Terzijde van de vulkaan

[p. 201]

Een toekomst voor het verleden.
Het vergeten in de poëzie van Emma Crebolder

In Emma Crebolders gedichtenbundels, sinds 1979 verschenen, raken verleden, heden en toekomst verenigd. Als verstrengelde kleinoden in een vitrine kan de kijker ze bijna betasten en zo beleeft hij een intiem eeuwig moment. Niet zelden is hij er getuige van dat een oerverleden in een flits binnen handbereik komt en dat er zich tegelijk een verre toekomst aankondigt.

Over dit concentreren van tijd in taal deelt Emma Crebolder (1942) in het slotgedicht van Vergeten (Uitgeverij Nieuw Amsterdam, 2010) mee:

Elk gedicht komt ergens ver vandaan.
Waar iemand woorden mengde en neuriede
achter een membraan. Waar iemand ritmes
koos en toonval tegen het verbeuren en
verstrooien. Opdat het tot hier en verder reikt
balanceren we op zinsconstructies, met

[p. 202]

 

snijding, deling en lid, met snede,

 

met speling ten slotte. De verende

 

pen en de tong vinden de wending

 

maar wij lezen dat morgen pas.

Naast de vereniging van tijdslagen staat in bovenstaand credo de zeggingskracht van de poëzie centraal. Aan dit gedicht gaan vierentwintig verzen van ook elk tien regels vooraf die volgens het credo pas ‘morgen’, in de zeer nabije of in een nog volstrekt ongewisse toekomst, zullen leven. De overige twee tijdslagen vergaat het anders. Want in die vierentwintig verzen heeft het woord bewerkstelligd dat het verleden het heden is binnengetrokken. Zo'n herrijzenis voltrekt zich bij voorbeeld in het gedicht op pagina 43: ‘De haaientand is teruggevonden op de eblijn na massa's jaren.’ Hier geraakt de lezer, net als elders in Vergeten, in een dubbelgebied dat Slauerhoff met deze retorische vraag in kaart heeft gebracht: ‘Was het toen nu, of is het nu toen?’ Het voorbije is heden geworden dat naarmate de tijd voortschrijdt ook weer verleden zal worden en... een toekomst krijgt.

Al met al verleent Emma Crebolder door haar streven naar overwinning op de vergankelijkheid immense macht aan haar poëzie en aan de dichtkunst in het algemeen. Bijgevolg wordt de taal waarmee zij de geledingen in de eeuwigheid samensmeedt, door gedrevenheid gestuwd. Een meeslepend ritme, minder ‘gepolijst’ als we van haar gewend zijn, accentueert nu het felle streven.

Evenals in vroeger werk breekt in Vergeten een noodtoestand uit, een barenswee die om verlossing vraagt en ten slotte in een lichtvoetig gestemde finale uitmondt. De apotheose is in Vergeten zo mogelijk luchthartiger geworden, al betekent dit niet dat het gespeelde spel geen kwestie van leven en dood meer zou zijn.

In haar bundels die aan Vergeten voorafgingen, in Zwerftaal (1995) bij voorbeeld, boorde Emma Crebolder naar het woord dat de oorsprong van de mens en daarmee het levensraadsel ver-

[p. 203]

klaarde. Dit delven keert nu als thema terug, maar dan niet in het bovenhalen van een nog nooit in het heden uitgesproken woord. In Vergeten bepaalt de exploratie zich namelijk tot het terughalen van een uit het dagelijks gehanteerd vocabularium weggezakt ‘hot item’. Het is er niet (meer) en juist daardoor ‘aanweziger’. De ontschoten term zal en moet herinnerd worden! En dan volgt een zoektocht waar de lezer nauw bij betrokken raakt alsof hemzelf dat ene woord ontnomen is.

Vergeten biedt in ieder gedicht een spannend spel met het woord en bijgevolg met de tijd. Wat uit elkaar werd gedreven, raakt uiteindelijk verenigd als in het intieme spel tussen geliefden. Wie anders dan zij geven zich onvoorwaardelijk aan elkaar over en aan het bestaan dat zij voortplanten? De dichteres rijst uit Vergeten op als minnares, voortbrengster en behoedster van leven. Zo lezen we: ‘het kussen begon’ (p. 11), ‘Puur geluk dat mijn clitoris niet geraakt is’ (p. 15) en ‘Men legt zich soms terug in het moederfoedraal’ (p. 21).

Zoals gezegd is het liefdesspel met de taal een spel op leven en dood. Dit ondanks of eerder dankzij de ironie in de cryptogramachtige gedichten in Vergeten. Zij staan op de rechterpagina tegenover een zwart veld op de linker met daarin witte puntjes tussen even witte teksthaken:

Niet kardemon, meergenaamd paradijskorrel,
niet rozemarijn niet salie niet komijn.
Vergeefs smaakpapillen oprichten
want niet de tong maar de neus ruikt
de vluchtigheid van het kruid dat ik
wil noemen. Op markten waar men
‘salaam’ zegt zal het opduiken. Ruis
voor mij uit naam. Blijf in mijn buurt
tot ik het busseltje ongekamd groen
zie liggen. Ik wijs het je aan.

[p. 204]

[....] ontwaren we naast dit gedicht als opgave. Op elk van de puntjes (hier vier, elders twee en maximaal vijf) kunnen we na diepgaand peilen van het geheugen één lettergreep van de verloren term voor een kruid invullen en samen met de dichteres het verlossende woord schrijven. Behalve door het meespelen van het spel wordt de verbondenheid met haar manifest in de confrontatie met haar persoonlijke ervaringen. In het geciteerde kruidengedicht en in andere ‘cryptogrammen’ zijn dat alledaagse belevenissen rond weten en niet weten.

Om opnieuw geboren te worden worstelt zich het woord uit de kelder van het geheugen omhoog. Dan verkrijgt het een zeggingskracht alsof het nooit eerder uitgesproken was. Het is slechts een woord, hebben we altijd gedacht. Maar hoe bedrieglijk. Willen we overleven, dan kunnen we er niet zonder.

Het openbarende woord waarop Crebolder in oudere bundels jacht maakte, het ‘glanzend woord’ zoals het in Zwerftaal heette, ligt in Vergeten niet langer geïsoleerd in de diepte van het verleden, hoe dicht het ook steeds op de huid was gezeten. De speelse puzzel in Vergeten brengt ons tot het vinden van een alledaags verzonken woord dat na eenmaal weer boven te zijn geraakt het ‘glanzend woord’ weerspiegelt waarmee het in aanraking is geweest.

De communie met het voorbije is in Vergeten intenser dan in bij voorbeeld Onderbroken door 't licht (1975) of Toegift (2006). Bovendien ligt in Vergeten een overtuigender zingeving van het bestaan verankerd. Misschien is ‘vergetelheid’ het enige woord dat voorgoed ontschoot, een dat in een bevredigende doelstelling van de mensheid nu eenmaal geen plek kan krijgen. Deze overwinning met en op de taal betekent overigens niet dat het taalspel van Emma Crebolder overbodig is geworden. Integendeel, het had en heeft zijn tijd niet gehad:

We zoeken het woord dat daarvoor
was. Het is geen loflied, geen treurzang

[p. 205]

 

of een mobiel gesprek terzijde. Zij

 

seint naar verleden, naar voorvolk.

 

Zij heeft hun recitando geërfd.