annona; Fr. o., bl. 79: ‘quant il eurent pris chou qui estoit nécessaire á leur vivre’.

2) Hs. in.

3) L.: inaequaliter.

4) L.: ‘similiter de aqua singulos calices fratribus per singulos dies’ (de vier laatste woorden niet bij J.), verg. Fr. o., bl. 80: ‘et aussi de l'eve un hennap plain à chacun des frères par chascun des trois jors.’

[p. 21]

Ende si vueren drie dage ende drie nachte, doe lach die wynt ende dat meer begonde slecht te werden. Sunte Brandanus sechde: ‘Trect die riemen in en laet dat seyl neder: God regiert dat schip waer dat hi wil.’ Dat schip wart gevuert omtrynt XX dage, ende daer verwecten hem God weder enen gueden wynt als van¹⁾ den westen tegen dat oesten, ende si begonden te gader dat seyle op te trecken in dat hoge ende te varen, ende altijt nae drien dagen aten si.

Op enen dach verscheen hem een eylant van veer als een (p. 48 v.) wolke; doe sechde sunte Brandanus: ‘Kynder, kendi wael dat eylant?’ Ende si sechden: ‘neen’. Ende hi sechde: ‘Ic kent wael, want dat is dat eylant, daer wi des anderen iaers op waren int aventmael des Heren, daer onse guede procuratur woent.’ Doe begonden die brueders sterkelick te royen soe seer als hoer macht liden mocht. Ende als die man Gods dat sach, sechde hi: ‘Kynder, en wilt u selven niet dwaselic moede maken of vermoyen u lede: is die almechtige God niet een regiere ons scheps? Laet hem begaen, want hi leydet ons wege als hi wil.’ Ende doe si genaecten den over des eylants voergenoemt, liep hem te gemuet in dat schep die selve hoer procuratur, ende leyden se²⁾ totter haven, daer si des anderen iaers uuten scepe clommen. Die procuratur lavede ende groet maecten God, ende cusseden eens yegelicken voete, beginnende van den heiligen vader thent totten leesten, ende sechde: ‘God is wonderlick in sinen heiligen; God van Ysrahel, hi sal geven doechde ende macht sinen volck: gebenedijt si God.’ Doe dat veersken uut was ende alle dingen uut den scepe gedragen waren, richte hi een teent of paulioen op, ende bereyden een bat, want het was een aventmael des Heren, ende cleden alle die brueders mit nyen clederen, ende dede hoeren dienst mit groter oetmoedicheit drie dage. Ende die brueders vierden die passie (p. 49 r.) ons Heren mit groter oetmoedicheit thent inden saterdach.

Ende doe volbracht waren die ambochten des saterdachs ende die geestelicke offerhande waren God geoffert ende dat aventmael gedaen was, sechde die selve procuratur totten heiligen vader ende tot diegeen, die mit hem waren: ‘Clymmet in dat scep, op dat gi moeget vieren den sonnendach der heiliger verrisenisse, daer ghi hem vierden des anderen iaers; ende vaert totten eylant, dat daer heit “dat paradijs der vogelen”, daer gi waert inden voerledenen iaer van paesschen tot die aendacht van pynxsten; ende neemt mit u aldat u noet is van spisen ende van dranck, ende ic sal u visentieren opten anderen

1) Hs. alleen maar als.

2) Hs. si.

[p. 22]

sonnendach’: ende soe dedensi. Ende hi loet dat scepe mit brode ende mit dranck ende vleysche al soe voel als daer in mocht gaen; ende sunte Brandanus, als hi die benedixcie had ontfangen, begonde te varen in dat ander eylant.

Doe si quamen tot die stede, daer si uut solden gaen, doe sagen si den ketel, dien si des anderen iaers daer lieten. Doe ginck sunte Brandanus mit sinen bruederen uten scepe ende songen den sanck: ‘Benediet den Here, alle werken des Heren.’ Ende doe desen sanck uut was, die man Gods Brandanus waernden sijn brueders, seggende: ‘O kynder, waket ende bedet, op dat (p. 49 v.) gi niet en vallet in becoringen; merket, hoe God dat alre meeste beeste onder onse voete voeget sonder enich hinder.’ Ende die brueders waecten ende waren gestroyt doer den bussche thent ter metten tijt; ende daer nae alle die priesteren een yegelic sonderlinge mysse offerden ter eren Gods, ende sunte Brandanus een onbevlect lam; ende hi sechde: ‘Brueders, in dat voerleden iaer vierden ic die verrisenisse des Heren hier: soe wil ic oec in dit iaer.’ Daer nae gingen si totter haven.¹⁾ Alle die vogelen songen mit eenre stemmen: ‘Heyl si onsen Gode, sittende baven den throne, ende den lam.’ Anderwerf songen si: ‘God die Here hevet ons verlucht: sette enen hoechtidelicken (dach) in dat dicke thent totten hoern des altaers.’²⁾ Ende die vogelen luden beyde mit vlogelen ende mit stemmen omtrint een halve ure, soe lange dat die heylige vader mit sijnen gesynne ende mit alle dien, dat si in dat scepe hadden, op was gegaen ende sat in sijnre tenten.

Ende doe hi daer mit sinen knechten hadde geviert dat hoechtijt van paesschen, quam die voergenoemde procuratoer tot hem, soe hi hem gesecht had, opten sonnendach der octaven van paesschen, ende bracht mit hem voedinge, die der gebruyckinge des menschelicken levens toe behoerden. Ende doe si saten totter tafelen, doe sat die voergenoemde (p. 50 r.) vogel op die borste des scepes ende maecten geruuchte mitten uutgerecten vloegelen gelijck een geluyt van groten orgelen, ende doe bekenden die man Gods, dat hem die vogel wat wolde geven te kennen. Doe sprack die selve vogel: ‘God hevet u geschicket vier steden over vier tijden, soe lange dat geeyndet werden soven iaer uwer pelgrimadsen, dat is: in den aventmael des Heren

1) De vertaler heeft hier blijkbaar overgeslagen: ‘inde profecti venerunt ad illam insulam que vocatur paradisus avium’: verg. L.S. bl. 20, r. 24; J. bl. 28.

2) L.: ‘constituite diem solempnem in condempsis usque ad cornu altaris’; Fr. o., bl. 82: ‘estaulissiés jour festiaule dusques au cor de l'autel.’ In Hs. voor thent: hem.

[p. 23]

mit uwen procurator, die u tegenwoerdich is tot allen iaren, suldi wesen opten rugge des vissches geheiten Jasconius; ende mit ons suldi vieren die hoechtijt van paesschen thent in der oectaven van pynxsten; ende bi den gesynde Albey suldi vieren dat hoechtijt der gebuerten ons Heren; ende nae soven iaeren, voergaende grote ende menigerhande anxsten, suldi vynden [eer gi coemt] dat¹⁾ lant der geloeften der heiligen, dat gi suect, ende daer suldi wonen 40 dage, ende dan sal u God weder om leyden tot dat lant, daer gi gebaren sijt.’ Doe dat die heilige vader hoerden, spreyden hi hem op die eerde mit sinen bruederen ende dancten sinen scepper; ende doe die heilige vader dat gedaen had, is die vogel wederom gegaen in hoer stede. Mer die voergenoemde procuratoer sechde, doe dat eten gedaen was: ‘Of mi God hulpe, sal ic weder comen tot u mit uwer noetdroften inden (p. 50 v.) dage der toecomst des heiligen geestes inden apostelen, dat is opten pynxterdach.’ Ende hi nam die benedixcie des heiligen vaders ende der geenre, die mit hem waren, ende is weder gegaen is sijn stede; ende die eerweerdige vader bleeff daer die voergenoemde dage.

