Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 7

[Potter, Paulus]

POTTER (Paulus), schilder en etser, werd te Enkhuizen geboren 20 Nov. 1625 en is begraven te Amsterdam 17 Jan. 1654. Hij was de zoon van Pieter Symonsz. Potter, schilder van herdersstukken enz. en van Aaltje Paulusdr. Bartsius. Zijn vader trok, nadat hij van 1628 tot 1631 in Leiden was geweest, omstr. 1631 naar Amsterdam. P. had een zuster Marie en een broeder Pieter. Paulus P. is vermoedelijk eerst de leerling van zijn vader geweest, in Amsterdam wellicht van Alb. Klomp of Gov. Camphuyzen. Anderen meenen, dat Bernard le Petit of, zooals o.a. Hofstede de Groot, Cl. Corn. Moeyaart zijn leermeester is geweest. Den 2. Mei 1642 schijnt hij bij Jac. de Weth in Haarlem in de leer te zijn gekomen, doch volgens Hofstede de Groot is er geen stijlverwantschap tusschen de Weth's en Potter's werk. 6 Aug. 1646 was P. lid van het gilde in Delft, in 1649 trok hij naar den Haag, waar hij in een huis van Jan van Goyen woonde en 3 Juli 1650 huwde hij met de dochter van Claes Dirksz Balkeneynde, bouwmeester aldaar. P. schilderde voor Amalia v. Solms een schoorsteenstuk: ‘de waterende koe’, doch wegens de te naturalistische wedergave, viel hij bij de Prinses in ongenade. Johan Maurits van Nassau echter bezocht hem dikwijls. In den Haag verkeerde P. in financieele moeilijkheden; zijn gezondheid was zeer zwak, hij werkte zeer veel en stierf reeds op 28-jarigen leeftijd.

Hij schijnt geen leerlingen gehad te hebben, maar K. Dujardin, Ch. Merz, E. Murant, J. le Ducq, W. Romeyn, A. Klomp, Camphuyzen, A.v.d. Velde, C. Verbeek, C. Saftleven en Adr. Verdoel hadden veel aan hem te danken en later hebben J. Kobell, van Os, Ommeganck, E. Verboeckhoven, Gool, A. Carree zijn werk dikwijls bedrieglijk nagebootst.

Zijn genre was het weergeven van dieren, zooals koeien, ossen, paarden etc., ook huisdieren o.a. honden, staande of liggende in landschappelijke omgeving. Volgens mededeeling der weduwe van Potter ging hij nooit uit zonder schetsboek en bovendien kon hij van uit zijn huis aan de Dunne Bierkade te 's Gravenhage zóó in het polderland zien. Gebeurtenissen weer te geven of menschen voor te stellen (dezelfde figuren komen ook telkens weer op verschillende composities bij hem terug), gelukte hem veel minder goed dan dieren, ook zijn de bewegingen van zijn paarden niet altijd duidelijk en een schilderachtige weergave van een geval moet men bij Potter niet zoeken. De meeste zijner composities zijn als volgt samengesteld: eenige groote planten op den voorgrond, ontbreking van het middenplan; ook vindt men weinig kennis van anatomie bij P., doch zijn weergave der dieren is bijzonder natuurlijk. Zeer goed

[p. 1020]

treft Potter een ochtendstemming; het best zijn zijn boerderijen met dieren; hij munt bijzonder uit in de stofuitdrukking; de kleinste details bijv. aan de vachten der dieren, men denke aan ‘de Stier’ in het Mauritshuis, ontgingen hem niet en zeer goed is op laatstgenoemd schilderij bijv. de lijn van den rug van den stier tegen de lucht weergegeven. Omstreeks 1646 of 1647 bereikt P. zijn hoogtepunt, dan ontstaan schilderijen als: koeien op de weide in de coll. hertog van Westminster, vee op weide uit verz. Czernin, de waterende koe van 1649 in S. Petersburg, alle stemmingsvolle schilderijen. Vóór dien tijd was P.'s werk teekenachtig zou men kunnen zeggen, er na meer schilderachtig, doch heel veel verschil tusschen zijn vroege en late werken bestaat er niet. Vroeg werk zijn zijn schilderijen met vee en bijbelsche voorstellingen tot voor kort onbekend of voor valsch verklaard, o.a. Abraham in Kanaän van 1642 in het Germ. Mus. te Nürnberg; ook kennen wij eenige vroege teekeningen (van 1640), die, evenals de schilderijen uit dien tijd, weinig aantrekkelijk van compositie zijn, overvol en meestal zwak van teekening. Zeer goed zijn echter eenige vroege studies van dieren, ze zijn zeer eenvoudig, zeer waar. Mooi is echter ook nog de ‘Tulp te paard’ van 1653 in de verz. Six te Amsterdam, uit zijn allerlaatsten tijd dus dateerend. Niet altijd waren de dieren op P.'s schilderijen het voornaamste; er zijn composities, waar het landschap aesthetisch even belangrijk is, o.a. weide met koeien in de verz. Steengracht, weide met koeien in de verzameling de la Tournelle te Parijs, het morgenlandschap in de coll. Czernin, en de herdershond in de Hermitage St. Petersburg. Tot de schilderijen van P., die altijd bewonderd zijn, kan men de ‘waterende koe’ in de Hermitage rekenen, ‘de herdershond’ aldaar en ‘de zich spiegelende koe’ in het Mauritshuis te 's Gravenhage.

