Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 7

[Potter, Dirc]

POTTER (Dirc), geb. waarschijnlijk omstreeks 1370, overl. 30 April 1428, gehuwd met Lysbeth van der Does, was een zoon van Geryt Potter, secretaris van hertog Albrecht van Beieren, die tusschen 1363 en 1385 verschillende oorkonden als 's graven clerc heeft onderteekend. Dit ambt van secretaris ging op den zoon over; herhaaldelijk vinden wij de handteekening van Dirc Potter onder oorkonden uit den tijd van de verschillende vorsten uit het beiersche huis, het eerst 9 Jan. 1403. Hij behoorde tot den lageren hofadel, een stuk van 3 April 1415 geeft hem den titel van knaap. Naast zijn betrekking van geheimschrijver bekleedde hij gedurende eenigen tijd het ambt van baljuw, zooals hij zelf in zijn hoofdwerk Der minnen loep vermeldt. Daar (I vss. 77-79) noemt hij zich ‘scriver van den bloede’ en spreekt van den tijd, toen hij ‘hadde die yseren roede ende rechter was in 's vorsten land’. Van dit baljuwschap, dat hij in den Haag heeft bekleed, weten wij overigens niet veel. We weten niet, wanneer hij is aangesteld en ook niet, wanneer hij zijn ontslag heeft gekregen. Wel vinden wij vermeld, dat bij een beschikking van 10 Febr. 1409 dit ambt aan zijn broeder Pieter Potter Gerytszoon werd opgedragen, zoo lang, totdat dit besluit door den graaf of door Dirc Potter zou worden herroepen, dat Huge, heer Geraertszoon 8 Juni 1410 aangesteld werd en dat Pieter Potter 25 Aug. 1412 het ambt opnieuw ontving, beiden onder dezelfde voorwaarden als Dirc Potter het gehad had. Algemeen neemt men aan, dat Dirc Potter tot 1412 baljuw is geweest en dat het hem vergund was zich van 1409 tot 1412 door genoemde personen tijdelijk te doen vervangen, zeker is dit echter niet. De tijd van zijn baljuwschap is van belang in verband met het ontstaan van Der minnen loep. In dit gedicht zegt hij (I vss. 77-84), dat hij in den tijd, toen hij baljuw was, met een geheime zending belast is geweest en langer dan een jaar in het hooge rijk (Italië) heeft vertoefd. In dien tijd heeft hij het plan tot zijn gedicht opgevat, naar hij zegt, om zijn melancholie te verdrijven; in zijn later werk Blome der doechden spreekt hij van een boek, dat hij in vroeger tijden te Rome heeft gemaakt, met welk boek hij klaarblijkelijk Der minnen loep bedoelt. Wij weten wanneer Potter in Italië is geweest, 30 Jan. 1412 kwam in den Haag een bode uit Rome aan met allerlei brieven van Dirc Potter. De veronderstelling ligt voor de hand, dat het gedicht in dien tijd is ontstaan, zekerheid hebben we echter niet. In een rekening van 1411 wordt medegedeeld, dat de tresorier van den graaf met Dirc Potter en andere clerken met hun knechten op 4 Mei ter dagvaart naar Utrecht ging tegen de Gelderschen. In hetzelfde jaar worden nog twee reizen naar Utrecht en een naar Wijk-bij-Duurstede vermeld, terwijl we weten, dat Potter 25 Juni 1412 in den Haag een stuk als getuige onderteekende. De termijn van 4 Mei 1411 tot 25 Juni 1412 lijkt wel kort voor een verblijf in Italië van meer dan een jaar, vooral wanneer we aannemen, dat de kleinere reizen na 4 Mei 1411 vallen.

In dienst van de beiersche graven is Potter met verschillende zendingen belast geweest en heeft hij vele reizen gedaan. In 1414 vinden wij hem onder de leden van een gezantschap, dat naar Dordrecht ging om den intocht van den graaf aldaar voor te bereiden. 25 Mei 1415 beloonde Willem VI