Ende doe volbracht waren die hoechtidelicke dage, geboet die heilige vader te bereyden dat schip ende te vullen die vate uutter fonteynen. Ende doe dat schip bereit was ende geleyt in dat meer, doe quam die procuratur mitten schip geladen²⁾ totten bruederen; ende als hi dat had gelecht in dat schip des heiligen vaders ende hi se al had gecust, ginck hi weder den hi comen was. Ende die heilige vader mit sinen gesellen voer in dat meer, ende dat schip wart gevuert XL dage. In enen dage verscheen hem een beeste van onmatelicker groetheit, ende werp schume van hoere nasen ende scheiden die wagen miten alren snelsten loep gelick of si wolde verslynden die knechten Gods; ende die brueders, doe si die hadden gesien, riepen totten Heer ende sechden: ‘O, Heer, verloese ons, dat ons niet en verslynde dese beeste.’ Sunte Brandanus stercten se³⁾ ende sechde: ‘O, gi cleynen van gelove, en wilt u niet ontsien: God, die alle wege is ons bescermer, hi sal (p. 51 r.) ons verloesen van den monde deser beesten ende van allen anderen anxsten.’ Ende doe hem die beeste nakeden, gyngen voer die beeste wagen van wonderlicker hoecheit totten scepe toe, soe dat die brueders meer ende meer verveert worden; ende die eerweerdige olde uutreycten sijn arme inden hemel ende sechde: ‘O, Here, verloes ons gelijck du den pro-

1) Hs. voor dat: int.

2) L.: navi onerata escis.

3) Hs. si.

[p. 24]

pheet Jonas verloesden vander macht des groten walwisschs. O, Heer, verloese ons, dijn knechten, gelicke du David verloesten vander hant Golyas des giganten.’ Ende als Brandanus dese twe verskens had gespraken, siet hi een grote belua of meer wonder¹⁾ uuten westen comen, ende ginck te gemuete der ander beesten, ende viel te hant in enen strijt tegen die ander ende seynden vuer uut hoeren monde. Ende Brandanus sechde sinen bruederen: ‘Kynder, siet grote dingen des verloesers; siet, hoe dese beesten onderdanich sijn hoeren scepper. Verwacht nu dat eynde des dinges, want desen strijt en sal ons geen quaet in brengen, mer hi sal gerekent worden ter glorien Gods.’ Doe dit was gesecht, die onsalige beest, die daer verslynden wolde die knechten Gods, is doet geslagen ende gedeylt voer hem in drien delen, ende die ander beest nader verwinninge²⁾ ginck weder in sijn stede.

Ende des anderen dages sagen (p. 51 v.) si van veer een eylant, seer vol van bomen ende groet; doe si nakeden totten over, clommen si uuten scepe, doe sagen si dat achterste deel van der beesten, die doet geslagen was. Sunte Brandanus sechde: ‘Siet, dit is die beest, die u verslynden wolde; nu verslyntse: want lange tijt suldi verwachten in dit eylant, daer om verheffet u scepe wat hoger opt lant, ende suecket een stede, daer u tente mach staen.’ Die heilige man had hem bereyt een stede in te wonen; ende doe die brueders gedaen hadden nae dat gebot des manne Gods ende hadden al hoer reyscap in die tente gedragen, doe sechde die heilige man den brueders: ‘Neemt uwe noetdroeft van deser beesten³⁾ soe voel dat gi genuch daer aen hebt drie mande: want in deser nacht sal die beest al verslonden werden vander⁴⁾ beesten.’ Ende die brueders drogen vleysche hent totten ovent soe voel als hem noet was nae dat gebot des heiligen mans. Doe die brueders al dat gedaen hadden, doe sechden si: ‘Vader, hoe mogen wi hier leven sonder water?’ Ende hi sechde: ‘Ist God sware water te geven dan spise? Gaet tegen dat sudenrijck des eylants, ende gi sult vynden die alre claerste fonteyn, ende voel cruden, ende voel wortelen, ende daer af neemt nu noetdroft nae maten.’ Doe gyngen si ende vonden alle (p. 52 r.) dinck als die man Gods voersecht hadde. Ende sunte Brandanus bleef daer drie maende, want groet onweder was opter see, ende die alre stercste wynt ende onstuericheit der lucht van regen ende van hagel

1) L.: alleen belua.

2) Hs. verwūuge.

3) Hs. besten.

4) Hs. vanden.

[p. 25]

Ende die brueders gingen besien, wat hem die man Gods voersecht had vander beesten. Ende doe si quamen tot die stede, daer dat dele vander beesten te voeren was, doe en vonden si niet dan die bene; ende si gingen weder totten man Gods ende sechden: ‘Vader, alstu haddes gesecht, soe ist dat.’ Ende hi sechde: ‘Kinder, ic weet wael, dat gi mi woldet prueven, of ic waer had gesecht of niet. Ic sal u noch een ander teyken (seghen)¹⁾. Hier sal in deser nacht een vissche comen, ende mergen suldi daer af werden gevoet.’ Des anderen dages gingen die brueders tot die stede, die die man Gods had gesecht, ende brachten mit hem alsoe voel als si dragen mochten. Die vader sechde hem: ‘Dit suldi solten ende wael verwaren, daer af hebdi u noetdroeft. Want die Heer sal maken huden ende mergen ende overmergen claer weder, ende die verbolgentheit des meers ende der vloeden sal opholden, ende wi sullen gaen vander stede, daer wi nu in sijn.’

Ende doe dese dage waren voerleden, geboet die heilige vader Brandanus (p. 52 v.) dat schep te laden, ende die vlesschen te vullen ende die ander vate, ende wortelen ende cruden te vergaderen tot sijnre behoef; want die voergenoemde vader Brandanus daer nae dat hi priester worden was, en had hi niet geten van enigen dingen, daer in was die geest des levens van vleysche. Ende doe dat scepe was geladen van allen, des hem noet was, ende dat seyl uutgerect, wanderden si totten rijck des noerden wart. Op enen dach sagen si een eylant veer van hem. Sante Brandanus sechde: ‘Siestu dat eylant wael?’ Si sechden: ‘Wi sien dat wael.’ Sante Brandanus sechde: ‘Drie volke sijn in dit eylant: een van kynderen, een ander²⁾ der ionger, ende dat derde der older; ende een van onsen bruederen sal daer bliven.’ Ende³⁾ die brueders vraechden hem, wie dat waer⁴⁾. Ende doe si volherden in den vragen ende Brandanus sach, dat si droevich waren, doe sechde hi: ‘Dit is die brueder, die hier bliven sal.’ Ende dat was een vanden bruederen, die sante Brandanus nae gevolget sijn uut sinen monster, daer hi den bruederen voer af gesecht hadde, doe si int scepe gingen in hoeren lande. Ende si nakeden tot dat voergenoemde eylant, hent dat scepe stont in dat over⁵⁾. Ende dat eylant (p. 53 r.) was wonderlicke

1) Hs.: ontbreekt seghen.

