Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[Weiland, Pieter]

WEILAND (Pieter, later zich noemend Petrus), geb. te Amsterdam 5 Nov. 1754, overl. te Rotterdam 26 Jan. 1842, taalgeleerde. Hij was een zoon van Andreas Weiland(t), die - geboortig uit Batavia - te Amsterdam 6 Sept. 1746 huwde met Catrina van Eybergen. Zijn vader stierf, toen hij nog zeer jong was; zijn moeder begaf zich toen naar Kampen, daarna naar Gouda, waar Pieter de latijnsche school bezocht. Als alumnus van de stad Schoonhoven werd hij 8 Sept. 1773 bursaal in het Statencollege te Leiden, om aldaar tot predikant bij de Gereformeerde kerk te worden opgeleid. Tijdens de studie bleek hem, dat hij zich met verscheidene leerstukken der heerschende kerk niet kon vereenigen; hij bleef bij zijn meening, ondanks de moeite, die de waarnemende regent van het college, Adr. Munnekemolen, zich gaf om hem van zijn standpunt af te brengen. Hij werd daarop 1779 uit het college ontslagen. Na proponent te zijn geworden bij de Remonstrantsche Broederschap aanvaardde hij 29 Juli 1781 het predikambt bij haar gemeente te Woerden, in Juli 1783 te Utrecht, in Dec. 1785 te Rotterdam. In 1790 kwam hij in aanmerking voor het professoraat aan het Remonstrantsche Seminarium te Amsterdam. Wegens toenemende verzwakking der oogen - die met volslagen blindheid eindigde - verkreeg hij in 1828 emeritaat met behoud van salaris.

Intusschen heeft Weiland niet als theoloog, maar als taalkundige groote bekendheid verworven. Zijn belangrijkste werk is het Nederduitsch taalkundig woordenboek in 11 dln. (Amsteldam 1799-1811, Dordrecht 1812, daarna herdr. o.d.t. Groot Nederd. taalk. woordenboek. Nieuwe herz. uitg., Dordrecht 1858), voorafgegaan door een uitvoerige ‘Inleiding, behelzende taalgronden, waarop het woordenboek gebouwd is’, dat tal van jaren als beste op dit gebied is beschouwd; de woordenboeken in de eerste helft der 19e eeuw verschenen, zijn vrijwel alle naar dit woordenboek bewerkt. Dit werk vestigde de aandacht op Weiland. Bovendien was hij lid van de Bataafsche Mij. van taalen dichtkunst (ook sinds 1789 van de Mij. der ned. letterkunde te Leiden) en kwam als zoodanig in 1801 in aanraking met prof. J.H. van der Palm

[p. 1161]

(dl. V, kol. 430), toenmaals agent van opvoeding en in die betrekking belast met het invoeren van een algemeene spelling, daar op dit gebied een grenzenlooze verwarring heerschte. Van der Palm droeg Weiland, na advies van genoemde Bataafsche Mij., op een spraakkunst samen te stellen, terwijl Siegenbeek (dl. V, kol. 735) belast werd met het vervaardigen eener verhandeling over de nederlandsche spelling, vooral ter beslissing van de voornaamste geschillen der taalgeleerden dienaangaande. Het werk van Weiland kwam in 1804 gereed en werd vervolgens, na goedgekeurd te zijn door beide bovengenoemde letterkundige genootschappen, vanwege het Staatsbewind der Bataafsche Republiek gepubliceerd o.d.t. Nederduitsche spraakkunst (Amsterdam 1805, herdr. Dordrecht 1820 en 29, Antwerpen 1844, Dordr. 1846), met last om de daarbij aangegeven spelling van Siegenbeek door de verschillende landsbesturen te doen volgen en als richtsnoer aan te nemen bij het openbaar onderwijs in de nederlandsche taal. Weiland had bij deze spraakkunst voortgebouwd op de regels vervat in de inleiding van zijn Ned. taalkundig woordenboek. Tevens verscheen een verkorte uitgaaf Beginselen der Nederduitsche spraakkunst (Amsterdam 1805, nieuwe uitg. Dordrecht 1806, 49) en een Nederduitsche spraakkunst ten dienste der scholen (Amsterdam 1805, herdr. ald. 1808, Dordrecht 1806, 1818, 1820, 1825, 1838, 1844, 1848, 1854). Van het 6e deel (letter O) af verscheen in 1805 het genoemde Ned. taalkundig Woordenboek ook in de nieuwe spelling, dat voltooid werd met behulp van Jan van Convent en Ds. Gerbrand Bruining. De siegenbeeksche spelling heeft zich met kleine afwijkingen gehandhaafd tot het jaar waarin de spelling van de Vries en te Winkel werd ingevoerd; zij oefende een bijna wettig gezag uit. Hoewel de namen Siegenbeek en Weiland er onverbrekelijk aan zijn verbonden, heeft elk van beiden een gedeelte van den arbeid zelfstandig verricht. Er bestond tusschen hen dan ook allerminst een vriendschapsverhouding, zooals later tusschen de Vries en te Winkel.

