Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[Commelin, Johannes (1)]

COMMELIN (Johannes) (1), ook Jan of Joan Commelin genoemd, geb. te Leiden 23 Juli 1629 (veelal wordt opgegeven 23 April, doch dit zal wel in verband met den doopdatum onjuist zijn), gedoopt aldaar in de Pieterskerk als ‘Johannes’ 27 Juli, overl. te Amsterdam 19 Jan., begr. ald. in de Oude Kerk 26 Jan. 1692, botanicus. Hij was een zoon van Isaac Commelin (dl. VI, kol. 325), die te Leiden als uitgever gevestigd was, doch in 1641 naar Amsterdam verhuisde en aldaar op de Geldersche Kade kwam te wonen. Van jongs af voelde Johannes zich tot de genees- en kruidkunde aangetrokken, doch hij heeft nimmer in deze vakken aan een universiteit gestudeerd. Hij werd drogist en trouwde 13 Aug. 1652 met Digna van Wissel, een dochter

[p. 201]

van den drogist Johannes van Wissel (hij wien Commelin vermoedelijk in de leer is geweest) en Petronella Hondius. Commelin woonde toenmaals ‘achter de Oude kerk’, later in de Kalverstraat ‘in de Crokodil’. Op 28 Dec. 1652 werd hij poorter van Amsterdam, op 13 Juli 1655 werd het testament van hem en zijn vrouw gepasseerd voor notaris Sal. van Nieuland te Amsterdam; in dit stuk wordt Commelin koopman genoemd. In 1666 werd hij regent van het Spin- en Werkhuis, in 1670 luitenant, 1672 kapitein, 1673 majoor bij de schutterij. In de buitengewone vergadering der Regeering op 10 Sept. 1672 werd hij door stadhouder Willem III tot raad in de vroedschap van Amsterdam gekozen, welk ambt hij tot zijn dood is blijven vervullen. Inmiddels was zijn vrouw overleden; zij werd 24 Juli 1671 in de Walenkerk begraven. Op 5 Febr. 1673 hertrouwde hij te Sloterdijk met Belia Vinck, weduwe van Willem Ruychaver; hij woonde toen op de Heerengracht bij Flora. Zijn echtgenoote kocht 13 Dec. 1676 voor ƒ 5750 de hofstede ‘Zuyderhout’ aan het einde van de Haarlemmerhout buiten Haarlem, waar Commelin sedert dien een groote verzameling van zeldzame en uitheemsche gewassen bijeenbracht. Toen in de vergadering van de Vroedschap van Amsterdam van 12 Nov. 1682 besloten werd tot oprichting van een nieuwen Artsenijhof in de Plantage, werden Joan Huydecoper van Maarseveen en Commelin gekozen tot commissarissen, die op den aanleg daarvan toezicht zouden houden. De leiding ging echter zoo goed als geheel van Commelin uit, die er in slaagde om dezen Hortus binnen enkele jaren tot een der rijkste tuinen te maken, die er destijds van dien aard in Europa bestonden. In 1689 werd hij aangesteld tot houtvester van de stad Amsterdam en bij besluit van Oud-Burgemeesteren van 29 April 1690 werd hij benoemd tot commissarispracticus van den Hortus, waarvoor hem een jaarlijksch tractement van ƒ 500 werd toegelegd. Nog geen twee jaar later overleed hij echter. Op 5 Juni 1692 werden op de hofstede ‘Zuyderhout’ de door hem achtergelaten ‘oranje-, limoenen-, mirthe- en andere boomen en gewassen’ publiek verkocht; in 1695 ging de hofstede zelf door verkoop in andere handen over. Zijn weduwe werd 16 Aug. 1697 in de Nieuwe Kerk te Amsterdam begraven.

Bij Wagenaar, Amsterdam in zijn opkomst (1767) III, 240, vindt men vermeld, dat Commelin geneesheer is geweest en in 1690 werd aangesteld tot professor in de botanie aan het Athenaeum Illustre te Amsterdam. Alle latere biografen hebben dit Wagenaar nageschreven; Hunger heeft echter de onjuistheid van een en ander aangetoond. Commelin komt dan ook ten onrechte voor in het Gedenkboek van de Universiteit van Amsterdam (1932).