2) Hs. mider.

3) Hs. en.

4) L. heeft hier nog: Qui noluit indicare, in tegenstelling van het Fr. o., bl. 86.

5) L. in litore; Hs. meer.

[p. 26]

slecht, soe dat hem dat eylant docht wesen gelick den meer al sonder bome, ende al, dat vanden wynde beweget mocht werden, en was daer niet; ende was oec wijt; doch wast overdect mit [scaltis albis purperis scaltis dat sijn] vruchten, daer men voel sueticheit uut perset als drueven ende appelen: vanden vruchten, die daer sijn wit ende purper, was dat eylant vol. Ende daer sagen si drie scharen als die man Gods voer secht (hadde), want tuusschen elker scharen was soe voel spacien als men werpen mochte mit enen steen van enen slynger, ende altoes gingen si herwart ende derwart; ende een schare sanck, staende in een stede, ende sechden: ‘Die heiligen sullen gaen van doechden tot doechden, ende God der Goden sal gesien werden in Syon’. Doe die ander scare dat versken had geeyndet, die ander scare stont ende¹⁾ begonden te singen den selven sanck sonder op holden. Ende die yerste scare dat was die scaer der kinder, die waren gecledet mitten alren blenckensten clederen; ende die ander scaer in clederen, versciert mit gestenten van jacincten; ende die ander scare²⁾ in rocken van purper, als ewangeliers of als epistolers aen hebben (p. 53 v.). Ende het was vier uren, doe si die haven des eylants hielden. Ende doe die seste ure was gecomen, begonden die scharen gelick te syngen, seggende: ‘God, ontferme onser’, ende: ‘God wil dencken in mijn hulpe’, ende: ‘Ic heb gelovet, waer om ic sprack’; ende te noen drie psalmen, den ‘De profondis’, ende ‘Ecce quod bonum’, ende ‘Lauda Iherusalem’; ende te vesperen songen si: ‘God, di betemet lavesanck in Syon’, ende ‘Mijn siel, benediet den Heer’, ende ‘Lavet gi, kinder, den Here’, ende die XV grade songen si sittende. Ende doe si den sanck uut hadden, te hant omscheen dat eylant een wolke van wonderlicker claerheit³⁾, mer si en mochten niet sien dat si voer sagen van dicheit der wolken, doch hoerden si den sanck voer genoemt totter metten toe. Doe begonden die scaren te singen: ‘Lavet den Here, gi, van de hemelen’⁴⁾, ende ‘Lavet den Here in sinen heiligen’; daer nae songen si XII salmen nae die ordinancie des salters. Doe die dach begonde te luchten, soe is dat eylant ontdect vander wolken, ende te hant songen si drie salmen: ‘Miserere mey deus’, ende ‘God, mijn God’, (ende) ‘Toe di, Here, sal ic vlyen’; ende te tercie songen si drie salmen, als dese: ‘Alle gi, heyden, slaet te samen u hande’, ende ‘God, in dinen name

1) Hs. en.

2) Hs. scaren.

3) L.J. bl. 34: claritatis; Fr. o., bl. 87: oscurté; d., bl. 140: clarté.

4) Blijkbaar heeft de vertaler het ‘deinde Cantate Domino’ overgeslagen.

[p. 27]

beholde mi’, ende ‘Ic mynden, (p. 54 r.) want die Here sal verhoeren’, mit Alleluya. Daer nae offerden si een onbevlect lam, ende quamen tot die communiciringe, dat is tot dat heilige sacrament te ontfangen ende sechde(n): ‘Nemet u dat heilige licham des heren ende dat bloet des gesontmakers in een ewich leven.’ Ende doe die heilige offerhande gedaen was, twe uuten scaren der iongen droegen enen korff vanden vruchten des eylants der sterker mannen ende sechden: ‘Weder gevet ons onsen brueder ende wandert in vreden’. Doe riep[e] sante Brandanus den brueder, ende sechde: ‘Cusse dijn brueders ende gaet met desen, die di noeden. In een guede ure hevet di dijn moder ontfange(n); wantu verdient heves te wonen mit sulken vergaderinge.’ Doe hi gecusset had die brueders, doe sechde Brandanus: ‘Soen, gedenck, hoe grote waeldaden di God voer hevet geleecht in dinen leven in deser werlt; gaet ende bid voer ons, ende volget nae desen iongelingen tot hoere scholen.’ Ende die heilige vader begonde te varen: ende doe die negende ure was gecomen, geboet hi den bruederen te sterken hoer lichame vanden vruchten des eylants der starcker mannen, van welken voer spraken is. Ende die man Gods nam van den [scaltis (p. 54 v.) dat is van den] appelen of druven; ende doe hi had gesien die groetheit der druven, ende sach, dat si vol suets of vucticheit waren¹⁾, verwonderden hem seer ende sechde: ‘Ic en heb niet gesien of gelesen van soe groeten²⁾ vruchten’, want si ware(n) soe groet als een bal; ende hi hiet hem brengen een vat ende paersten uut eenre druven een pont sueticheit, ende dat deylden die heilige vader in XII uncien, ende gaf elken brueder een uncie. Ende soe worden die brueders gevoedet XII dage van yegelicker vruchten ende beholden altijt in hoeren (monde) smake des honichs. Ende doe te hant een deel dage voerleden waren, geboet die heilige vader een vasten van drien dage(n); ende doe die drie dage voerleden waren, siet, die alre gr(o)etste vogel vloch biden scepe ende had enen tellich eens onbekenden boems, daeraen was in die hoechde een druve van wonderlicker roetheit³⁾, welck rijs die vogel liet vallen inden schoet des heilegen mans. Doe riep Brandanus sijn brueders ende sechde: ‘Neemt dat eten, dat u God gesant hevet.’ Ende die druven des rijs waren als appelen, die deylden die man Gods den bruederen gelicke voel, ende si hadden daer af voedinge hent opten XIIsten dach.

1) Hs. was, en, in plaats van het volgende ende: een.

2) Hs. gelesen soe groet van desen vr.

3) Hs. groetheit (L. rubicunditatis).

[p. 28]

Ende wederom begonde die man (p. 55 r.) Gods te vasten mit sinen bruederen; ende des derden dages sagen si een eylant [ve] niet¹⁾ veer van hem, dat daer al bedect ende overwassen was seer dic van bomen, op welken bomen waren die vruchten der voergenoemder druven, soe dat alle die bomen om voelheit der vruchten gebueget stonden ter eerden, ende alle die bomen waren van eenre vruchten ende van eenre werwe: daer en was geen bome onvruchtber ende geen bome van andere manieren in dat selve eylant. Doe hielden die bruders die haven, ende die man God(s) clam uuten scepe, ende bestont om te gaen dat eylant: want die roke des eylants was als die roke eens huuys, dat vol is van appelen van garnaten of van Fenicien. Ende die brueders verbeiden noch in dat scepe hent die man Gods tot hem quam; ende hier en binnen gat hem die wynt den alrensuetsten roke, soe dat si vanden roke gesterket worden van hoeren vasten. Ende die heilige vader vant ses lopende fonteynen, vol van groyenden cruden ende van menigerhande wortelen; ende doe ginck hi weder om tot sinen bruederen, ende droch mit hem vanden wortelen des eylants, ende sechde hem: ‘Clymt uuten (p. 55 v.) scepe ende vestet uwe tenten of paulionen, ende werdet gesterket vanden alrenbesten vruchten des landes, dat ons God getoent hevet.’ Ende soe worden si XL dage lanc²⁾ gevoet vanden druven ende cruden ende wortelen der fonteynen; ende nae die XL dagen gingen si weder te scepe, ende drogen mit hem soe voel als hoer scepe mochte dragen. Ende doe si daer in waren, reycten si dat seyle uut ende vueren daer si die wynt hennen leyden.