[p. 1017]

zijn trouwe diensten met de hofstede ter Loo in het ambacht van Voorburg (het latere Klein Loo aan den Bezuidenhoutschen weg), die hij met alle toebehooren als erfelijk leen ontving, 1 Maart 1418 breidde Jacoba van Beieren deze schenking met nieuwe rechten uit, terwijl zij bij dezelfde gelegenheid zijn bezittingen vergrootte door het ambacht van Snedelwijck in de parochie Waddingsveen te voegen bij het Hubrechtsambacht, dat hij reeds bezat. Uit een stuk van 27 Maart 1415 blijkt, dat hij inkomsten had uit de tollen van Geervliet en Iersekeroort. De laatste reizen, welke hij voor Willem VI heeft gedaan, schijnen die te zijn, welke in een rekening van 1416-1417 worden vermeld. Op 24 Nov. 1416 vertrok hij uit den Haag met allerlei brieven en boodschappen van den oppersten tresorier naar Henegouwen, waar de graaf zich toen bevond en kort daarop reisde hij in dienst van den dauphin, den gemaal van Jacoba, van den Haag naar Calais met brieven aan den Keizer en aan den bisschop van Rheims. Deze reis duurde 34 dagen, doordat hij op zijn reis naar huis, toen hij nog 3 mijlen van Brugge verwijderd was, opnieuw met brieven voor den Keizer en andere heeren, betreffende de stad Dordrecht en andere aangelegenheden naar Calais werd gezonden.

Na den dood van Willem VI vinden wij Potter voor het eerst op 8 Jan. 1418 als secretaris van Jacoba vermeld, in hetzelfde jaar deed hij in dienst van haar en haar echtgenoot, Jan van Brabant, reizen naar Kuilenburg, Utrecht, Leiden en Rotterdam. Hij is echter niet in hun dienst gebleven, wij vinden hem later als secretaris van Jan van Beieren, in welke functie hij een aantal oorkonden onderteekende en verschillende reizen deed. In 1419 was hij te Leiden met boodschappen van den hertog, in 1420 reisde hij naar Kuilenburg en Wageningen op een dagvaart tegen de Utrechtenaren en vandaar naar Rozendaal voor een ontmoeting met den hertog van Gelre, den bondgenoot van Jan van Beieren. In 1420 en 1421 vinden wij reizen naar Gent, van Middelburg naar Tholen (deze twee reizen gezamenlijk met meester Heynric Scatter), naar Dordrecht en naar den Briel vermeld, in 1422 worden reizen naar den hertog van Gelre, twee reizen naar Dordrecht en een reis naar den domproost van Doorn genoemd, in 1423 naar Bergen-op-Zoom en Leiden. 11 Maart 1424 werd hij met een zending naar Vlaanderen belast, evenals 3 Juli 1425, de laatste maal in gezelschap van Arent van Leyenberg en in dienst van Philips van Bourgondië. Als secretaris van Philips vinden wij zijn naam onder een aantal oorkonden, uitgevaardigd tusschen 11 Nov. 1425 en 6 Juli 1427. Ook wordt er vermeld, dat hij in die jaren allerlei reizen heeft gedaan, zonder dat ze worden genoemd. In Nov. 1425 kreeg hij met anderen de opdracht wijzigingen in het muntwezen in Dordrecht aan te brengen. Bij open brief van 3 Maart 1426 werd zijn jaarwedde door den hertog geregeld, sedert dien tijd ontving hij tot aan zijn dood een vaste bezoldiging van 1 beierschen gulden daags.

Dirc Potter is bij het nageslacht bekend gebleven als schrijver van Der minnen loep. In dit werk deelt hij verschillende bijzonderheden over zich zelf mede. In II vss. 2465-2467 zegt hij, dat hij ouder is dan 40 jaar, dat zijn leven neerwaarts gaat en dat hij met de liefde heeft afgedaan. Als hij in Blome der doechden zinspeelt op het gedicht, dat hij in ‘jongen tijden’ heeft gemaakt, zal hij met deze uitdrukking een vroeger tijdstip willen aanduiden, niet den tijd toen hij jong was. Over zijn eigen ontwikkeling spreekt hij I vss. 35-64. Hij vertelt, dat hij op school is geweest en behoorlijk

[p. 1018]

