Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Bontemantel, Hans]

BONTEMANTEL (Hans), zoon van Heinrik Barentsz. en van Aeltjen Gerritsdr, dochter van den thesaurier-gen. G.J. Delft of Delff (zie dit deel), ged. te Amsterdam in de Oude kerk 24 Jan. 1613, begr. aldaar 8 Juni 1688. Uit het huwelijk zijns vaders mag afgeleid worden, dat deze hoogstwaarschijnlijk een welvarend koopman geweest is, wat bevestigd wordt door het kohier van den 200sten penning, dat hem aanslaat voor 250 gld. Zijn vermogen werd dus geschat op vijftig duizend gld. (1631). Men mag aannemen, dat het Hans aan niets heeft ontbroken. Een klassieke opvoeding viel hem ten deel. Aan handelsrelaties zal het zijn vader niet ontbroken hebben, al weten we ook niets van diens eigenlijke zaken af; in elk geval behoorde hij tot de gewone beursbezoekers. Het Journaal van de deensche en zweedsche reis door Hans Bontemantel gedaan in het jaar 1644 leert ons, dat de zoon een reis gemaakt heeft op het oorlogsschip ‘De vereenigde provinciën’ gecommandeerd door den schout-bij-nacht Waterdrinker, behoorende tot de vloot, die onze gezanten naar Zweden en Denemarken moest overbrengen. Aangekomen te Kopenhagen, reisde hij op het oorlogsschip ‘De Zon’ verder naar Stockholm, ‘ten eynde hij aldaer sijne affaires soude mogen verrichten’. Omtrent die zaken zelf laat hij zich volstrekt niet uit. Alleen zegt hij de ijzerwerken van Jan van Hoorn (dl. VII, kol. 621) te Toursie bezichtigd te hebben. Op het oorlogsschip ‘'t Huys te Jaersvelt’ keerde hij naar het vaderland terug. Zijn verdere loopbaan als magistraat heeft hij echter niet zoozeer aan den invloed van zijn vader, welke trouwens reeds in of vóór 1644 overleden moet zijn, of aan dien van zijn vrouws familie te danken, dan wel aan dien van meer verwijderde bloedverwanten, waartoe

[p. 176]

vooral Frans Banninck Cocq (overl. 1655) behoort. De allereerste stap op de ambtelijke regeeringsladder zette hij in 1650 bij zijn benoeming tot luitenant der schutterij, dat wel niet een regeeringsambt was, maar toch het uitzicht opende eenmaal in het stadsbestuur te worden opgenomen, daar deze officieren ‘uyt de regeeringe ofte de apparentste daertoe’ werden gekozen. In 1651, 1652 en 1655 werd hij dan ook reeds commissaris van kleine zaken, een der subalterne rechtbanken van judicature; in 1653 rekenmeester, lid van de vroedschap en kapitein bij de schutterij; in 1654 schepen en bewindhebber der W.I.C.; in 1656 en 1657 commissaris van huwelijksche zaken; in 1659, 1668 en 1671 schepen; in 1660-1664 president van accijnsmeesteren, in 1665 president van assurantiemeesteren; in 1666 en 1667 extraord. thesaurier, in 1667 weesmeester, in 1669 president-schepen, in 1670 gedeputeerde ter dagvaart, in 1672 president schepen en waarn. schout. Met den dood van Banninck Cocq (1655) ontviel hem een zeer invloedrijk beschermer. De hoogste rang onder de regenten, die van burgemeester en dus ook van gedeput. ter St.-Gen., is niet voor hem weggelegd geweest.