Ende als si vueren, verscheen hem een vogel, die geheiten is een gripe, van veer, ende vloch hem te gemuete. Doe die brueders den vogel sagen, sechden si tot Brandanus: ‘Dese beeste coemt hier om ons te verslynden.’ Die man Gods sechde: ‘En wilt u niet ontsien: God is ons hulper, hi sal ons oec op dese tijt wael bescermen.’ Die vogel reycten uut sijn clawen om te gripen die knechten Gods: ende, siet, te hant quam die voer had gebracht dat rijs mitter vruchten, ende quam der grippen te gemuete mit enen sterken vloege, ende die gripe wolde den vogel verslynden; mer die vogel bescudden sich so lange, dat hi die³⁾ gripe verwan ende nam die gripe die oogen uuten hovede; ende die gripe vloch in dat hoge, dat se die brueders (p. 56 r.) nauwe⁴⁾ en mochten sien: mer die ander vogel en liet die gripe niet soe lange hent hi se had gedoet, want

1) Hs. ontbreekt niet; L.: non longe; Fr. o., bl. 89: ne mie lonc.

2) Hs. lant.

3) Hs. hi den.

4) Hs. nāwe.

[p. 29]

der gripen lijf viel bi den brueders in dat meer; ende die ander vogel is weder gegaen in sijn stede.

Sante Brandanus ende die mit hem waren sagen nae geen lange tijt dat eylant des gesyndes Albey, ende daer vierden hi dat hoechtijt der gebuerten ons Heren mit sinen bruederen; ende doe dat hoechtijt geeyndet was, nam die heilige vader die benedixcie des abts ende om voer die see een lange tijt, mer in den voergenoemden hoechtijden, dat is inden aventmael des Heren, die hoechtijt van paesschen tot acht dage na pinxsten, ende in dat hochtijt der gebuerten des Heren tot dertien dage toe, hadden si rust in den voergenoemden steden.

Tot eenre tijt, doe Brandanus geholden had die hoechtijt van sancte Peter den apostel in sijn scepe, vonden si een claer meer, soe dat si sien mochten alle dat opten gronde lach; ende doe si daer in sagen in dat diepe, sagen si menigerhande manieren van beesten liggen inden gronde op dat sant; ende hem dochte, dat si die beesten mit hoeren handen hadden moegen tasten van groter claerheit des meers, want si lagen daer als cudden (p. 56 v.) der beesten inder weyden, ende van voelheit dochtet hem wesen gelick eenre stat inden omganck, ende si lagen alle gader gebuycht mit hoeren monde aenden start gelick beesten inder weyden. Ende die brueders baden den eerweerdigen vader, dat hi sijn misse stillic wolde [vierren te(?)] singen, opdat die beesten niet hoerden, op dat si hem niet op en hiefen om hem quaet te doen. Die heilige vader lachten een wenich ende sechde: ‘Ic verwonder uwer dwaesheit alte seer. Waer om ontsiedi dese beesten ende en hebt niet ontsien den meyster alre beesten, die alle beesten verslynt, den vissche Jasconium, in welkes rugge ghi duck geseten hebt, ende gesongen, ende oec daer holt gehouwen, ende vuer daer op gemaect ende gebrant, ende vleysche gesaden? Waer om ontsietdi dese beeste? Is onse Heer Jhesus Christus niet een heer alre beesten, die alle beesten mach bedwingen ende veroetmoedigen?’ Ende doe hi dat had gesecht, begonde hi te syngen soe lude als hi mochte; ende die brueders sagen op die beesten; ende doe die beesten hoerden dat syngen, hieven si hoer hoveden op vander eerden ende swemden alle om [dat water ende om] dat scepe, soe dat die brueders niet en mochten sien dat meer van veelheit der swemmender beesten; ende doch en nakeden (p. 57 r.) si niet den scepe, mer si swemden soe lange herwart ende derwart heent die man Gods die misse geeyndet had ende swech. Ende doe swemmeden die beesten doer menigen wech der see, vlyende van den aensicht der knechten Gods.

Sunte Brandanus acht dage mit gueden wynt ende mit uutgereycten

[p. 30]

seyl mocht nauwe overvaren dat claer meer. Ende in enen dage, doe si misse hadden geviert, saghen si een columpne in dat meer, ende die en docht hem niet veer van hem wesen, mer voer drien dage en mochten si daer niet bi comen. Ende doe si daer aen nakeden, die man Gods sach aen die hoecheit der columpnen, mer hi en mocht der niet afsien, want si was voel nae hoeger dan dat yerste rijck der lucht, ende si was al om gedecket mit enen subtielen dunnen doeck of gordine, ende dat scepe mochte gaen doer een gat. Ende Brandanus en wiste niet van wat materien die gordine gemaect was; ende si had werwe als silver, ende hem doch dat si harder was dan een murmersteen, ende die calumpne van den alren claersten cristal. Die heilige vader sechde sinen bruederen: ‘Trect die riemen in ende legt dat seyle ende die mast neder’. Ende die gordine was al om gaens een mile vander calumpne ende die gordine ginck neder in den (p. 57 v.) groent. Ende doe dat gedaen was, sprack die heilige vader: ‘Laet dat scep ingaen doer een gat, opdat wi vlitelick mogen merken die grote wonderen Gods.’ Ende doe dat scepe in was gegaen ende si sagen neernstelick herwart ende derwart, soe dochte hem dat meer groen wesen als gelas, ende van claerheit soe mochten si sien alle dingen, die opten gronde waren, want si mochten wael sien die fundamenten der columpne, ende dat nederste der gordine lach opten gronde. Ende dat licht der sonnen en (was) niet minre van binnen dan buten. Ende sunte Brandanus mat¹⁾ doe een gat tot allen siden vier cubitus. Ende si vueren enen helen dach bi een side der columpne, daer die sonne op schen, ende si gevoelden der heiten der sonnen doer die columpne. Ende soe tot negen uren toe mat die man Gods die een sijde vander columpne in een mate dusent ende vier hondert cubitus²⁾. Ende des vierden dages vonden si enen kellick vander manieren der gordinen, die om die columpne ginck, ende een pathena van verwen als die columpne, liggende in een vinsteren in een side der calumpne tegen dat suden, welke vate sancte Brandanus aenvinck ende sechde: ‘Onse Heer Jhesus Christus hevet ons gethoent dit mirakel ende hevet mi gegeven dese twe gaven.’ Ende te hant geboet die man (p. 58 r.) Gods den

1) Hs. maecten (L. mensurabat).

2) L.S. bl. 27, r. 22: Igitur navigabant totum diem juxta unum latus illius columpne et super umbram solis et calorem poterant sentire (verg. J., bl. 39). Ita usque ultra horam nonam ipse vir Dei semper mensurabat latus unum MXXXX cubitis. Mensura una per IV latera predicte columpne erat: sic per IV angulos predicte turris quatriduum operatus est vir Dei. Quarto autem die enz. enz.; Fr. o., bl. 92, en d., bl. 146, alwaar: De cele part u l'ombre avoient le caurre du solel sentoient.

