Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Gijsen, Jan van]

GIJSEN (Jan van), een in het begin der 18e eeuw bekende gelegenheidsdichter, werd 29 Mei 1668 te Haarlem geboren. Zijn ouders waren Frans v.G. en Janneke Aerts Burghout, beiden Haarlemmers, den 4. Mei 1663 getrouwd. Jan groeide in het weversbedrijf van vader en grootvader op. De ‘zugt tot poezij’ zat de weversfamilie in het bloed; Jan's vader leverde o.a. in 1682 tegelijk met Arent (zijn broer ?) een antwoord in op de ‘Vraege van de Wit-Angieren te Haarlem. Wat gaaf komt Ziel en Lijf de meeste rust hier geven?’ en Jan's oudste zoon Frans, die als 28-jarige uit de Oost aan zijn 52-jarigen vader de bekentenis doet: ‘Het schrijven haagd mij meer als 't werken, dies ik thoon, Beminde Vader, dat ik ben U oudste zoon’ (Merkuur, no. 35 van 1720), schreef lofdichten op het 3e deel van vaders werken en op den 3en, 4en en 5en jaargang van de Amsterdamsche Merkuur. Jan zelf achtte zich met ‘wat dropplen van de zoete Hippokreen, de Goden afgebeen’, zóó rijk, dat hij het weven als kostgewin allengs verwaarloosde en in Amsterdam, waar hij omstreeks 1700 als weversbaas ging wonen en bij zijn hertrouw in 1709 nog als wever van beroep werd ingeschreven, welhaast ‘de stoffemakerij’, welke haar bloeitijd had gehad, om de poëterij geheel vergat. Reeds vroeg maakte hij gelegenheidsgedichten voor verjaar- en bruiloftsdagen, Nieuwejaarsgedichten en -gezangen, beide vroom van zin, met een weerklank van den kersttoon zoowel in de statige alexandrijnen van de eerste als in den losseren strophenvorm op een ‘stemme’ van de andere; waarschijnlijk zijn werk als factor van bovengenoemde Wit-Angieren gedurende de jaren 1693-97. Uit al deze blaadjes ‘overal verstrooyt’, ‘bij alle Liefhebbers van de Dichtkunst zeer bemind en gepreezen’ begon in in 1707 op hun verzoek de amsterdamsche uitgever Corn. van Hoogenhuisen een boek ‘aan den dag te brengen’. Reeds het volgende jaar werd ‘op sterk verzoek des Drukkers een 2e deel uitgegeven, waarin behalve ‘bruyloft- en verjaargedigten, punt- en mengeldigten’ ook waren opgenomen ‘des Autheurs stigtelijke veerzen, meerendeels op het lijden en sterven onzes Zaligmakers’ en ‘van alle kundige, die dezelve geleezen hebben, eer zij nog in druk waren, met verwonderinge aangezien.’ En dat terwijl de Schrijver in de ‘Opdragt’ voor het 2e deel bekende: ‘Ik heb niet dan mijn Moeders taal geleerd, 'k Ben in geen

[p. 649]

school als om te leeren opgetoogen, 'k Heb bij geleerde nog weetgierige verkeerd.’ In de eerste jaren na zijn tweede huwelijk, waardoor hij vermoedelijk van gunstiger financieele uitzichten droomde, gaat het met het weversvak en met zijn lust daarin al minder en zoekt v.G. bij de pers zijn kostwinning. In den zomer van 1711 zit hij ‘tot aan (zijn) ooren in 't schrijven’. Dat jaar gaf de amsterdamsche uitgever Jacobus van Egmont (werkzaam van 1711-1722) ‘alwaer (van G.'s) verder uytkomende werken voortaan sullen sijn te bekomen’ een derde deel van v.G.'s werken uit, bevattende behalve ‘wat Bijstof om het werkje te vergrooten’ ‘alle desselfs voornaamste Heldestoffen naast twee Jaaren tijd gemaakt’. Aan het eind volgde een voortzetting van ‘alle gedichten, welke gediend hebben tot verciering van de Antwerpse courant (in deel I en II begonnen) sedert 11 Juny 1706 tot 23 Sept. 1710’. Naast de ernstige heldendichten in alexandrijnen stonden de boertige, de Harlequins met de Rarekiek, ‘de krijgsververrichtingen uit de jaren 1709-10 vertoonende’, waarvan no. 8 als ‘'t laatste spul’ werd aangekondigd, ‘daar heele troupen nuw met de Rarekieken roepen’ (Evenwel komt de platboertige, kromsprekende Waal in 1714 twee keer en in 1720 één keer terug).