Wat zijn politieke richting betreft was hij een overtuigd aanhanger van de staatsgezinde partij en bewonderaar van Joh. de Witt. Hij verafschuwt als onwettig en ‘onordentelijck’ de staatsgreep van 1618 en 1650. Met die staatkundige overtuiging is niet in strijd, dat hij ‘al morrende’ den eed op het eeuwig edict heeft afgelegd. Hij was niet ontevreden om de afschaffing van het stadhouderschap, maar omdat hij terecht voorzag, dat men, om met burgemeester Hooft te spreken, ‘in veranderde tijden het edict zou moeten ontzweren’. Toen Gillis Valckenier en diens aanhang in de aan 1672 voorafgaande jaren den strijd had aangebonden tegen den raadpensionaris, bleef B. diens getrouwe bondgenoot. Wil in 1671 Pancras hem overhalen op geen burgemeesters zijn stem uit te brengen, die ‘van sulcke humeuren sijn dat het land en deese stadt van een minister werden geregeert (nl. de Witt)’, dan belijdt hij openlijk ‘de maxime van den raatpensionaris hooch te estimeeren’ enz. Het jaar 1672 wordt ook in zijn loopbaan een keerpunt. Als de Staten van Holland besluiten behalve de landssoldaten en de aan te werven waardgelders ook de schutterij voor een deel naar de grenzen te zenden, dan is B., als kapitein den daartoe belegden krijgsraad bijwonend, de eerste om zich daartoe aan te bieden. Zeven van de officieren boden zich aan, doch B. ‘wierde bedanckt, als niet conde uyt de schepenenbank gemist werden’. Toch vol belangstelling in 's lands defensie, reist hij met zijn zoon Hendrik en met Pieter de la Court begin Juni (zie deel VII, kol. 336) naar den IJsel om de daar aangebrachte versterkingen te bezoeken. Zijn bevindingen legde hij neer in zijn Dagelijksche aanteekeningen van een reisje ter bezichtiging van de verdedigingswerken van den IJsel, 1672. Op 20 Juni, toen het gevaar voor Amsterdam dreigend werd, droeg de vroedschap hem het plaatsen van uitleggers op den Amstel op. Na 17 Aug. verving Cornelis Roch hem als commissaris voor de uitleggers, toen hij, president-schepen, op zijn beurt schout Hasselaar, bij ongeluk verwond, vervangen moest. Zijn houding in dien hachelijken tijd is die van een braaf, vroom man. Een nieuwe zending van Pieter de Groot naar Lodewijk XIV keurde hij hoogelijk af en sprak als zijn meening uit, dat men moedig in den strijd moest volharden en ‘de uytcomst van Godt verwachten’. Het hooge gevoel van zijn ambtswaardigheid begeeft hem geen oogenblik. Als begin Juni 1672 een koperslager, Govert Out-

[p. 177]

vorst, de burgemeesterskamer binnendringt en aan Hooft vraagt, hoe burgemeesteren het met de stad voorhebben, stelt B. voor den oproermaker met ‘corte expeditie’ te laten ophangen! Als een vergadering van malcontenten bijeen op de Kloveniersdoelen besloten heeft vier van hen af te vaardigen om hun grieven aan de overheid bekend te maken, spreekt B. in de schepenbank als zijn gevoelen uit, dat men die vier moet gevangen nemen om crimineelijk tegen hen te procedeeren. Men wachtte zich om in dien geest te handelen. Op 17 Juli 72 verschijnt de adelborst van het witte vendel, procureur Molengraaf, om in de schepenbank te pleiten. Deze is echter niet met een witte maar met een oranjesjerp getooid, die hij op voorstel van den president moet afdoen, daar het een sub-altern officier niet paste in krijgsgewaadte pleiten. Het was echter niet de sjerp zelve, maar wel de kleur, die hun een doorn in het oog was. Geen wonder dat de volkswoede zich ook tegen hem keerde en dreigde met plundering van zijn huis; voor molestaties op straat bleef hij alsnog door zijn escorte van dienaars gevrijwaard. Nog op 24 Aug. is hij tegen het voorstel der burgemeesteren om gezamenlijk af te treden als hebbende de regeering het vertrouwen des volks verloren. Hij oordeelde den tijd daartoe nog niet gekomen. Toch was het einde nabij; begin September verzette de stadhouder ook hier de wet. Per brief deelde deze mede, welke heeren uit de regeering ontslagen waren. Het nageslacht heeft bij dat ontslag veel verloren. Met ongelooflijke nauwkeurigheid heeft B. gedurende zijn ambtelijke loopbaan al het verhandelde in de regeeringscolleges, alles wat hem ter oore kwam, al hetgeen achter de schermen plaats vond, op papier gebracht. Zijn nagelaten zware folianten manuscripten leggen nog altijd getuigenis af van zijn groote werkzaamheid, speurzin en opmerkingsgave. Dit geschrift De regeeringe van Amsterdam soo in 't civiel als crimineel en militaire bewijst, hoezeer deze koopman-regent opging in de regeeringsaangelegenheden dier dagen. Zijn groote belezenheid in de rechtsgeleerde literatuur van zijn tijd komt er duidelijk in aan het licht, niet minder ook zijn kennis der historie, wat uit tal van aanhalingen uit bekende auteurs, vreemde zoowel als nederlandsche, blijkt. Aitzema's Saken van staet en oorlogh en diens Herstelde Leeuw (zie dl. IV, kol. 17) heeft hij grondig bestudeerd.

