Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[Jan II]

JAN II, hertog van Brabant (Lotharingen) en Limburg, geb. omstr. 1276 als zoon van Jan I (die voorgaat) en Margaretha van Vlaanderen (Dampierre), overl. 17 Oct. 1312. Reeds 25 Jan. 1277 sloot zijn vader voor hem een huwelijksverbintenis met Margaretha van York, oudste dochter van den engelschen koning Eduard I. Deze gaf zijn dochter als bruidschat 50.000 pond tournoois, terwijl Jan zijn zoon een jaarlijksche uitkeering van 3000 pond toezegde. Het feitelijk huwelijk werd 30 Juni 1290 gevierd.

Bij den dood van zijn vader in 1294 bevond Jan zich in Engeland en zijn politiek vertoont gedurende zijn heele regeering duidelijke sporen van engelschen invloed. Na een korte expeditie tegen den aartsbisschop van Keulen, Siegfried van Nederburg, wien hij het kasteel van Wassenberg ontnam, gaat hij een ligue vormen tegen den franschen koning, Philips IV den Schoone (1285-1304), hetgeen samenhangt met diens agressieve politiek tegenover Vlaanderen, die de engelsche belangen daar doorkruist. 31 Aug. 1294 heeft er een samenkomst in Lier plaats gehad, waar onder bemiddeling van Jan II een huwelijk besproken werd tusschen den lateren Eduard II en Philippine, dochter van Gui, den vlaamschen graaf. Philips wist deze plannen, die hem met een engelsch-vlaamsch-brabantsche coalitie bedreigden, echter te verijdelen. Desondanks komt die coalitie toch tot stand en zelfs op nog breedere basis. Zij bestond uit Engeland, Vlaanderen, den Roomsch-koning en het meerendeel der vorsten van den Nederrijn, n.l. Brabant, Gelre en Holland, benevens Bar en Savoye. Philips daartegenover verbond zich met Bourgondië (Franche-Comté), Luxemburg en Henegouwen. 9 Jan. 1296 zwenkte Floris V van Holland naar franschen kant, waarop Jan II, die dit schijnt geweten te hebben, zich met de ontevreden zeeuwsche edelen verbonden heeft. Hierdoor ontstond een tegenstelling Holland - Brabant, die 8 Jan. 1297 echter verzoend wordt door toedoen van den engelschen koning, hetgeen te gemakkelijker was, omdat, zooals bekend, toen niet meer Floris V, maar Jan I in Holland en Zeeland regeerde en diens regeering onder invloed stond van de zooeven genoemde zeeuwsche edelen. De engelsche koning heeft het echter te druk met de schotsche zaken. Wel bezoekt Jan II hem nog in Gent, waar hij ook den ridderslag ontvangt en brengt Eduard een tegenbezoek aan Brussel, maar Vlaanderen is in zijn strijd tegen Frankrijk practisch toch alleen op Brabant aangewezen, waarmee het 6 Mrt. 1298 een verdrag van wederzijdschen bijstand sloot. Dit kwam, zoowel door de regeeringswisseling in Holland, waar in 1299 Jan I werd opgevolgd door Jan II van Henegouwen, waarmee het tusschen Jan I en den vlaamschen graaf gesloten verdrag van Biervliet waardeloos werd, als ook doordat in

[p. 418]

Duitschland Adolf van Nassau door Albert van Oostenrijk werd opgevolgd (2 Juli 1298), als ten slotte, omdat Bonifatius VIII zich uit de vlaamsche alliantie terugtrok. 7 Jan. 1300 liep de wapenstilstand tusschen Frankrijk en Vlaanderen af, de openlijke oorlog brak eindelijk uit en een van de gevolgen was de gevangenzetting van Gui van Dampierre. Ook Jan II van Brabant gaf de schijnbaar verloren zaak nu op. Hij verzoende zich onder bemiddeling van Godfried van Aerschot met Jan (II) van Avesnes, graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen, op zeer weinig eervolle voorwaarden overigens, want Jan II van Brabant beloofde daarbij den pelgrimstocht te ondernemen en de overeengekomen stichtingen in te stellen ter verzoening van den moord op Floris V, hetgeen bewijst dat hij althans aan de gevangenneming van dezen mede schuldig heeft gestaan.

