Terzijde van de vulkaan

[p. 207]

Een cirkel rond maken.
Een dichterlijke pelgrimage van Paul Hermans

In de gedichtencyclus ‘Hartschelp’, die samen met de kleinere cyclus ‘Inhuizig’ tot een tweeluik verenigd is, en de bundel Hartschelp (De Geus. Breda 2008) vormt, zegt Paul Hermans (1953):

raakten zij daar eindelijk aaneen

al die momenten uit de telkens
verbrokkelde tijd van ons leven.

Deze woorden verbeelden de harmonie en de verzoening van tegendelen, een thema dat Hermans ook uitwerkte in zijn debuut Een kern van oppervlakkigheid (1995), in Ademnis (1997) en in Achteruitwaarts vliegen (2003). Al deze bundels hebben een cyclische bouw, die sterker op de voorgrond komt in het meer episch-lyrische Hartschelp. Daarin ondernemen middeleeuwse vissers een tocht van zee naar zee, en weer terug:

[p. 208]

 

Zij legden hun schelpen terug

 

in de zee, behoedzaam als gold het

 

geliefden. Toen keerden zij om

 

 

 

en trokken naar huis, in zang

 

onze tijd tegemoet.

Ook de afdeling ‘Inhuizig’ heeft een cyclische structuur. Een door de tijd geschonden woning wordt deel van natuur en kosmos, een toestand waarover Hermans zich in het slotgedicht van Hartschelp uitspreekt: ‘Zoals het daar herinnerd staat [...] Zo wil ik het vergeten zijn.’ Op deze harmonische finale preludeert hij aan het begin van de bundel met een aan J.H. Leopold ontleend motto: ‘tot straks / d'alsdan bestemde stand was ingenomen / en alles rustte in de wijziging’.

Zo raakt de cirkel rond. Binnen het gedicht vallen beweging en stilstand, leven en dood, heden en verleden telkens opnieuw samen nadat Hermans een tijdslaag heeft aangeboord die ons geen vreemde maar een herkenbare wereld toont.

Nu is het niet zo dat hij de problematiek van de vergankelijkheid en de vraag naar zin en wezen van de verschijnselen met een (verstarde) formule benadert. Paradoxen en zeer scherpe schijnbare tegenstellingen, oxymorons, geven in ieder gedicht in Hartschelp een nieuwe kijk op de dingen waarbij Hermans' levensbeschouwing intact blijft.

‘Spelend’ betreedt hij kromme of bochtige wegen, een reminiscentie aan de kringloop van het leven. ‘Door / het immens verlaten landschap / slingerde zich weg na weg // als lange lege winderanken / in een lange lege heg’, lezen we in ‘Hartschelp’. En in ‘Inhuizig’ dicht Hermans: ‘de terugweg’ die ‘langs beekjes zilver voert’ en ‘hun kromming in de tijd’.

Water, stromend water kan zelfs het plaveisel vormen van de weg die moet worden begaan. In Een kern van oppervlakkigheid leidt ‘het stromende pad’ naar de kern, naar het begin van de

[p. 209]

wereld, ‘de steen des aanstoots / aan de voet van de dingen’. De pelgrims in ‘Hartschelp’ lopen niet over water maar over een harde weg waarop zij ontberingen en verrukkingen tegenkomen zoals op het levenspad. Van de vertrouwde zee die voor deze vissers zijn glans verloren heeft, trekken zij naar en andere, ver gelegen zee waar zij verwachten van onrust te worden verlost. De schelp die zij met zich meedragen, zit vol leegte, is ‘gevuld’ met ‘zeelicht, wat schemer gestold / om een vorm van verdwijnen.’ Zij verbeeldt het woord dat onmachtig is het wezen van de dingen te doorgronden nadat het in het paradijs voor het eerst uitgesproken was. In Achteruitwaarts vliegen schrijft Hermans:

als in den beginne, als vloog
een bries van fijne as
in een verstilde omtrek op, en moest
het rood en vlezig woord fazant
nog uitgesproken raken.

De pelgrim in ‘Hartschelp’, het alter ego van de dichter, is met zijn ‘lege’ woord op pad gegaan. Het openbaart hem betrekkelijk weinig, al is het winst dat het een onthullend ervaren van de afwezigheid van het gezochte in hem activeert. In Ademnis zegt Hermans het zo:

Voordat een hand
op het geheim van water stoot

schiet het al weg

in kleine salamanders.

Het oproepen van het verborgene zou de dichter ongeloofwaardig maken. Zijn verlangen kan en mag nooit vervuld worden.