Zijn otium als amsterdamsch regent heeft hij besteed aan het completeeren, zoo goed en zoo kwaad het ging, van zijn geschriften. Al was hij uit het stadsbestuur, toch beschikte hij nog over relaties, die hem in staat stelden het merkwaardige der jaren na 72 er aan toe te voegen, al werden zijn notities er wel schaarscher op. Het belangrijke Concept van eenigheid (1676) is er nog in opgenomen. Aldus werd genoemd de door Valckenier ontworpen vaste regeling voor het bekleeden der regeeringsambten. Reeds in 1667 had deze zijn plan te berde gebracht; in 76 kwam hij erop terug. Het gaf aanleiding tot een hevigen twist tusschen Geelvinck en den ontwerper, waarbij ook Hooft en Vlooswijk zich als felle tegenstanders van het concept deden kennen. Dank zij de bemiddeling van Cloeck en Hudde kwam een verzoening tot stand en trad deze regeling toch in werking.

Zijn kerkelijke denkbeelden waren allesbehalve van calvinistischen aard. Hij was een arminiaan, die soms ruiterlijk voor zijn vrij libertijnsche gevoelens uitkwam, wat hem zelfs nog eens op een berisping van burgemeesteren te staan gekomen is. In verscheidene der door hemzelf beschreven rechtszaken geeft hij als schepen blijk van zijn vrijzinnigheid.

[p. 178]

De eerste geschiedschrijver, die zijn verzameling aanteekeningen gekend en benut heeft, is Jan Wagenaar. Deze heeft er hier en daar iets aan ontleend. Zij bleef in het voortdurend bezit van B.'s nakomelingen. Uit een brief van 14 Juni 1817 aan koning Willem I blijkt, dat een mejuffrouw E.J.D. Baart, eenig overgebleven dochter van Mr. Cornelis B., in leven raad en president-schepen van Haarlem en van moederszijde een afstammeling van Bontemantel, de collectie aanbiedt aan het rijk. Na haar overlijden werden de 26 deelen in 16 banden verkocht aan particulieren, waarschijnlijk op last van jhr. Beeldsnijder, die in 1838 bezitter der heele verzameling was. Dan verdwijnt ze uit het oog, tot in 1863 Dr. P. Scheltema (zie deel II, kol. 1278) in zijn Aemstel's Oudheid meedeelt, dat hem daarbij te stade gekomen zijn de 13 deelen aanteekeningen van B., toen in het bezit van den heer Isaac Meulman (zie deel II, kol. 909). Er ontbraken dus drie dln. De rest kwam (1869) gelukkig door aankoop in het gem. arch. van de hoofdstad. Zoo goed als geheel verloren gegaan zijn de 2 dln. met aanteekeningen over de W.I.C. en een der twee, getiteld ‘Merkwaardige stukken’. Het verlies dier twee is wel te betreuren, daar de geschiedenis van dit handelslichaam slechts zoo fragmentarisch bekend is. Het ontegenzeglijk voornaamste gedeelte zijner collectie vormen de 3 dln. Resolutiën Raad, behelzende al hetgeen in de vroedschap van Amsterdam tusschen 1653 en 72 is voorgevallen; na geëxcuseerd te zijn is hij nog tot 1686 hiermee voortgegaan. Zijn Annotatiën A, B, C, D zijn van belang voor de kennis der rechtszaken, voorgevallen in de lagere rechtbanken en het college van schepenen. Talrijke platen, portretten, kaarten enz. zijn helaas spoorloos verdwenen. Het vele, dat er gelukkig nog over is, doet hem kennen als een eerlijk, nauwkeurig geschiedschrijver, die bij alles, zelfs bij mededeelingen van ondergeschikt belang, nooit in gebreke blijft zegsman en datum te vermelden. De literatuur en de schilderkunst van zijn tijd gaat hij stilzwijgend voorbij; evenmin teekent hij iets van zijn eigen zaken op.

