Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[Spanheim, Frederik (1)]

SPANHEIM (Frederik) (1), of Fredericus Spanhemius, geb. te Amberg (Boven-Palts) 1 Jan. 1600, overl. te Leiden 14 Mei 1649. Een nauwkeurige schets van zijn geslacht nam Godgeleerde Bijdragen (1863), 273 v. over uit het Bulletin de la Société de l'histoire du Protestantisme Français XII, p. 96 s. (zie: L.D. Petit, Repertorium van tijdschriftartikelen I, Leiden 1907, kol. 1519; II, Leid. 1913, kol. 580). G. Brandt noemde dezen Spanheim ‘genoeg vermaerdt door zijn wakker verstandt en groote geleerdtheit’. C. Sepp kenschetste hem als ‘een verdediger der theologia purior’ aan de hoogeschool te Leiden. Als zoodanig was hij dus een waardige nazaat van de vier hoogleeraren aldaar, die terstond na de Dordtsche synode van 1618-19 hun beste krachten hadden gewijd aan de samenstelling van de Synopsis purioris Theologiae, sedert 1625 herhaaldelijk uitgegeven, namelijk in 1632, 42, 52, 58 en (door H. Bavinck bezorgd) in 1881 (zie Ned. Archief voor Kerkgesch., XXIII, 's Gravenh. 1930, 1612-13, 225-259). Zijn vader was Wigandus Spanheim, doctor theologiae en kerkelijk raadsheer van den keurvorst van de Palts. Van 1613 tot 1619 studeerde hij te Heidelberg, daarna tot 1621 te Genève. Na de rampen, die in de Palts ook zijn vader troffen werd hij drie jaren onderwijzer van de kinderen van den gouverneur van Ambrun. Gelukkig kon hij toen weer studeeren te Genève en te Parijs. Ook is hij in 1626 in Engeland geweest. Sedert dit jaar was hij hoogleeraar in de wijsbegeerte te Genève. Hier kreeg hij de bevoegdheid van predikant en werd hij in 1631 ook hoogleeraar in de godgeleerdheid. Tegen het einde van 1642 kwam hij als zoodanig te Leiden.

Hoeveel moeite het gekost heeft hem voor Leiden te winnen verhaalt Eekhof op duidelijke wijze uit de bronnen (a.w., blz. 47 v.). Dat men hem hier graag had vond zijn oorzaak in zijn tot dusver verschenen werken: Le soldat Suédois, ou l'histoire de ce qui est passé en Allemagne depuis l'entrée du roi de Suède en 1630 jusqu'a sa mort (Genève 1633; vert. in het Hollandsch Amst. 1649, twee deelen); Le Mercure suisse, concernant les mouvements de ces derniers temps jusqu'en 1634 (Gen. 1634 (?)); Geneva restituta, sive admiranda Reformationis Genevensis historia (Gen. 1635). Vooral was bekend zijn Dubia evangelica (Genève 1631-39). Men zie daarover Eekhof, a.w., blz. 47, aant. 1 en Sepp, a.w., II, blz. 50 v. Hier worden niet minder dan 289 ‘dubia’, in drie tusschen 1631 en 1639 verschenen deelen, in behandeling genomen, bijvoorbeeld de vraag betreffende de leekepredikers, vooral door de Doopsgezinden opgeworpen. Aan die zijde werd zelfs het standpunt verdedigd, dat hoe ‘rudior’ een voorganger was, des te meer deze de twaalf apostelen zou kunnen evenaren. Het spreekt van zelf, dat de professoren te Leiden daarvan in het geheel niet wilden weten. Door dit alles was niet alleen zijn rechtzinnigheid boven allen twijfel aan den dag gekomen, maar ook zijn veel omvattende belezenheid en polemische vaardigheid. Hij had ook ‘de polemiek meer lief dan de historie’ (Sepp). Voordat hij te Leiden als hoogleeraar kwam was hij nog in staat geweest (en gesteld in zoover de curatoren te Leiden de

[p. 954]

kosten van de promotie betaalden) om te Bazel den titel van ‘doctor’ te verkrijgen. Zijn inaugureele oratie had tot titel De officio theologi. Met Andreas Rivetus (zie dl. VII, kol. 1051 v.) heeft hij fel bestreden de hier en daar hoog geprezen werken van Mozes Amyraut (= Amyraldus), hoogleeraar te Saumur, die sedert 1634 een veelbesproken standpunt verdedigde in zijn Traité de la prédestination. Deze meende de dordtsche leerregelen te steunen door te gewagen van een ‘gratia universalis hypothetica (sub conditione fidei)’ (zie bijv.: W. Möller, Kirchengeschichte III, Tübingen 1907, 427 f.). Tegen dit standpunt schreef Spanheim Exercitiones de gratia universali (Leiden 1646), drie deelen.