Van zijn letterkundigen arbeid vóór 1710 geeft v.G. dit overzicht:

....Ik zag, eer ik 't zelfs had gedagt,

Veel van mijn werken met den Druk in 't ligt gebragt;

Daernaer begon ik om den Drukker te gerijven

Tweemaal 's weeks versjes in de Antwerpse krant te schrijven,

Dog tweemael wierd, dewijl een aer een grover toon

Begon te slaen als ik, die zoetigheyd verboôn;

Toen wierd ik aangezogt tot Harlekiene maeken,

Dog korts daernaer alweer genooddwangd dit te staeken,

Vermits men anders niet als alderhande slag

Van Harlekienen schier in alle steden zag.

Toen dagt ik weeklijks een Merkuur in 't ligt te geeven;

Dit is tot digt bij 't jaar voor mij alleen gebleven,

Maar 't eerste jaar was nog ten vollen niet verbij

Of elk viel weer aan de Merkuuren-maekerij,

Soo dat het langs de straet weer grimmeld van Merkuuren;

Se meenen, loof ik, dat er goud uyt is te puuren;

Maar 'k vrees, 't niet boven kwik of koper weezen zal.

Zoo vertelt van G. in de ‘Voorreeden’, die hij plaatste vóór den eersten jaargang van De Weekelijksche Amsterdamsche Merkuur, toen van Egmont dien gebundeld uitgaf (eind 1711). 't Is een periodiek op rijm; de in houd is het ‘Voornaamste Nieuws door heel Europa’. Onder het hoofd van verschillende landen wordt de krantenstof over oorlog,vrede, actie handel verwerkt, soms gekruid, meestal aangelengd; verder vult de praatgrage courantier de beide kolommen van 4 bladzijden 4^o aan met wat hem meldenswaardigs voorkomt in of buiten de stad of in eigen zijn en doen. In September 1710 begonnen, werd de Merkuur voortgezet tot van G.'s dood. Het blaadje werd druk gevent en gekocht (voor 2 duiten), kreeg meer dan één concurrent, die het steeds vlug moest afleggen, en werd geregeld bij 52 nos door den uitgever gebundeld. Wel verdriet het wekelijksch Merkuuren hem soms, vooral bij ‘felle tegenstroomen’, als moeilijke huiselijke omstandigheden, lasterschriften, conflicten met den uitgever. ‘Maar soolang ik leef houw ik het aan de hand’ zegt hij een jaar nog vóór zijn

[p. 650]

dood. Bovendien bleek hem, dat hij, alleen van zijn pen willende leven, ‘wat meerder als Merkuurder winst van nooden had’ (voor ieder No. betaalde de uitgever hem 3 gulden 10 stuiv.). Daarom zorgde hij dat door een herhaalde ‘Bekentmaking’ in zijn blad zijn adres voor het leveren van familieverzen bekend bleef en klaagde meermalen, dat de bestellingen niet werden afgehaald en betaald; daarom gaf hij tusschen 1711 en 1714 nog een bundeltje met zangen en liederen en een paar weerschriften uit en daarom ook ging hij, op aandringen van vrienden, waarvan een hem met een wapen als titelvignet (Nov. 1711) en vele anderen met brandstof of proviand blijken van waardeering schonken, ook voor het tooneel werken. Zijn eerste kluchtspel, De Betoverde Geldkist, werd door het Schouwburgbestuur aangenomen en daags na Pinksteren van 1712 vertoond. Door het goede onthaal aangemoedigd, schreef hij een tweede, De Varke Markt. Dit viel echter zoo plat uit, dat het niet op de planken werd toegelaten. Evenmin het vervolg ervan, De Osse Markt, ook nog in 1712 verschenen, ‘hoe wel de aenstootlijkheyd is daer nu uytgenomen’, zoodat de auteur van De Booter- Vis- en Koore Markt afzag. Ondanks of wel door dezen tegenslag vonden beide Marktkluchten gretige lezers in zijn tijd, zooals uit de herdrukken blijkt. Tot een herdruk bracht het slechts een enkel zijner overige pennevruchten; de volgens van Egmont ‘alom behaagelijke poeesie’ was over het geheel te actueel en te particulier van inhoud en te arm aan geest en gevoel, om langer dan tijdelijk te behagen, al hanteert v.G. maat en rijm met zeker gemak, niet zelden met zwier, wat vooral uitkomt in sommige bruiloftszangen van het 2e deel en nog meer in zoetvloeiende minnezangen en stichtelijke liederen op bekende voysen in De Haarlemmer Hout, bij zijn leven 4 maal herdrukt. Ook waar hij, die verzekert (Merkuur, 6e deel), ‘dat ik noyt geen Pen versnij Tot Eereschenderij’, schoon meermalen aangezocht, het zijn Borgerpligt acht, ‘godlooze lasterdigten op gebreeken in de Amsterdammers’ zooals Het Leeven van de Hedendaagsche deftige jeugd - ‘spoorelooze reeden van het Haagse orakel, die is in vijfentwintig jaar hier niet geweest’ - en Het Leven van de Heedendaagse Vrouwen (1711) te weerleggen, of zich te verweren tegen den naamloozen schrijver van De Poetenstrijd, dan spreekt er in zijn anders breedsprakige alexandrijnen meer bezieling en kracht. Bij veel kommer en verdriet - zijn tweede huwelijk was evenmin zonnig als het eerste; en jicht, graveel en gezichtszwakte waren de plagen van den 50-jarige - verging hem gaandeweg de dichtlust en ‘digtte hij nooyt als om schijven’, maar niet verloor hij zijn goede luim. Kort vóór zijn dood plaatste hij in de Merkuur een zestal grafschriften op zich zelf, waarvan het laatste (April 1721) luidt:

Hier rust een Brood poeet, die in zijn Levensdaagen Bijna behept was met schier alle zoort van plaagen, Nu Rust hij, die op Aard heel weinig heeft gerust En staag Merkuuren schreef gans zonder stof of lust Nu is hij vroolijk in de Elisceshe velden En lagt om al degeen, die hem op Aard so kwelden.

Den 29en Januari 1722 overleed ‘Meester Jan’ die ‘noyt bij geen poëeten (wilde) zijn geteld’ (1711) ten huize van een haarsnijder op de Rozengracht, waar hij na den dood van zijn tweede vrouw een vrije kamer betrokken had. Verscheidene graf-, rouw- en spotdichten luidden hem uit.

Van G. is twee keer getrouwd geweest: eerst met Anna Valcke uit Zandvoort (18 Maart 1691), die na veel sukkelens begin 1709 over-

[p. 651]

leed. ‘Naar 18 jaeren van droefheyd’ hertrouwde v.G. 6 Juni van hetzelfde jaar met Maria Konink van Amsterdam, oud 39 jaar. Deze ‘meest zimpel, heel Beroerd, slaapziek en waterzugtig’ stierf in Juli 1716, hem een dochtertje van 5 jaar nalatende, dat hij kon ‘bestellen’, doordat een oom van moederszijde in Rotterdam haar een ‘zoet kluytje’ had vermaakt. Bij zijn eerste vrouw had hij 4 zonen: Frans, de oudste (geb.1692) kwam na veel rondzwerven in de Oost terecht, waar hij eerst kantoorwerk deed en later een schoolmeesterambt kreeg; den jongsten (geb. 1707) stuurde de vader op 12-jarigen leeftijd naar de West. Ofschoon zijn tweede zoowel als zijn eerste huwelijk in de Nederd. Herv. Kerk is geregistreerd, doet een puntdicht (2e deel der werken) vragen, of hij een tijdlang behoorde tot de Doopsgezinde Gemeente van Amsterdam.