[p. 31]

bruederen, dat si solden doen dat werck of ambocht Gods, ende daer nae hoer licham vueden. Ende doe die nacht geeyndet was, begonden si te varen tegen dat noerden. Ende doe si doer een gat waren comen, richten si den mast ende toegen dat seyl op int hoge, soe lange hent si alle dinck in dat scepe hadden bereyt. Doe begonde een guet wint na hem te weyen, soe dat hem geen noet en was te royen dan si alleen die lijnden ende ander ghethouwe hielden: ende soe voer dat scepe over acht dagen tegen dat noerden.

Doe die acht dage geleden waren, sagen si een eylant seer lelick ende grof of stenich ende scumych, sonder bomen ende cruyt, vol smedehuyse. Die heilige vader sechde sinen gesellen: ‘Voerwaer, brueders, in mi is bedruckenisse ende anxste van desen eylande, want ic en wil daer niet ingaen of genaken, mer die wynt hevet ons derwert mit enen loep getagen.’ Ende doe si een wenich voer bi vueren licht een steenworp weges, hoerden si geluyt van blaesbalgen, blasende als een donre ende tesamencloppinge der hameren op dat ijser[en] ende op die aenbeelden. Als si dit hoerden, wapenden hem die heilige vader mitten zege des Heren, dat is mitten teyken des heiligen cruces in vier delen¹⁾ (p. 58 v.), en sechde: ‘Here Jhesus Christus, verloese ons van desen eylande.’ Doe die man Gods sijn reden uut had, siet een vanden inwonres des eylants ginck uut gelijck of hi enich gedaen solde hebben, ende hi was seer ruwe ende vuerich ende duyster. Ende doe hi die knechten Gods sach varen, doe ginck hi weder om, ende wapenden hem, ende hier en binnen wapenden hem die man Gods mitten cruce, ende sechde sinen bruederen: ‘Kinder, trect dat seyle hoger op, ende vaert als ghi haestelickst²⁾ moeget, ende laet ons bliven van desen eylande.’ Als dat was gespraken, siet, die selve inwonre liep hem tegen tot dat over, ende droch in hant een stuck ijsers in een tange, dat seer gloyent was ende bernende, ende hi werpt te hant op die knechten Christi een stuck vanden gloyenden ijser, mer het en schaden hem niet, want het ginck baven hem wael een stadium, dat is C en XXV screden, ende viel int meer; ende dat meer begonde te bernen of daer in gevallen waer van enen bernenden berch. Ende doe si gevaren waren een mijle van die stede, daer dat stuck in viel, alle, die in dat eylant

1) L.: his auditis venerabilis pater armavit navim (J., bl. 40: se) dominico tropheo in IV partes; Fr. o., bl. 93: de la victoire nostre Signour en IIII parties; d., bl. 148: Saint Brandans revestir se fist, vers terre en crois se mist et dist.

2) Hs. haestelick (L.: quantocius).

[p. 32]

waren, liepen tot dat over, ende een yegelick had een stuck ijsers: somich worpen nae (die) knechten Gods, somich worpen op malcanderen (p. 59 r.) ende gingen weder in hoer huse ende staken die aen: ende dat gebeerden, of dat heel eylant gebrant had als een oven; ende dat (meer) sode als een ketel vol vleysche, daer voel coelen ende vuers onder is. Ende si hoerden al den dach lanck een groet huelen ende carmen van den eylande. Ende doe si dat eylant niet en sagen, noch quam tot hoeren oren dat huelen der geenre, die daer in woenden, ende groten stanck quam tot hoeren noesen. Sancte Brandanus stercten doe sijn monicken ende sechde: ‘O, ridderen Gods, weest starck in rechter geloeven, ende werdet gewapent mit geestelicken wapenen, want wi hebben geweest int rijck der nederster, dat is der hellen: daerom waket ende arbeit manlicken!’

Des anderen dages sagen si inder see enen hogen berch tegen dat noerden niet veer als doer enen dunnen nevel, mer hi was in dat hoechste vol rokes. Ende te hant mit enen [s]snellen loep tochse die wynt tot dat over des selven eylants, soe nae dat dat scepe rusten niet veer vanden lande. Ende (dat) over was seer hoge, soe dat si die hoechde nauwe¹⁾ en mochten sien, ende oec van verwen der colen, ende wonderlick recht als een muer. Voerwaer een van dien drien brueders (p. 59 v.), die noch bi hem bleven was, die Brandanus nae gevolget was uut sinen cloester, die spranc uuten scepe ende begonde te wanderen tot dat fondement des overs, ende hi begonde te ropen ende sechde: ‘Wee mi, vader, ic werde beroeft van u, ende ic en heb geen macht weder tot u te comen!’ Ende die brueders leyden haestelicke dat scepe achterwarts ende riepen totten Heer: ‘O, Heer, ontberme di onser! Ontberme di onser!’ Ende die heilige vader mit sinen gessellen aensach, hoe die onsalige wart geleyt vanden scaren der duvelen tot dier pinen. Ende Brandanus sechde: ‘Wee di, soen, wantu in dine(n) leven alsulken eynde heves verdient.’ Daernae een geluckich wynt greepse te suden wart; ende doe si van veer sagen achter dat eylant, sagen si enen berch, overdect van den roeck, spuwende tot die lucht vlammen ende die weder nae hem treckende, soe dat die heel berch tot in die see scheen te wesen een vuer.

Ende als sante Brandanus vuer tegen dat suden sueven dage lanck, soe verscheen hem in dat meer een gedaente als van enen mensche, die sat op enen steenrudse, ende een seylken voer hem eens cleets hangede tusschen twen vorken, ende die wart gequellet

1) Hs. nāwe.

[p. 33]

vanden vloeden ende soe gestoten als een scepken, hoeneer dattet vergaet vanden (p. 60 r.) wynden in dat water. Somich van den brueders sechden, dat het een vogel waer; somich waenden, dat het een scepe waer: ende die man Gods hoerden, dat si daer van calden, ende sechde: ‘En wilt niet twisten: stuert dat scepe tot die stede.’ Ende doe die man Gods derwerts nakeden, wederstonden hem die unden¹⁾ in den ommeganck of se beronnen²⁾ waren; ende si vonden enen mensche, sittende op een steenrudse, ruwe ende lelick; ende als die unden van allen siden tot hem vloyden, soe slogen si hem aenden scheidel des hovedes; ende als die unden weder en wech liepen, soe verscheen die steen bloet, daer die onsalige op sat. Ende dat laken, dat voer hem hinck, dat sloeg hem ducwil in de ogen ende (dat) voerhoeft. Sunte Brandanus begonde hem te vragen, wie hi waer, of om wat saken of missdaet wil hi daer weer geseynt, of wat verdienten hi had, dat hi sulke pine liden solde. Hi sechde: ‘Ic bin die alre onsalichste Judas, die alre quaetste coepman. Van genen verdienten en heb ic dese stede dan vander ontsprekelicker bermherticheit Gods. Dese en wort mi niet gerekent pinlick mer van guedertierenheit ende vergiffenisse des verloesers om die ere des sonnendachs, die daer is een dach der opverrisenisse des Heren,’ - want het was doe sonnendach -: (p. 60 v.) ‘want mi dunct, als ic hier sit, dat ic dan byn in een paradijs der waelusten voer den anxste der tormenten, die mi toecomende sijn in desen dagen³⁾: want ic berne als een stuck loets in enen pot dach ende nacht; int middel van den bergen, die gi gesien hebt, daer is die duvel⁴⁾ mit sinen soldeners; daer was ic, doe u geselle daer gebracht wart ende verslonden inden bergen; ende daer om was die helle blide, dat si uut gaf grote vlammen, ende soe doet se altijt, als si yemant vanden boesen verslindet. Mer mijn vercoelinge heb ic hier alle sonnendage vander eenre vespertijt totter ander vespertijt, ende inder gebuerten des Heren tot dertien misse toe, ende van paesschen tot pinxsten, ende dat hoechtijt der Moder des Here(n), purificacio ende assumcio: mer nae ende voer werde ic gepint inden gront der hellen mit Herodes ende Pylatus, Annas ende Cayphas. Hier om besweer ic u biden scepper der werlt, dat gi wilt geweerdigen te bidden totten Here Jhesum Christum, dat ic hier bliven mach hent mergen ter sonnen opganck, ende dat mi die duvelen in u toecomst⁵⁾ niet en