Schilderijen van hem bevinden zich in de meeste musea; ze worden opgenoemd door Dr. C. Hofstede de Groot in zijn werk: Beschreibendes und kritisches Verzeichniss der Werke der Maler des XVII Jahrh. (1911); hij geeft ons 177 nummers, waarvan 155 dieren in landschap voorstellen en 10 stallen weergeven; een aanzienlijk aantal werken dus als men bedenkt, dat de ziekelijke Potter slechts 28 jaar oud is geworden. Sedert het bovengenoemde werk verscheen, is - in 1925 ter gelegenheid van de 300-jarige herdenking van P.'s geboorte - de ‘Berenjacht’ uit het Rijksmuseum te Amsterdam in bruikleen afgestaan aan de gemeente Enkhuizen.

Teekeningen van zijn hand bevinden zich te Amsterdam, Rijks Prentenkabinet: grazende koe, twee studies van varkens, koe en paard bij een boom; Rotterdam, Mus. Boymans: studieblad met ossen, paard en dood paard, twee paarden, liggend varken; Haarlem, Mus. Teyler: studie van een os, een koe, een liggende koe, paard, grazende koe, waterende koe; Maartensdijk, verz. Lugt: studie, paard zonder kop; Londen, Britsch Museum: liggende honden, staande koe, oude wilg; Londen, verz. Heseltine: varkens, koe, koeien op weide; Weenen, Albertina: vee in bosch, kalvende koe, buldog; Parijs, Louvre: varken; Brussel, verz. de Grez: herder en schapen, staande jonge man, stier en koe, 2 schapen, liggend schaap; Oxford: University Galleries: koeien; Frankfort, Städ. Institut: ruiters bij een schuur waarvoor boomen (zie ook die uit verz. Weigel); München, Prentenkabinet: twee studies, staand schaap; zie ook de teekening te Bremen in de Kunsthalle: vee op weide. Volgens Dr. Hofstede de Groot bevinden zich onder de teekeningen op naam van

[p. 1021]

P. Potter vele teekeningen door Camphuyzen en C. Sachtleven, ook zou de teekening in Bremen niet van P.P. zijn, maar van iemand, die verschillende gegevens tot één geheel verwerkt zou hebben. P. heeft een 20-tal etsen gemaakt: staande koe bij een liggende koe, koe liggend bij een hek met 4 planken, grazende koe, koe met naar voren gebogen hoorn, waterende koe, twee vechtende ossen, 2 koeien van achteren gezien, 6 verschillende studies van paarden, o.a. een hinnekend paard, 2 karpaarden etc., dan verder een koeherder, veehoeder, kop van een koe, liggende koe bij boom, Zabucia (Braziliaansche plant); dan worden er nog een 5-tal aan hem toegekend, terwijl daarentegen als niet echte Potter's bekend staan een 8-tal dierstudies, die waarschijnlijk door J. de Visscher zijn gemaakt. Men kan van zijn etsen zeggen, dat de vroegste, als de koeienherder en veehoeder, schilderachtige bladen zijn; dit zijn liggende of staande dieren in landschap. Later, o.a. zijn paardenreeks en de reeks van de acht koeien enz., geven meer de enkele dieren weer, terwijl de omgeving dan slechts vaag aangeduid wordt, de horizonten zijn laag, waardoor de dieren meer uitkomen. P. Potter's etstechniek is voor treffelijk, het stoffelijke wordt goed uitgedrukt, doch men heeft er wel eens op tegen, dat er zoo weinig bewegingsuitdrukking in zijn etsen te vinden is.

Naar zijn ontwerpen maakten prenten: P. Nolpe (prent voorstellende Maria van Engeland komt 9 Maart 1642 hier te lande geld opnemen voor den oorlog tegen het Parlement), verder C. Josi, J. Buys, Ploos van Amstel, J. Scott, Auer, F. Soyer, J.C. Lemaire, J.J. Bylaert, J. Cootwijk, A. Jacobi, P. Arendsen, A. Leyderdorp, Weissbrod, J. Jacquemart, E. Salmon, H. van Hove Pzn., A. Liernur, J.A. Raab, Baltard, G.F. Eilbracht, Villair, L.J. Masquelier, C. Apostool, A. Carse, G. Craeyvanger, J. Mock, J.F. Lange, C.C.A. Last, C. Boquay, Duplessis-Boleaux, G. Engelman, C. Ferrari, Laurens, Pauquet, Dunker, O. Michel, Dupressoir, Sanders, P. Dupont, M. de Bye, A.K. de Koningh, W. Krauskopf, T.S. Cooper, Voght, van Lier, W. Unger, F.L. Huygens, W. Steelinck, J.W. Kaiser, E. Schulz, J. Passini, Laurent, A.L. Zeelander, Desaulx, Gaujot jr., J.A. Boland, Huot, N. Mossdorff, P. de Mare, B.P. Gibbon, J. Kobell, B. Picart, Ph. Zilcken, A. Schouman, R.v.d. Meulen, L. Gaucherel, J.H. Rennefeld, G. Hardorff, P.G. van Os, Voltz, J.Ph. Lebas, G. Greux, Chataignier, J.L. Raab.