De Doopsgezinden bestreed hij fel in Disputationes anti-anabaptisticae (Lugd. Bat. 1643-48) en in Diatribe historica de origine et progressu sectae anabaptistarum, verschenen achter Gangraena theologiae anabaptisticae (Franeckerae 1645) van J. Cloppenburg (herdrukt in 1656) (vergel. dl. I, kol. 613 v.). Sepp kan Spanheim allerminst prijzen over zijn kennis ten aanzien van degenen, die hij bestrijdt en kan zich verplaatsen in de verontwaardiging der miskende tijdgenooten. Aan de serie dezer ‘variae’ disputationes was een bestrijding der Socinianen en Remonstranten voorafgegaan.

Van Anna Maria van Schuurman verzamelde hij: Opuscula hebraea, graeca, latina, gallica, prosaïca et metrica (Lugd. Bat. 1648). Zie hierover: dl. I, kol. 1466, thans aan te vullen met het proefschrift van mej. A.M.H. Douma, Anna Maria van Schurman en de studie der vrouw (Amst. 1924), blz. 49.

Nog schreef hij eenige andere werken, o.a.: Oratio funebris in excessum venerandi nobilissimique theologi Joannis Polyandri a Kerckhoven, dicta 17 Febr. 1746 (Lugd. Bat. 1646). Abraham van der Heyden (zie dl. VII, kol. 587 v.) hield een lijkrede op hem. Zijn vrouw was Charlotte du Port, dochter van Pierre du Port (volgens Kok en Glasius; anderen schrijven: du Pont). Hij had drie zonen: Ezeehiël, Andreas en Frederik (2) (die volgt).

Zijn portret is gegraveerd door C. van Dalen, J. Suyderhoef naar P. Dubordieu en een onbekend kunstenaar.

Zie: J. Kok, Vaderlandsch Woordenboek, dl. 27 (Amst. 1792), 265-268; B. Glasius, Godgeleerd Nederland III ('s Hert. 1856), 383-385; Kobus en de Rivecourt, Biogr. Handwoordenboek II (Zutph. 1870), 926 v.; G. Brandt, Historie der Reformatie II (Amst. 1674), 190 v.; M. Siegenbeek, Gesch. der Leidsche hoogeschool (Leid. 1832), II (Toev. en Bijl.), 124 v.; Catalogus van de bibliotheek der Ver. Dpsgez. gem. te Amsterdam I (Amst. 1885), 207; II (Amst. 1919), 202 (206?); Bibliotheca theol. et philos. (Lugd. Bat., Burgersdijk en Niermans, 1900), 593, 797 (nos. 840-842); R. Arrenberg, Naamregister van Nederduitsche boeken tot 1787, 483; Alphab. naamlijst van boeken 1790-1831, 563; Charles Borgeaud, Histoire de l' Université de Genève (Genève 1900), 348-353 (met portret); C. Sepp, Het Godgeleerd onderwijs in Nederland ged. de 16e en 17e eeuw II (Leid. 1874), 39, 49 v., 103 v., 205; dez., Geschiedk. nasporingen I (Leid. 1872), 138; A. Eekhof, De theologische faculteit te Leiden in de 17de eeuw (Utr. 1921), 34, 37, 47-49, aldaar, Documenten, bIz. 213, 226, 250, 258; H.J. Honders, Andreas Rivetus.... ('s Gravenh. 1930), 111-126, 159, aant. 5, 167, aant. 1 en 5; P.C. Molhuysen, Bronnen tot de gesch. der Leidsche

[p. 955]

universiteit ('s Gravenh. 1916); L. Knappert, Gesch. der Ned. Herv. Kerk I (Amst. 1911), 175, aant. 7, 249, 264; dez., Bibliografische inleiding tot de theologie (Leiden 1925), 99; A.C. Duker, Gisbertus Voetius II (Leid. 1910), 207, aant. 2; III (Leid. 1914), 196, aant. 4.

Knipscheer