1) L.: unde (undae).

2) L.: coagulate.

3) L.: in hac vespera; Fr. vesprée (vespre).

4) Te weten: Leviathan, zooals L. en Fr. d., bl. 152, hebben.

5) L.: in adventu vestro; Fr. o., bl. 96: en vo venue; d., bl. 152: en votre présant.

[p. 34]

pinigen, ende oec niet en leyden tot mijn quade erfenisse, die ic gecoeft heb mit minen quaden loen. Brandanus antwoerden: ‘Die wil des Heren moet geschien: desen (p. 61 r.) nacht en salstu niet wesen een bete der hellen tot mergen toe.’ Anderwerf vraechde die man Gods ende sechde: ‘Wat wil dit¹⁾ doeck doen?’ Doe sechde Judas: ‘Dit doeck gaf ic enen leprose, doe ic des Heren rentmeyster was; doch en was dat mijn niet, mer het was des Heren ende sijnre bruederen, daerom en heb ic daer van geen vercuelinge mer meer hynders. Want die ijseren sceren of vorken, daer dat doeck in hanget, die gaf ic den priesters des tempels, die ketelen aen te hangen. Die steen, daer ic op sitte, dien had ic geworpen in een gemeyne cuele onder die voten der lude, die daer over gingen, eer ic een dyscipul des Heren was.’

Ende doe die ure der vesperen quam, siet, een onmatelicke scare der duvelen quam ende bedecten dat licht ende aensicht der sonnen inden omganck, ende riepen, ende sechden: ‘O, man Gods, ganck en wech van ons, want wi en mogen niet genaken bi onsen geselle soe lange als du daer buste, ende wi en dorren niet comen voer dat aensicht ons princen, wi en brengen hem sinen vrient. Mer du heves ons genomen onsen hape²⁾. En wilt desen niet bescermen!’ Ende die man Gods antwoerden: ‘Ic en (p. 61 v.) bescerme hem niet, mer onse Here Jhesus Christus hevet hem verleent hier te wesen totten mergen.’ Doe sechden hem die vianden: ‘Hoe ruepstu den naem des Heren op hem, want hi is een verrader des Here(n)?’ Die man Gods sechde hem: ‘Ic gebiede di inden name ons Heren Jhesu Christu, dat gi hem geen quaet en doet voer mergen.’ Ende doe die nacht voerleden was ende die man Gods begonde sinen wech te doen, siet, doe quam daer een onneyndelicke schaer der duvelen, deckende dat aensicht des waters, uutgevende wrede stemmen, ende sechden: ‘O, man Gods, vermaledijt si dinen inganck ende dinen uutganc, want onse vorste heeft ons in deser nacht gegeyselt mitten alren quaetsten slagen, daer om dat wi hem niet en brachten sinen vermaledide gevangen.’ Die heilige man antwoerden: ‘U maledixcie en hoert ons niet toe mer u selven. Wien gi vermaledijt, die (is) gebenedijt, ende wien gi gebenedijt, die is vermaledijt.’ Die duvelen antwoerden: ‘Dubbelen pine sal hi liden in desen dagen die onsalige Judas, daerom dat gi hem bescermt hebt in deser nacht.’ Die heilige vader antwoerden hem: ‘Daervan

1) Hs. wildijt.

2) L.: morsum (var. motus, Fr. o., bl. 97: mors; d., bl. 153: Tolu nos a notre conduit), verg. boven, regel 4, bete.

[p. 35]

en heb di noch u vorste geen macht, mer dat sal wesen inder macht ons Heren Jhesu Christi.’ (p. 62 r.) Ende hi sechde: ‘Ic gebiede di inden naem ons Here(n), dat gi hem niet meer en pinicht dan te voeren.’ Die duvelen antwoerden hem: ‘Buste een God alre dingen, dat wi di sullen gehoersum sijn?’ Die man Gods antwoerden: ‘Ic bin een knecht des Heren alre dingen, ende wat ic u gebiede in sinen name, daervan heb ic dienste daer hi mi af verleent.’¹⁾ Ende soe sijn hem die duvelen nae gevolget soe lange, dat si Judas niet meer en mochten sien; ende si gingen weder om ende namen die onsalige siel tuysschen hem mit groten geruchte ende huelen. Ende sunte Brandanus mit sinen bruederen vueren tegen dat suden, glorificierende in allen dinge God.

Ende inden dorden dach verscheen hem een cleyn eylant veer tegen dat suden; ende die brueders begonden te varen sterkelick ende naecten den eylande. Doe sechde hem die heilige vader: ‘Brueders, en wilt niet vermoyen u lede baven die mate, gi hebt genuch gearbeit: dat sijn nu soven iaer dat wi sijn gevaren uut onsen lande tot desen paesschen, dat te hant comen sal. Want nu suldi sien nae wenich tijts enen heremijt, enen geestelicken man²⁾, in desen eylande wonende sonder enich lijflicke spise IX³⁾ iaer, want dertich iaer te voeren nam hi spise van eenre beesten.’ (p. 62 v.) Ende doe si nakeden totten over, en mochten si genen inganck vynden van groter hoecheit des overs. Ende dat eylant was cleyn ende ront als een stadie, dat is hondert en XXV passen, ende voert en hadt niet van bomen, mer een blote steenroedse nae manieren eens keselincs. Ende hoe groet dat het was in lengden ende in breyden, alsoe groet wast in hoechden. Ende doe se dat eylant al omvueren, doe vonden si een enge haven, soe dat die haven dat vorste eynde des sceps nauwe conde begripen; ende daer was die alre swaerste opganck op te clymmen. Doe sechde Brandanus sinen bruederen: ‘Verbeit mijns hier heent ic weder tot u come: u en is niet geoerloft in te gaen sonder oerlof des manne Gods, die in dese stede wont.’ Ende doe die heilige vader comen was tot die hoecheit des eylants, sach hi twee hoelen, die een doer tegen die ander opgaende⁴⁾, in die side des eylants tegen den opganck der

1) L.S. bl. 31, r. 30: inde habeo ministerium de quibus ille michi concedit (verg. L.J. bl. 46); Fr. o., bl. 98: et ai signourie de chou de chiaus qu'il m'a livret; d., bl. 154: quanques je commanc en son non, fait est puis qu'il m'en fait le don.