Commelin moet gerekend woden onder de meest bekende liefhebbers der kruidkunde uit de 17e eeuw. Hij schreef Nederlantze Hesperides, dat is, oeffening en gebruik van limoen- en oranjeboomen, gestelt na den aardt en climaat der Nederlanden (Amsterdam 1676) met prenten van Corn. Kick (dl. IX, kol. 510), herdr. Amsterdam 1684 en verkort doch met bijvoegingen van Commelin als Nederlandschen hesperides (Gendt 1683), in het Eng. vert. o.d.t. The Belgick or Netherlandish Hesperides made Engl. by G.V.N. (Londen 1683); Catalogus plantarum indigenarum Hollandiae, cui praemissa Lamb. Bidloo Dissertatio de re herbaria (Amstelodami 1683, ed. 2a Lugduni Bat. 1709); Legendre, Oeffening van vrugtboomen. Uyt het Fr. vert. en met aant. verrijkt door Jan

[p. 202]

Commelin (Amsteld. 1687, ex. in Univ.bibl. te Amsterdam); Catalogus plantarum Horti Medici Amstelodamensis, pars prior (Amstelodami 1689, nieuwe uitg. 1702), waarvan een tweede deel nimmer verscheen. Na zijn dood bezorgde zijn neef Casparus Commelin (2), die voorgaat, de uitgaaf van het werk Horti medici Amstelodamensis rariorum tam Orientalis, quam Occidentalis Indiae, aliarumque perigrinarum plantarum.... descriptio.... opus posthumum, latinitate donatum notisque et observationibus ill. a Fred. Ruyschio et Franç. Kiggelario (Amstelodami 1697), waarop genoemde Casparus later een vervolg gaf.

In 1678 werd een begin gemaakt met de uitgave van den Hortus Indicus Malabaricus van Hen drik van Rheede van Draakensteyn, het vroegste standaardwerk over indische planten; Arn. van Syen, hoogleeraar in de kruidkunde te Leiden, zou bij de platen aanteekeningen maken. Deze overleed echter voor het 1e dl. in druk verschenen was, waarop Commelin de taak van van Syen overnam en het werk van het 2e dl. af annoteerde. Tijdens de bewerking van het 12e dl. stierf hij, vandaar dat in dit dl. over de platen van de hoofdstukken 15-79 zijn aanteekeningen ontbreken (Hortus Indicus Malabaricus, adornatus per Henr. van Rheede tot Draakensteyn, Joh. Casearium, Joh. Munnicks et Theod. Janss. ab Amsteloveen; cum notis adauxit et commentariis ill. Arn. Syen et Joann. Commelinus (Amstelodami 1678-93, 12 vol.).

Ten slotte is hier te vermelden, dat Commelin in 1687 in samenwerking met zijn mede-commissaris Joan Huydecoper van Maarseveen begonnen is een verzameling plantenafbeeldingen te laten vervaardigen van allerlei vreemde gewassen, die in den Hortus aanwezig waren: Afteekeningen van verscheyden, vreemde gewassen, in de Medicijn-Hoff der Stadt' Amsteldam. Door ordre van de Heeren J. Huydekoper en J. Commelin als commissarissen van den voorn. Hoff. Opvolgende commissarissen zijn met dit afteekenen later doorgegaan, waardoor een collectie van 425 teekeningen, meest aquarellen, is ontstaan (1687-1749), thans in 9 fraaie dln. opgesteld in de hal van den Hortus, als bruikleen van de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam. De teekeningen zijn veelal van de hand van Joh. Monincks (vandaar dat de verzameling gewoonlijk de atlas-Monincks wordt genoemd), verder van Maria Monincks, Alida Withoos, Johanna Helena Herolt-Merian, Dorothea Storme en J.M. Cock; zij moesten dienen voor een later uit te geven prachtwerk over den Hortus. Inderdaad komen dan ook platen naar deze afbeeldingen voor in Commelins posthuum werk over den Hortus.

Uit het huwelijk van Commelin werden tien kinderen geboren, waarvan bij zijn overlijden echter nog slechts twee in leven waren, nl. Johannes, geb. omstr. 1655, en Cornelia, geb. omstr. 1660, overl. ald. 1708, huwde eerst (1683) met Lucas Hondius (overl. 1704), daarna (1705) met Jan Daems, weduwnaar van Maria Vincent.

Er bestaan drie portretten van Commelin: door een onbekende, thans behoorend aan de stad Amsterdam en zich bevindend in het huis Tesselschadestraat 9 aldaar (hypothese van Hunger, die het reproduceert), door K. du Jardin op een regentenstuk van het Spinhuis (1669), thans in het Rijksmuseum te Amsterdam (vermoedelijk is Commelin de eenige staande regent), door Henriëtte de Vries (1889) naar Jan de Baen (1680), thans in de

[p. 203]

antichambre van de Senaatskamer der amsterdamsche universiteit.

Zie: van Lennep, Memorabilia, 141; G.D. Bom H.Gzn., Het hooger Onderwijs te Amsterdam (1882), 93; J.E. Elias, De vroedschap van Amsterdam II, 569; Moes-Burger, De Amsterdamsche boekdrukkers en uitgevers IV (1915), 171; A.B. van der Vies, Bijdrage tot de genealogie van het geslacht Commelin in De Ned. Leeuw (1923), 153; F.W.T. Hunger, Jan of Johannes Commelin in het Ned. Kruidkundig archief over 1924 (1925), 187; Catalogus van de tentoonstelling der Universiteits-Bibliotheek (1932), 91; J.S. Theissen in het Aanhangsel behoorend tot het Gedenkboek van de Universiteit van Amsterdam (1932), 36.

Wijnman