Naar tijdsorde kwam van v.G. uit: De werken van Jan van Gijsen, bestaande in deszelfs Treuren Zeegenzangen, Lijk- en Nieuwejaarsgedichten, Ernst en Boertige. Hieragter aan zijn gevoegd, op hetverzoek der Liefhebbers, des Autheurs Veersjes, die gestaan hebben onder de Antwerpse Courant van den 11 Juny, tot den 14 December, 1706, 1e deel (Amst. 1707); hetzelfde, 2e deel. Bestaande in deszelfs Stigtelijke Poëzy, Bruyloft- en Verjaargedigten, Punt- en Mengeldichten (en vervolg der Veersjes in 1e deel van 14 December 1706 tot den 14 Mey 1707) (Amst. 1708); hetzelfde, 3e deel. Bestaande in deszelfs Ernstige en Boertige Heldedichten etc. (Amst. 1711); Bruylofts Tafelspel of 't Zamenspraak tusschen Apollo, Merkuur, Venus en Pallas (Amst. 1708; ook opgenomen in bovengenoemd 3e deel); Goeden Tijd (Amst. 1711), gevolgd op Jan de Regt's Den slechten tijd, welke beide beschouwingen over 's lands toestand een anoniem lasterdicht uitlokten, dat v.G. beantwoordde met: Afgeperste Wederlegging der Poëtenstrijd (Amst. 1711); Wederlegging tegens het onlangs uytgekomen Leven van de hedendaagsche deftige jeugt (Amst. 1711); Lof der Vrouwen of weederlegging tegens het Leven van de hedendaagse vrouwen (Amst. 1711); De Betoverde geldkist. Kluchtspel (Amst. 1712); De Varke Markt. Klugtspel (Amst. 1712; 2e dr. 1712; 3e dr. 1713; 4e dr. 1727); De Osse Markt, of vervolg van de Varke Markt. Klugtspel (Anist. 1712; 2e dr. 1713); 't Zaamenspraak tusschen de Hollandsche Maagd en de Vreede, over de tegenwoordige toestand van zaaken (Amst. 1713); Alle zoorten van gedigten op alle Hoogtijden en Feestdagen des jaars, mitsgaders op alle voorvallende gelegentheden toepasselijk,

[p. 652]

zijn seer bekwaam om in alle schoolen van Nederland gebruikt te worden tot stigting der jeugd (Amst. 1713); Devermaakelijke Haarlemmer Hout. Zijnde Beplant met alderhanden Snakerijen, Minne- Klagten, Vrijages, Oorlogs- Deunen etc. Alle op de Nieuwste en Aangenaamste Voysen die hedendaags gezongen worden (Amst. 1713; 3e dr. Opnieuws overzien en met verscheyde nieuwe Liederen vermeerdert 1715; 4e dr. 1719); De Vreeden op haar Zeegen(wagen) en Mars in een rolwagen. Op den vreede met Spanjen en Nederland (Amst. 1714); Klaaglied. Neederland bezogt met sterfte onder het Rundvee en Swaare Stormwinden, voorgevallen den 26en February en den 6en en 7en Maart in 't jaar 1714 (Amst. 1714); 't Zuur en Zoet der Armoed (Amst. 1714); Het Houwelijk van Jorden en Baafje of de bedroogen Konstverkoper. (Amst. 1714; 2e dr. 1715); Harlequin met de rarekiek. Van Barleduk naar de Amsterdamse Kermis, vertoonende de toestand in Grootbrittannien (Amst. 1714, 4 blz. in 4^o); Bekeerde zingende Harlequin met de rarekiek van de Amsterdamse Kermis, naar Groot- Brittannien (Amst. 1714, 4 blz. in 4^o); Gestadige Ongestadigheyd des Weerelds, aangetoond in de dertienjarige veranderingen in Europa voorgevallen (Amst. 1715); Weekelijkse Amsterdamsche Merkurius, verhaalende op een Boertige Wijs 't voornaamste Nieuws door heel Europa (Amst. 1711-1722, 9½ jrg.); Des Waerelts Schijnschoon, Nageleyt en Uytgebreyt op zijn 50ste Verjaring, den 29 Mei 1718 (Amst. H. van Monnem 1718); Omzwervende Harlequin met zijn Rarekiek, verhaalend het Koopen en Verkoopenvan de Actiëen, zo in Hoorn als in andere plaatsen (Amst. 1720, 4 blz. in 4^o).

Aangezien van G., sinds 1711 met een wapen verrijkt, herhaaldelijk verzekert: ‘ik schrijf nooyt aers als met mijn volle Naam en Wapen’ moet op zijn naam niet blijven staan Het Vermaaklijk Buitenleven of de Zingende en Speelende Boerenvreugd. Met fraaye zangkunst verrijkt (Amst. 1716).

Zijn portret is twee keer geschilderd: in 1712 door Jacob Folkema, die het volgende jaar ook zijn vrouw naar 't leven teekende, en in 1713 krijgt hij van Melder zijn ‘Beeltenis met verven naar het leven’ tot een Nieuwjaarsgift. Alleen van eerstgenoemd portret bestaat nog een gravure.

Zie: ter Gouw, De Oude Tijd (1874), 205; Gulden Winckel (1915), 115-117; Jaarboek van Amstelodamum (1919), 81-113, (1920), 59, 60, (1928), 191-194.

R. Zuidema