Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[Moreelse, Paulus]

MOREELSE (Paulus), schilder en architect, werd 1571 te Utrecht geboren en overleed aldaar vóór 19 Maart 1638. Hij was de zoon van den kuiper Jan Moreelse. Twee jaar lang werd hij in de leer gedaan bij den schilder M. Miereveld te Delft, en hij werd meester van het schilders(toen zadelmakers-)gilde te Utrecht in 1596. Daarna maakte hij een reis naar Italië, doch vóór 1604, o.a. naar Rome. In 1611, 1612, 15 en 19 maakte hij deel uit van het bestuur van het St. Lucasgilde te Utrecht en was een dergenen, die meegeholpen hebben om de schilders en beeldhouwers te onttrekken aan het zadelmakersgilde. In 1618 behoorde hij ook tot degenen, die in den utrechtschen raad aandrongen op verandering van magistraat. In het jaar 1616 hield hij ook te Amsterdam verblijf en schilderde er een schuttersstuk, tegelijkertijd dat Frans Hals zijn eerste schuttersstuk maakte. M. huwde Antonia van Wyntershoven, die hem twee zonen en drie dochters schonk. Zijn eene dochter hielp haar ouder wordenden vader met zijn schilderwerk, zooals Buchelius, naar hij vertelt, op 14 Nov. 1634 zag. Een andere dochter, Mayken, huwde in 1594 den utrechtschen beeldhouwer Colijn de Nole (overl. 1620). M. had een zoon Hendrik, die professor en ook burgemeester te Utrecht werd. Een andere zoon stierf ongeveer 1651. M. zelf was in 1625 lid van den utrechtschen raad geworden, tevens schatmeester en schepen der stad. Twee jaar daarna, in 1627, kocht de raad van Utrecht als huwelijksgeschenk voor Amalia van Solms twee schilderijen van hem, voorstellende een herder en een herderin. In 1632 schonk M. zelf een schilderij, Job voorstellende, aan het Jobshospitaal te Utrecht.

M. schilderde bij voorkeur portretten en voorstellingen van herders en herderinnen; uitgaande van den stijl van zijn leermeester Miereveld, werd M. later veel lichter in zijn manier van werken, veel weeker tot zoetelijk toe. Zijn werken (van de allervroegste tot 1606 weten wij niets) waren eenigszins in den geest van Rembrandt met sterk licht en donker, de verf ligt er dik op, doet ook min of meer aan Titiaan denken, doch iets nieuws gaf het verder niet. M. sluit zich dan aan bij de latere utrechtsche manieristen, met Caravaggio-achtige wijze van schilderen. Eenige schilderijen bevonden zich in het stadhuis te Amsterdam, in een huis bij de Diemermeer, in de Kloveniersdoelen te Amsterdam, ook in Mechelen in de St. Catharijnekerk. M. schilderde o.a. de portretten van R. Savery, A. Bloemaert, Ernst Casimir van Nassau, Maria van Reigersbergen, ook zijn kinderportretten zijn zeer belangrijk.

[p. 651]

Van Moreelse als architect weten wij, dat hij de ontwerper was van de Catharijnepoort te Utrecht en in 1621 ook de leiding van het bouwen had (deze werd van 1845-46 gesloopt); sommigen meenen, dat het stadhuis te Vlissingen 1594 ook naar zijn ontwerp was gebouwd. In 1625 waren er conflicten tusschen M. en het bestuur der stad Utrecht, van den kant van Utrecht trad Lieven de Key op, voor M. traden op Hendrick de Keyzer en Corn. Danckerts. Het slot was, dat men de som, waarover het geschil liep, bepaalde op ƒ 2400, onder voorwaarde, dat M. het werk afmaakte. Op den 5den Nov. 1636 was M. lid van de commissie tot vernieuwing van de vleeschhal te Utrecht en evenzoo 30 Jan. 1637 van de commissie bij den bouw van de kerk te Vreeswijk.

Leerlingen van hem waren in 1611 Th. of D. van Baburen, Willem Tijnagel, Dirk van Leeuwen, Jan Camp, Niclaes Dirhout, Willem Verburch, Jacob Feyt; in 1612 Peeter van der Poel, Bernt Sael; in 1613 Willem Rede, Joest de Man; in 1614 Nic. Harmansz. van Royen; in 1615 Egbert Aelbertse, Jacob Willemsz. Gelis de Rijk; in 1619 Gerrit Claesz. van Rijk, Willem Gerrits Kist, Isaac Janssen Hasselt, Jan Slooth, Henricus Modeus, Pieter Cornelisse de Rij; in 1624 Willem van Reenevelt, Pieter Pijl, Jan Terburel van Bueren, Rijck van Bemmel, Pieter Poortengen, Felicks Knijff, Jan Tolnissen.

Teekeningen van zijn hand bevinden zich o.a. in het Prentenkabinet te Berlijn, in Mus. Teyler te Haarlem, in het Louvre te Parijs, in de Albertina te Weenen, te Leiden in het Album Amicorum van A. Buchelius.

Prenten van of naar hem zijn: Amor tusschen twee vrouwen dansend, en de dood van Lucretia, beide clair-obscurs.

Naar hem maakten prenten o.a. J. Matham, P. Leonart, W. Swanenburg, R. Williams, A. Blooteling, J.S., C. de Pas, J. Wation, Blot, J. Houbraken, C.L. van Kesteren, G. Roghman, W. Delff, E. Finde, J. Saenredam, J.A. Daiwaille, J. van der Veen, Ch. White.

Geschilderde zelfportretten zijn in het Mauritshuis te 's Gravenhage, het Rijksmuseum te Amsterdam en het Museum te Hannover, ook kwam er een voor op een verkooping te Keulen 9 Dec. 1891. Gegraveerde portretten door Ladmiral (komt voor in van Mander uitg. 1764, II, 230) en door W. Swanenburg.

Zie: A.v. Wurzbach, Niederländisches Künstlerlexikon II (1910), 186-187; III (1911), 127; U. Thieme u. F. Becker, Allgemeines Künstlerlexikon XXV (1931), 131 (door W. Stechow en M.D. Osinga); A.M. Hind, A short history of engraving and etching (London 1911), 395; P.T.A. Swillens in Oud-Holland (1931), 88-91, 93, 96, 211; M.D. Henkel, Le dessin hollandais des origines au XVII siècle (Paris 1931), 35, pl. XXV; G.J. Hoogewerff en J.L. van Regteren Altena, Arnoldus Buchelius' Res Pictoriae (den Haag 1928), 5, 19, 91 (Quellenstudien zur Holl. Kunstgeschichte XV); A.J. Rehorst in Oud-Holland V (1934).

J.M. Blok