Latijn verstaat, van logica en wijsbegeerte houdt hij niet, wel van grammatica, ofschoon het hem liever zou zijn, als hij daarvan meer wist. Veel houdt hij van poëzie en oude verhalen, de andere wetenschappen gaan hem te hoog, theologie laat hij over aan de godgeleerden, geneeskunde aan de medicijnmeesters, rechtswetenschap aan de kenners van het recht, wijsbegeerte aan de geleerden, wien alle kunsten ten dienst staan. Omdat hij zooveel van dichtkunst en van geschiedenis houdt, wil hij daarvan schrijven. Hij doet dit om goede vrouwen vreugde te geven, vooral om die eene vrouw, die boven alle andere staat, den tijd te verdrijven. Waarschijnlijk is dit de gewone, conventioneele opdracht aan de denkbeeldige vrouw, voor wie vroegere dichters zoo vaak beweerden te dichten. Potter stelt het voor, alsof Venus hem beval te schrijven, wat hij van de liefde gehoord en gelezen heeft om anderen daardoor te onderwijzen. Het werk behoort tot de leerdichten, waarvan het ook den vorm heeft. De inhoud bestaat uit meer of minder bekende liefdesgeschiedenissen, besloten met een vermaning, soms dient het verhaal alleen om een algemeene waarheid toe te lichten. De stof is ontleend aan lectuur, vooral aan de Heroïdes en de Metamorphosen van Ovidius, en aan den Bijbel, ook heeft hij ontleend aan bekende middeleeuwsche romans en novellen, een enkelen keer aan de mondelinge overlevering. De taal is eenigszins Duitsch gekleurd. Dat het gedicht door Potter is geschreven, is in 1844 ontdekt door L.Ph.C. van den Bergh, die in de beginletter van de laatste 10 regels (IV vss. 2315-2324) den naam Dirc Potter vond. Voor dien tijd werd het toegeschreven aan Claes Willemsz., die in het jaar 1486 een afschrift van het oorspronkelijke werk voltooide. Het gedicht werd met een uitvoerige inleiding uitgegeven door P. Leendertz Wz. (2 dln., Leiden 1845-1846), die bij de samenstelling gebruik maakte van twee handschriften (het haagsche hs. van de Koninklijke Bibliotheek en het leidsche hs. van de bibliotheek van de Maatschappij der Ned. letterkunde te Leiden, het eerste werd als grondslag genomen).

Op het latere werk van Dirc Potter Blome der doechden werd eerst in 1880 de aandacht gevestigd, en wel door Habets, pastoor te Vroenhoven en archivaris te Maastricht, die een viertal handschriften, thans toebehoorende aan het Minderbroedersklooster te Reckheim, beschreef. Een daarvan, een handschrift uit de 15de eeuw, werd in 1904 onder den onjuisten titel Dat bouck der bloemen uitgegeven door Stephanus Schoutens, die het belang van dit werk niet inzag. Door zijn gebrek aan kennis van het Middelnederlandsch zit het werk vol fouten, de uitgave is onvolledig, doordat Schoutens alles heeft weggelaten, wat Potter in de Katholieke kerk heeft afgekeurd. Dit is zeer te betreuren, daar het werk ons verschillende bijzonderheden over den schrijver geeft. Wij krijgen eenigszins den indruk, dat Potter eenig berouw heeft gehad over Der minnen loep, hij wil met zijn later werk ten minste weer goed maken, wat hij verkeerd heeft gedaan door een boek van wereldsche liefde, die uit vleeschelijke bekoringen ontstaat, te schrijven. Toch was zijn berouw waarschijnlijk niet groot; hij spreekt met voorliefde over Der minnen loep en legt er den nadruk op, dat ook dit werk niet uit dartelheid is ontstaan, maar om te leeren. Ook de Blome der doechden is didactisch, het dient in de eerste plaats tot leering van zijn zoon, aan wien hij het opdraagt, en verder tot leering van al de lieve vrienden, die de deugd meer beminnen dan de boosheid. In tegenstelling met Der minnen loep is dit werk in proza geschreven; het is

[p. 1019]

een vrije vertaling van een italiaansch werk, Fiore di virtu, een 14de eeuwsche omwerking van een boek, dat in de 13de eeuw door Tommaso Gozzadini was geschreven. Het is een bloemlezing van wijze lessen, spreuken en opmerkingen over deugden en ondeugden en bevat evenals Der minnen loep een aantal verhalen ter toelichting. We weten niet, wanneer Potter dit laatste werk heeft geschreven, in elk geval na 1415, misschien veel later.

Zie, behalve de inleiding voor Leendertz uitgave van Der Minnen loep, Petit, Bibliografie der Mnl. taal- en letterkunde I, 248, II, 175; Petit, Repert. I, 1463, II, 761; C. Lecoutere in Taal en Letteren XIV (1904), 462; H.P.J. van Alfen in Tschr. voor Ned. taal en letterkunde XXIV (1905), 225-243. Een uitvoerig overzicht met veel literatuur geeft J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Ned. letterkunde II, 119-135 (2de dr., 1922).

Scholte