Zijn portret is in 1634 geschilderd door B. van der Helst, waarnaar J. Houbraken een gravure en J.C. d'Arnaud Gerkens een lithografie (in Kunstkronijk 1847) vervaardigden; voorts is zijn portret gegraveerd door A.L. Zeelander en gelithografeerd door van Goor, Maurin, C.C.A. Last, Fischer en een onbekend kunstenaar.

Zie: C. Hofstede de Groot, Beschreibendes und kritisches Verzeichnis der Werke der Maler des XVIIten Jahrh. (Essling A.N., Paris, deel IV, 1911); E.W. Moes, Oude teekeningen v.d. holl en vl. school in 's Rijks Prentenkabinet te Amsterdam, 63, 64; A.v. Wurzbach, Niederl. Künstlerlexikon I, 349, II, 133; H.W.F. Jeltes in Elsevier (Sept. 1925), 153; lezing C. Hofstede de Groot, Kon. Oudh. Genootschap (Nov. 1925); v.d. Kellen, Aant. Rijks Prentenkabinet te Amsterdam; E.W. Moes, aant.ald. afd. prenten, afd. schilderijen; A. Bredius in Burlington Mag. (1913-14), 185; A. Bredius, Künstlerinventare, P 41, G 109, G 234, G 279*, G 417, G 556, P 750, G 854*,

[p. 1022]

G 1237, G 1248*, G 1586, K 1591; A. Bartsch, Le peintre-graveur (Vienne 1803-21) I, 38; F. Muller, De Nederl. geschiedenis in platen (Amsterdam 1863), 1862, S 1118 C; E. Dutuit, Manuel de l' Amateur d'estampes (Paris 1881-88) V, 270; verscheidene veilingscatalogi o.a. bij F. Muller (A.W.H. Mensingh) coll. E.W. en coll. de Robiano 15-16 Juni 1926; H. Buisman, Veertig teekeningen van oude meesters der holl. schoot en enkele der vlaamsche in Teyler's Museum te Haarlem (Leipzig 1924) 33; J. Meder, Handzeichn. alter Meister a.d. Albertina etc. en J. Meder, Holl. Meister XV-XVII Jahrh. in d. Albertina (1923), 28; Kleinmann, Handzeichn. alter Meister aer holl. Malerschule; J. Nève, Inventaire des dessins et aquarelles coll. de Grez (Bruxelles 1913); O. Hagen, Deutsche Zeichner von der Gotik bis zum Rokoko (München 1924); Sidney Colvin, Drawings of the old masters in the University Galleries and in the old Library of Christ Church Oxford (1907) III, 50; L. Binyon, Dutch etchers of the XVIIth century (London 1895); E. Michel, P. Potter (uitgave: Les grands artistes), Paris; Cat. coll. Weigel: Handzeichn., no. 34; Handzeichn. alter Meister im Städ. Institut zu Frankfort XIX, 7; W. Schmidt, Handzeichn. alter Meister im Königl. Kupferstichkabinett zu München (1884), 50; A.H. Hind, A short history of engraving and etching (London 1911), 193, 357; P. Kristeller, Kupferstich und Holzschnitt in 4 Jahrh. (Berlin 1911), 370, 393, 510; Handelsblad (24 Juli 1925); Haagsche Post (18 Juli 1925); Cat. tentoonst. Enkhuizen (15 Juli-1 Sept. 1925); W. Steenhoff, Nederl. schilderkunst in het Rijksmuseum, (Amst. z.j.) II, 30; cat. versch. musea (teekeningen); G. Pauli, Zeichnungen atter Meister in der Kunsthalle zu Bremen (Frankfort 1914) etc. II, 23; K. Zoege von Manteuffel, Die Niederl. Radierung (München 1925), 102; G. Duplessis, uitg. Armand-Durand (Parijs 1876); W. Bode, Die Gemäldesamml. Marcus Kappel (Berlin 1914), 20; W. Bode, Die Gemäldesamml. de Ridder (Berlin 1913), pl. 69; le Louvre III, 161; P. Dissard, Le musée de Lyon. Les peintures (Paris 1912), 74; Album van 50 schild. holl. school uit de kunstverz. des heeren Six gegr. en toegelicht door J.W. Kaiser (Nijmegen en Amsterdam); W. Bode, Die Meister der holl. u. vläm. Malerschule (Leipzig 1917), 216-222.

J.M. Blok