[p. 210]

‘Jouw nooit aankomen / wij missen het nu al’, lezen we in Een kern van oppervlakkigheid. Zijn onbevangen ‘kinderlijke’ waarneming brengt Hermans nog het dichtst bij het wezen van de dingen. In Achteruitwaarts vliegen lopen hoge eiken langs een winterbedding ‘met hun lege vlindernetten’, en in dezelfde bundel ‘plukt winterlicht de gaafste appels’.

Zulke woorden vormen een flauwe afspiegeling van de taal van de eerste mensen in het paradijs die niet bij tegenstellingen hoefden te leven. Na de zondeval leerde men het verschil tussen dag en nacht kennen, tussen de seizoenen, tussen leven en dood. Van die gespletenheid ontgaat niets aan Hermans' oog in de bereisde onmetelijke of kleine ruimten. Bloei en groei in zowel de wijde wereld als in een vaas of schaal in de minieme huiskamer bieden een vitaal tafereel dat afgewisseld wordt met beelden van een ‘drooggelegde bedding’ of ‘gesloten blinden’ (Een kern van oppervlakkigheid). Tussen de buiten- en binnenwereld liggen de tuin en het veld, een bloeiend overgangsgebied naar het onbekende en woeste dat in Hermans' bewustzijn steeds weer als intimiteit doordringt. Nadat de natuur in ‘Inhuizig’ de woning heeft veroverd en deze langzaam heeft afgebroken, verzoent de dichter zich met de werking van de wrede tand des tijds: ‘Een vrolijke onhoudbaarheid / steekt op in het vergaan, / uit een boomgaard klinkt gewoon // de lokroep van verliefde vinken.’

De hartschelp die de pelgrims op hun lichaam dragen, keert na allerlei aan de levenscyclus herinnerende omzwervingen in haar vaderhuis terug. Wanneer de vissers namelijk hun zee in de verte hebben bereikt, leggen zij haar in het water, waardoor ook zij haar eigenlijke plaats heeft gekregen. Van leegte is zij tot volheid gekomen. En wie weet zal zij straks weer worden opgenomen om later opnieuw thuis te raken.

De cirkel is rond en zal opnieuw rond gemaakt worden in onze tijd én in daarna volgend tijden. Bereikt is de toestand die J.H. Leopold wenste: ‘tot straks / d'alsdan bestemde stand was ingenomen / en alles rustte in de wijziging’. Aanbeland op het

[p. 211]

punt dat de cirkel zijn totale rondte verkregen heeft, ervaart en aanvaardt de mens de onontkoombaarheid van zijn bestemming. Hij moet ‘rusten in de wijziging.’ Er is een eindpunt bereikt waarna niet alleen de draaiing opnieuw begint. Wederom ook zal de mens hunkeren naar een paradijs.

In zijn ‘onvolmaakte’ verwoording van zijn aardse waarnemingen toont Hermans een stukje van die verlangde kleurrijke, aan het ideeënrijk van Plato herinnerende wereld. Zo beschouwd is de cirkelgang een reis van de ziel van het vóórbestaan naar het aards bestaan en weer terug. Maar evenals in zijn andere bundels maakt Hermans in Hartschelp tevens een ‘kinderlijke’ tocht van het gewone en alledaagse naar het schier onbereikbare, naar de hogere werkelijkheid van het aards geluk.

Ondanks die aardsheid doet ‘Hartschelp’ denken aan het getijdenboek dat de middeleeuwer dagelijks ter hand nam om contact met het hogere te zoeken. Bovendien zijn er associaties tussen de pelgrimstocht en de bedevaart naar Santiago de Compostella en de avonturen van Sint Brandaan. Deze middeleeuwse monnik kwam tot aanvaarding nadat hij met eigen ogen de verschrikkingen en wonderen van de schepping had aanschouwd.

Ook de pelgrims hebben zich na hun barre tocht naar de verten verrijkt door zich met de cirkelgang in hun bestaan en dat van hun kinderen te verzoenen. ‘Inhuizig’ ten slotte laat eveneens die eb-en vloedbeweging zien van komen en gaan, als een toegift op ‘Hartschelp’.

Het levenspad van de pelgrims en de vervallen aardse menselijke woning verlost Hermans van hun tijdelijkheid. Hartschelp is een hoorn van overvloed, gevuld met klanken, beelden en zintuiglijkheid, een leerboek ook voor wie zich wil oefenen in de kunst van het kijken en het koesteren van het oneindig eenmalige leven.