2) Namelijk Paulus, zooals de L. en Fr. teksten hebben.

3) L.S. bl. 32, r. 6: XL, J., bl. 46: sexaginta, evenals Fr. o., bl. 98, d., bl. 155.

4) Hs.: opgaen.

[p. 36]

sonnen of tegen dat oesten, ende sach een cleyne fonteyne al roent lopende uut enen steen voer die doer des hols, daer die rydder God(s) sat of rusten. Ende doe Brandanus nakeden tot die een doer des hols, ginck te hant uut die ander doer die alde (p. 63 r.) vader ende sechde: ‘Siet, hoe guet ende hoe vroelick ist te wonen brueders in een!’ Mer doe hi dat gesecht had, geboet hi hem, dat hi sijn brueders uuten scepe dede comen; ende (doe) si malcanderen hadden gecust ende saten, doe noemden die alde alle die brueders enen yegelicken mit sinen eygenen name. Ende doe die brueders dat hoerden, verwonderden (si) hem seer niet alleen van sijnre prophesien, dat hi se wiste te noemen, mer oec van sinen habijt: want hi was al om bedect mit sinen haer ende mit sinen baerde ende mit sinen anderen haer tot sinen voeten toe; ende sijn haer was blenckende als die snee van groten older; alleen sachmen sijn ogen ende sijn aensicht; ende hi en had geen ander cleder dan dat haer [dat haer], dat van sinen live ginck. Ende sante Brandanus, doe hi dit sach, bedroefden hi hem in hem selven, ende sechde: ‘Wee mi, want ic drage dat habijt eens monics, ende onder mi sijn voele geset onder den name des oerdens, want ic sie nu enen mensche in enen engelicken staet, sittende inden vleysche ende ongequetset vander sunden des vleysches.’ Die man Gods sechde hem: ‘O, eerweerdige vader, hoe groet ende hoedanige wonderlicke (p. 63 v.) dyngen hevet di God getoent, die hi nyemant der heyliger vaderen en hevet geapenbaert! Ende du segste in dinen herten, dattu niet weerdich en buste te dragen monics habijt, mer du biste meer dan een monick¹⁾, want die monick gebruyct ende levet vanden arbeit sijnre hande, mer God van sinen heymelicheiden hevet di mit dinen gesynne gevoet soven iaer, mer ic arme sit als een vogel op desen steen, naect behalven mijn haer.’ Doe vraechden hem Brandanus van sijnre toecoemst, of wie dat hi weer, of hoe lange tijd dat hi daer had geweest. Hi antwoerden hem: ‘Ic was gevoet in dat monster sunte Patricius vijchtich iaer lanck ende plach te verwaren den kerckhof der bruederen. Op enen dach, doe mi mijn deken teykenden die stede een(s) graves eens doden, dat ic die graven solde, verscheen mi een alde, die ic niet en kenden, en sechde mi: ‘Brueder, en wilt hier geen kule maken, want dit is eens anderen graft.’²⁾ Hi sechde mi: ‘Waerom en kenstu mi niet? En bin ic niet dine abt?’ Ic antwoerden hem:

1) Mer - monick niet in Hs.; L.: cum sis major quam monachus (tu ies plus grans de moigne: Fr. o., bl. 100).

2) L.: Cui dixi: ‘Pater, quis es du?’ Qui ait: enz.

[p. 37]

‘Sunte Patricius is mijn abt.’ Hi antwoerden: ‘Ic bin Patricius, want gysteren ginck ic van deser werlt, ende dit is de stede mijnre (p. 64 r.) groeven. Hier salstu maken dat graft ons brueders, ende en segt niemant, dat ic di heb geseit. Ende ganck mergen totten over des meers; daer salstu vynden een scepe, inden welken du salste gaen; dat sal di leyden tot die stede, daer du salste verwachten den dach dijns dodes.’ Ende des mergens ginck ic tot dat over des meers nae dat gebot des heiligen vaders, ende ic vant alsoe als hi mi gesecht had. Ende doe ic in dat scepe gegaen was, begonde ic te varen drie dage ende drie nachte; nae dien drien dagen ende drien nachten liet ic dat scepe gaen, waer dat die wynt stueren wolde; ende des sovenden dages verscheen mi dese leye, ende ic ginck daer te hant in, ende liet achter dat scepe, ende stiet dat mit minen voeten vanden lande, dat het solde gaen dan het comen was: ende te hant sach ic dat scepe gaen mitten alren snelsten loep doer dat meer, ende ic bleef hier. Ende om negen uren bracht mi een otter teten vanden meer enen vissche in sinen monde ende een busken stroes om vuer te maken, ende droch dat stroe tuysschen sijn vorste voete, ende op sijn achterste voete ginck hi; ende doe hi den vissche voer (p. 64 v.) mi geleecht had ende dat stroe, ginck hi weder dan hi comen was. Ende ic nam een ijser ende sloch enen steen, ende maecten vuer vanden stroe ende maecten mijn spise vanden vyssche, ende soe dertich iaer lanck die selve dinre, die otter, tot allen tijden des derden dages bracht mi die selve spise, dat is enen vissche, tot drien dagen; ende alle dage at ic een derdendeel van enen; ende vander genaden Gods en had ic genen doerst, mer des sonnendachs ginck ic uut ende nam een luttel waters van deser leyen, ende daer af mochte ic nemen ende mijn vaetken vullen tot minen handen te wasschen. Ende nae dertich iaren vant ic dese cuele(n) ende dese fonteyne, ende daer nae leveden ic LX¹⁾ iaer sonder enigerhande vuedinge andere(r)²⁾ spisen dan van deser fonteynen; want ic byn XC iaer in dit eylant geweest, XXX iaer was ic hier in die vuedinge des otters vanden vissche, ende LX iaer daer nae in die vuedinge deser fonteynen, ende vijchtich iaer was ic in minen lande: ende soe sijn al die iaren mijns levens tot nu C en XL iaren. Ende soe mi gelavet is, sal ic hier bliven, verwachtende den dach des ordels in dit vleysche of licham. Hierom wandert tot uwen lande ende nemet van deser fonteynen (p. 65 r.) al u vate vol, want dat sal u noet

1) L.: LX, ook Fr. o., bl. 101; d., bl. 159; Hs. dertich.

2) L.: sine nutrimento alterius cibi.

[p. 38]

sijn, want gi hebt noch den wech XL dage tot tsaterdachs voer paesschen; ende ghi sult vieren dat hoechtijt van paesschen, daer ghi se VI iaer geviert hebt, ende, genomen die benedixcie uwes procuratoers, suldi gaen int lant der geloeften der heiligen, ende daer suldi bliven XL dage; ende daernae sal u God uwer vaderen weder leyden gesont int lant uwer gebuerten.’

Hierom Brandanus ende sijn brueders namen die benedixcie des mans Gods, ende begonden te varen tegen dat suden al die tijt der vasten; ende hoer scepe wart gedragen herwart ende derwart; ende dat water, dat si namen vanden eylant des mans Gods, was hem alleen spise drie dage te vueden sonder enigen honger of dorste, ende si bleven blide.