Van Weilands hand verscheen nog op taal- en letterkundig gebied: Handwoordenboek voor de spelling der Hollandsche taal (den Haag 1812, 2e dr. Dordr. 1830, 2e verm. en verb. dr. door W. Bisschop, Dordr. 1857); Kunstwoordenboek, met suppl. 2 dln. ('s Grav. enz. 1824, 32); Kunstwoordenboek of verklaring van allerhande vreemde woorden enz. (Antwerpen 1843, nieuwe uitg. Dordr. 1846, 3e dr. Rotterdam z.j., 3e dr. verm. en verb. door H.L. Schuld J.W. zn., Dordr. 1858), van weinig waarde en daarom spoedig vergeten; met G.N. Landré, Woordenboek der Nederduitsche synonimen, 3 dln. ('s Grav. 1821-25, herdr. Antwerpen 1845), dat wetenschappelijk echter niet geheel betrouwbaar is; Beknopt Nederduitsch taalkundig woordenboek, 5 dln. (Dordrecht 1826-30), een verkorte uitgaaf van het groote woordenboek; Nederduitsch letterkundig woordenboek, 2 dln. (Antwerpen 1843, 44); met G.N. Landré en P. Agron, Nouveau dictionnaire portatif des langues française et hollandaise (of Nieuw handwoordenboek der Nederduitsche en Fransche talen), 3 dln. (Amsterdam 1810, 11, 2e dr., 's Grav. enz. 1828); met van Bemmelen, Beginselen der Nederduitsche spelkunst; Nederduitsch en Fransch (Dordrecht z.j.); en met Bern. Spoelstra, Verhandelingen over de beste wijze om de jeugd reeds in de schoolen tot gezellige deugden op te leiden (Amsterdam 1791).

Op godgeleerd gebied ligt zijn antwoord op de vraag: Hoe zal men den grondregel der Protestanten, dat ieder Christen, zijns verstands magtig, geregtigd,

[p. 1162]

en naar vermogen verpligt is, om in zaken van godsdienst voor zich zelven te oordeelen, best verklaren, en deszelfs aannemelijkheid bondigst te bewijzen? gedrukt in het 11e deel van de Verhandelingen, uitgeg. door Teylers Genootschap (1792) en door dit genootschap bekroond met een zilveren eerepenning, benevens Leerredenen naar de behoefte van onzen tijd (Rotterdam 1794).

Nadat hij reeds voor de aanbieding van het agentschap van binnenlandsche zaken onder de Bataafsche Republiek gemeend had te moeten bedanken (1798), handelde hij evenzoo, toen koning Willem I hem in 1815 aanzocht voor het hoogleeraarschap in de nederlandsche taal aan de hoogeschool te Utrecht, zulks in verband met zijn gezondheid. In 1809 was hij met Bilderdijk, Siegenbeek, van der Palm en Bussingh lid van een commissie ingesteld door de 2e klasse van het Kon. holl. instituut, die ten doel had een werk samen te stellen over de bastaardwoorden. Deze commissie kwam tot geen resultaat. Weiland alleen echter voerde het doel der commissie uit in zijn Kunstwoordenboek.

Hij is eerst gehuwd geweest met Maria Verveer, een zuster van den dichter Jan Verveer (dl. V, kol. 1012), die zelve ook de lier hanteerde. Na haar dood hertrouwde hij met een nicht, die vele jaren jonger was en hem overleefde. Uit zijn eerste huwelijk stamden drie zoons: Jacob Andries, die voorgaat, Samuel Hugo, die volgt, en Willem, als tabakshandelaar in 1842 te Rotterdam overleden.

Zijn portret vindt men gereproduceerd (naar J.B. Scheffer door L. Portman met vers van Tollens) bij Wap en Taco H. de Beer.

Zie: Siegenbeek in de Handelingen van de Mij. der Ned. Letterkunde (1842), 21; Tideman, Remonstrantsche Broederschap, 374; G.D.J. Schotel, Pieter Weiland in het Collegium Theologicum te Leiden in Godgeleerde bijdragen, 39 (1865), I, 189; Historisch Tijdschrift, uitg. door L.G. Visscher, II, (1842), 38; Wap, Ds. P. Weiland en Mr. J.A. Weiland (1869); Taco H. de Beer, Vier taalvorschers in Noord en Zuid XXVII (1904), 67; J.G. Frederiks en F.J. van den Branden, Biographisch Woordenboek der Noord- en Zuid-nederlandsche letterkunde, 2e dr. (1892), 872; J. te Winkel, Ontwikkelingsgang der Ned. letterkunde, VI, 528; VII, 216; F. Muller, Beschrijvende catalogus van portretten (1853), no. 5985; van Someren, Beschrijvende catalogus van portretten III (1891), 680.

Wijnman