Nu Vlaanderen door Frankrijk geannexeerd, en ook de brabantsche politiek hier dus voorloopig vastgeloopen was, vocht Jan II met het Luiksche een geschil uit over de jurisdictie van Maastricht, maar het waren vooral sociale onlusten in binnenen buitenland die voortaan zijn aandacht opeischten. De veertiende eeuw is de eeuw der sociale woelingen en ofschoon zij in Brabant niet zóó'n ingrijpend karakter vertoonden als in Vlaanderen, ontbraken zij er toch geenszins. Jan's politiek is op dit gebied tamelijk gecompliceerd. In zijn eigen land heeft hij partij gekozen vóór de regeerende geslachten in de steden en tegen de gildendemocratieën, die onder zijn regeering begonnen zijn zich tegen die aristocratieën te verzetten en te trachten het stadsbestuur in handen te krijgen of althans er invloed op te oefenen. Gemoeid in soortgelijke twisten bij zijn buren, vertoont hij aanvankelijk de neiging juist de democratieën te steunen, vermoedelijk in de verwachting dat die buurstaten daardoor naar buiten toe zouden verzwakken. Een van de eerste openlijke uitingen daarvan is zijn houding naar aanleiding van den strijd te Hoeij in het Luiksche, nog in 1300, tusschen de notabele geslachten en de gilden. De eersten verbonden zich met de stad Luik en begonnen, gedwongen om Hoeij te verlaten, den openlijken burgeroorlog. De bisschop koos dus partij voor de gilden en Jan II verbond zich in dezen strijd met den bisschop van Luik, die hem in ruil voor zijn steun, 22 Oct. 1300, Mechelen afstond.

Op dezelfde wijze mengde hij zich opnieuw in den strijd der Vlamingen, die ook een sterk sociaal karakter droeg. Terwijl hij zich met de vlaamsche gilden-democratie verbond, vinden we den brabantschen adel en de meeste steden aan den franschen kant. Om den inval der Vlamingen in Holland na den slag bij Kortrijk (1302) te steunen, trok hij tegen Geertruidenberg op (door Jan I destijds aan Holland afgestaan in ruil voor steun in den limburgschen successie-oorlog) en belegerde hij zelfs Dordrecht. Succes heeft hij hier echter niet gehad en als ook de Vlamingen na den slag op het Manpad terug moeten (Aug. 1304), trok ook Jan II naar zijn land terug. Philips van Frankrijk had inmiddels zijn positie aanmerkelijk verbeterd. Hij bad vrede gesloten met Engeland, 20 Mei 1303, en hij had de brabantsche steden op zijn hand gekregen door hun vrijen handel in zijn staten toe te staan op voorwaarde, dat zij de Vlamingen niet zouden steunen (25 Juli 1304). Dit werd den hertog te machtig. 26 Sept. 1304 werd hij voor 2.500 zwarte pond tournoois Philips' vazal, hetgeen hij doen kon zonder zijn engelsch geweten al te zeer te bezwaren, omdat Engeland den zooeven genoemden vrede met Frankrijk gesloten had. Zelfs zocht hij toenadering tot Henegouwen en Holland, waar nu

[p. 419]

Willem III graaf geworden was, in plaats van den 12 Sept. 1304 overleden Jan II van Avesnes. De brabantsche gilden waren echter weinig gesticht over het feit, dat hun hertog de zaak der vlaamsche democratie, die ook de hunne was, zoo verraderlijk in den steek had gelaten en zij luchtten hun verontwaardiging in opstanden, die een groot deel van de jaren 1305 en 06 in beslag namen. Zeer heftig was de strijd in Brussel, waar Jan II de zijde der patriciërs gekozen had. 1 Juni 1306 overvielen de gewapende gilden zelfs den hertog te Vilvoorde, en zij werden niet zonder moeite verslagen. Het paard van Jan II werd onder hem gedood. De wevers en volders werden voor de nachten uit de muren van Brussel verdreven, velen hunner werden òf levend verbrand òf, op zijn minst, ontwapend en de stad moest een zware geldboete opbrengen. Het patricisch bewind werd overal in Brabant hersteld.

In 1307 trachtte Thibaud de Bar, de bisschop van Luik, zijn invloed in Mechelen te herkrijgen door een verbond met de burgers dier stad. Jan II nam daarover wraak door handelspolitieke represailles. Hij liet den visch-, zout- en graanstapel van Mechelen naar Antwerpen verleggen door den Roomsch-koning, onder het motief, dat deze destijds ten onrechte van Antwerpen naar Mechelen verplaatst was.