Over de voor het tijdperk der de Witten en het jaar 72 zoo belangrijke collectie zwijgen Kluit, van Wijn, Bilderdijk en Tijdeman geheel. Eerst nadat jhr. Ger. Joh. Beeldsnijder van Voshol (1791-1853) er bezitter van geworden was, hebben Dodt van Flensburg (zie deel IV, kol. 509), van Sypesteyn en de Bordes er een en ander aan ontleend. Eenmaal in Amsterdam's bezit, hebben behalve genoemde archivaris, ook A.W. Kroon voor zijn Johan de Witt contra Oranje (1868) en Amsterdam in 1672 (1888) en eveneens J.F. Gebhard Jr. voor zijn uitvoerig artikel in Nijh. Bijdr. X, Amsterdamsche aanteekeningen uit 1672 ervan gebruik gemaakt. Het door laatstgenoemde gekoesterde, doch niet tot uit voering gekomen voornemen ze te publiceeren, is in onzen tijd door G.W. Kernkamp verwezenlijkt. Bontemantel's levensarbeid is door hem geordend, geschift en verrijkt met een uitvoerige studie over den schrijver als inleiding. Nadat deze uitgever er op gewezen had hoe zeer een auteur ‘die het maatschappelijk leven van de 17de eeuw in den vorm van vertellingen of historische novellen ons voor oogen wilde brengen, hier een schat van gegevens zou vinden’, maakte F.A. Buys (Fabius) van dezen wenk gebruik voor zijn In de dagen voor Lichtmis, een romantisch verhaal (feuilleton in het N. v.d. D., Febr. 1898).

Zijn familienaam dankt hij hoogst waarschijnlijk aan den naam van het huis, waarin oorspronkelijk een pelletier of bontwerker had gewoond, hetgeen volstrekt niet bewijst, dat de latere bewoners, die

[p. 179]

zich naar het huis noemden, ook dit bedrijf hebben uitgeoefend.

Hij huwde op 5 Juli 1646 met Maria Snoeck, dochter van Aegidius S. (zie dit deel) en van Wijntje van Bronckhorst. Uit dezen echt sproten elf kinderen, de oudste zoon Hendrik (geb. 1647) werd luitenant der schutterij. Noch hij noch zijn broers hebben magistraatsambten bekleed, waarschijnlijk wegens de veranderde politieke constellatie na 1672. Eén zijner dochters, Aletta, huwde op 20-jarigen leeftijd in 1673 met Albert Pauw heer van Schalkwijk, zoon van Reinier, baljuw van Amstelland, en kleinzoon van den raadpensionaris Adriaan Reiniersz., heer van Heemstede. Na den dood van haar man hertrouwde zij met Wilhelmus Mettinga, gedeputeerde der stad Embden naar het College van Oost-Friesland, tevens raad en rekenmeester aldaar.

Een erg verminkt schutterstuk (1639) van Nicolaas Eliasz. Pickenoy vertoont hem als schutter. Het is daarop echter niet mogelijk te onderscheiden welke figuur B. voorstelt.

Zie: Kernkamp, De regeeringe van Amsterdam soo in 't civiel als crimineel en militaire (1653-1672) ontworpen door Hans Bontemantel I-II, uitg. van het Hist. Gen. ('s Gravenh. 1897).

Bartelds