Doe quamen si tot dat eylant hoers procuraters, soe hem had gesecht die man Gods; ende doe si quamen aen die haven, quam hem te gemuet hoer procuratoer mit groter blijtscap, ende hiefse al uuten scepe mit groter vrouden mit sijns selves armen. Ende doe dat godlick ambocht des heiligen dages was gedaen, setten hi voer (p. 65 v.) hem dat avent eten. Ende doe die vesper was gedaen, gingen si te scepe ende die selve man Gods mit hem. Ende doe si vueren, vonden si die beeste, dat is den vissche Jasconium, in sijnre gewonlicker steden; ende daer songen si Gade lof alden nacht ende des mergens misse. Ende als die misse geeyndet was, begonde die vissche Jasconius in sinen wech te gaen, ende alle die brueders, die mit sunte Brandanus waren, begonden te ruepen tot God, seggende: ‘Verhoer ons, God, salich gever¹⁾, hape al der²⁾ eynden der eerden ende veer in die see.’ Sante Brandanus stercten se, ende sechde: ‘Niet en wilt ontsien; u en sal niet geschien, mer ons aenstaet die hulpe ons weges.’ Ende [die belua of] die vissche, geheiten Jasconius, (quam) mit enen rechten loep tot dat over des eylants der vogelen³⁾: daer bleven si hent tot acht dage nae pinxsten. Ende doe die tijden der hoechtijt volbracht waren, sechde die procuratoer tot sunte Brandanus: ‘Clymmet in u scepken, ende vullet die vlesschen van deser fonteynen, want ic sal u wesen een geselle uwes weges ende een leyder in deser stonden: sonder mi en mochdi niet vinden dat lant der geloeften der heiligen.’ Doe si in dat scepe clommen, (p. 66 r.) al die vogelen, die in dat eylant waren, songen gelick mit eenre stemmen: ‘God uwes heils sal u maken enen geluckegen wech!’ Sunte Brandanus ende die mit

1) L.: Deus salutaris.

2) Hs. die.

3) Hs. tot dat over der vogelen ende des eylants; L.: ad litus insule avium.

[p. 39]

nem waren vueren mit hem tot dat eylant des procuratoers ende die procurator mit hem, ende daer naemen si des hem noet was XL dage. Ende si vueren tegen dat oesten XL dage lanck, ende die procuratoer ginck voer hem ende stuerden hoeren wech.

Ende als die XL dage voldaen waren ende die avent of die vespertijt aenstoent of naecten, doe averdecten een grote duysternysse dat scepe, dat si die een den anderen nauwe gesien en conden. Ende die procuratoer sechde tot sunte Brandanus: ‘Weetstu wael, welke dese duysternisse is?’ Ende hi antwoerden: ‘Welck is dese duysternisse?’ Ende die procuratoer sechde: ‘Dese duysternisse omgeet dat eylant, dat gi gesocht hebt VII iaer.’ Ende nae die tijt eener uren omschen se weder een groet licht, ende dat scepe stont op dat over; ende doe si uuten scepe gingen, sagen si een lant seer speciose ende vol van appelen dragenden bomen gelijck als men sien mach in den herfst. Ende doe si dat eylant omgingen, en spraken si niet¹⁾, mer alleen aten si vanden appelen ende droncken vanden fonteynen (p. 66 v.); ende soe XL dage omgingen si dat eylant ende en mochte(n) geen eynde daer af vinden. Mer in enen dage vonden si een grote vloet, die ginck doer dat middel des eylants. Doe sechde sunte Brandanus sinen bruederen: ‘Over die vloet en moegen wi niet gaen, ende wi en weten noch niet die groetheit des eylants.’

Ende doe si dese dingen onder hem vercaelden, siet, een ionge quam hem te gemuete lopen ende cussedense mit groter blijtscappen ende sechde: ‘Salich sijn si, die, o, Here, wonen in dinen huse, want van ewen tot ewen sullen si di laven.’ Ende als hi dese dingen had gesecht, doe sechde hi tot sunte Brandanus: ‘Siet dit lant, dattu lange tijt heves gesocht. Ende daer om en mochstu dat niet te hant vinden, want God wolde di bewisen sijn menigerhande heymelicheit inder see. Hier om ganck wederom tot dat lant dinre gebuerten, ende drage mitti vanden vruchten des eylants ende vanden gesteenten also voel als dine scepe dragen mach: want die dach²⁾ dinre pelgrimadsen naect, dattu slapen salste mit dinen vaderen. Ende nae voele lopen of omgangen der tijden sal dit lant geapenbaert werden uwen naevolgers, wanneer dat verdriet ende liden der kerstenre (p. 67 r.) toecoemt³⁾.

1) L.S. bl. 35, r. 18: nulla eis nox fuit, J., bl. 51: nulla nox illis adfuit, evenals Fr. o., bl. 103: ‘il alèrent parmi cele terre, ne oncques n'eurent nuit, mais jour adiès’; d., bl. 162: c'ainc nuit ni visent fors jor clere: blijkbaar heeft de vertaler alzoo vox voor nox gelezen in zijn origineel.

2) L.: adest enim dies peregrinationis tuae (J.: appropinquant enim dies p.t.).

3) L.S. bl. 35, r. 34: quando persecutio Christianorum supervenerit; andere latijnsche teksten luiden ietwat anders, ook het Fr. o, bl. 104. Fr. d., bl. 163 heeft als de mnl. redactie: ‘Après mains ans est descoverte ceste isle et du tout ouverte a ceus qui après ci venront quant persecution aront crestien qui sont sor l'Euvangile.

[p. 40]

Dit water dielt dit lant: ende gelick als gi siet dit eylant rijp van vruchten, soe blivet altijt sonder enigen sceme des doets: want Christus is dat licht.’ Ende doe namen sunte Brandanus ende sijn brueders van allen vruchten des landes ende oec van allen peerlen ende costelicken gesteenten, ende lieten achter hoeren procuratoer ende oec den iongen, ende clommen in hoer scepken, ende begonden te varen doer dat middel der duysternisse.

Ende doe si waren gevaren, quamen si in dat eylant, dat geheiten is ‘der waelusten of der genuchten’, ende daer bleven si drie dage lanc. Doe namen si die benedixcie, ende Brandanus in enen rechten loep des weges is comen tot sijnre steden.

Ende die brueders ontfingen hem alre mynlicste ende blidelicste ende groet maecten God, die niet en wolde, dat si worden berovet van den aensicht alsoe mynlicste(n) vaders.

Ende die salige vader Brandanus dancten hoere blider mynnen ende vertelden aldat hem geschiet was inden wege, dat hi konde bedencken, ende hoe voele der wonderen hem God geweerdicht hevet te thoenen. Ende ten leesten vertelden hi hem oec die haesticheit sijns doets in sekeren betuegin(g)en naeden (p. 67 v.) woerden des jongen, dat hi hem sechde int lant der geloeften der heiligen, dat die uitganck des dinges daer na claerlick bewesen hevet, want die heilige vader Brandanus, doe hi alle dingen wel bestelt had, een cleyn tijt daer nae liet hi hem bewaren metten sacramenten, ende starf glorioselick onder den handen sijnre discipulen, ende wanderden blidelick totten heer, welken heer glorie is in die onneyndelick werlt der weerlden. Amen.