2 Apr. 1307 verbond hij zich opnieuw met den nieuwen vlaamschen graaf, Robert van Béthune, met Willem III van Holland-Henegouwen, met diens broer Jan van Henegouwen, heer van Beaumont, en met hun oom, Gui van Avesnes, den bisschop van Utrecht. Zijn zoon Jan (III, die volgt) huwelijkte hij uit aan een kleindochter van Albert van Oostenrijk (25 Juli 1306) en hij sloot bovendien een verbond met den nieuwen aartsbisschop van Keulen (2 Sept. 1306). Zoo aan alle kanten gedekt, kon hij 11 Mei 1308 te Nivelles weer eens een poging wagen de eindelooze twisten met den bisschop van Luik te beëindigen. Hij sloot een coalitie tegen Luik met den nieuwen Roomsch-koning, met Henegouwen, Namen, Looz en Gulik. Zeer van pas kwam hem kort daarop de benoeming van Hendrik (VII) van Luxemburg tot Roomsch-koning (27 Nov. 1308); 1e was daardoor de voor Brabant gevaarlijke candidatuur van Karel van Valois, den broeder van Philips IV van Frankrijk, van de baan, en 2e was de gekozene, die 6 Jan. 1309 te Aken gekroond werd, zijn zwager. Aanleiding tot Jan's bemoeiing met de luiksche aangelegenheden werd de klacht van Philippine, de weduwe van Jan van Avesnes en een tante van den nieuwen koning, over Thibaud de Bar, den luikschen bisschop, die, naar haar zeggen ten onrechte, het kasteel Mirwart in de Ardennen bezet hield. Willem III van Holland nam het voor zijn moeder op en veroverde het kasteel. Bij het scheidsgericht over deze zaak wees Jan II het kasteel inderdaad aan Willem III toe, zij het op voorwaarde, dat deze het zou doen herbouwen en er leenhulde voor zou doen aan den luikschen bisschop.

In een overzicht van het leven van Jan II mag een korte beschouwing over zijn houding in het toen voor Brabant acute Jodenvraagstuk niet ontbreken. Aan het begin van zijn regeering heeft hij hun het verblijf in zijn land toegestaan en hij heeft hen naar krachten beschermd, omdat hij hen als geldschieters niet ontberen wilde. Toen in 1309 overal in zijn land heftige Jodenvervolgingen losbraken, die vooral in Tirlemont woedden, waar zij in een oude hertogelijke bezitting huisden, het z.g. Jodenkasteel, en zij daaruit verdreven waren, heeft hij hun een nieuwe wijkplaats binnen het kasteel van Genappe verschaft en toen zij ook daar be-

[p. 420]

legerd werden, heeft hij hen ontzet. Hoezeer zij den hertog hiervoor dank verschuldigd waren, bewijst het lot van de Joden bij Maastricht, waar zij in het kasteel Born woonden. Het werd ingenomen en van de 110 Joden, die er aangetroffen werden, behield niet één het leven.

Zijn laatste dagen - zijn dokter had hem op zijn onvermijdelijken dood voorbereid - heeft hij besteed aan het opstellen van een geschrift, dat belangrijke concessies aan zijn onderdanen inhield, in ruil voor hun belofte, hem van zijn drukkende schulden te bevrijden. Het is in de geschiedenis bekend gebleven als het z.g. charter van Cortenberg (27 Sept. 1312). Het sanctionneert de directe interventie van de twee leeken-stenden, adel en steden, in de regeling van de binnenlandsche bestuursaangelegenheden van het hertogdom. Er werd een permanente raad bij ingesteld - niet te verwarren met den gewonen hertogelijken raad - die bestond uit 4 ridders en 10 burgers, die alle 3 weken in Cortenberg zouden vergaderen. Indien de hertog de besluiten van dien raad niet zou opvolgen, dan zou het land niet gehouden zijn hem te gehoorzamen voor den tijd, dat zijn verzet duurde. De geestelijkheid werd als compensatie ontheven van alle haar opgelegde lasten. Het stuk is bezegeld, behalve door den hertog, door de graven van Gulik en Looz, 56 baronnen en heeren en 18 steden en vrijheden (Luyster van Brabant I, 69, vgl. Pirenne, Hist. de Belgique II, 155). Dit charter van Cortenberg is als de voorlooper te beschouwen van de ‘Blijde Incomste’ of ‘Joyeuse Entrée’ van 1356 en heeft als zoodanig nog tot in den opstand van de 16e eeuw een rol gespeeld (Edm. Poullet, Histoire de la Joyeuse Entrée de Brabant et de ses origines, Brussel 1863). Er is in de constitutioneele ontwikkeling van de brabantsche staatsinrichting een parallelisme met de ontwikkeling van het engelsche parlementarisme te constateeren en het is daarom geen toeval, dat de grondslagen er van gelegd zijn onder en door Jan II op wiens engelsche oriënteering wij reeds gewezen hebben.

17 Oct. 1312 stierf Jan II aan niersteen, waar men hem ook in Parijs niet had kunnen afhelpen. Hij werd begraven in het koor van de S. Goedele in zijn hoofdstad Brussel en zijn graf werd gedekt door een monument, gekroond met een bronzen leeuw. Hij liet één zoon na, Jan III (die volgt).

Zie: E. de Dynter, Chronicon ducum Brabantiae; van Velthem, Spieghel historiael; Boendale, Brabantsche Yeesten; Luyster van Brabant; A. Wauters in de Biogr. Natde Belgique X, kol. 217-237; voor het Charter van Cortenberg het bovengen. werk van Poullet.

Romein