Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Jan of Johan]

JAN of Johan, hertog van Beieren, elect van Luik, ruwaard van Holland en Zeeland, geb. waarsch. 1373, gest. te 's Gravenhage 6 Jan. 1425, jongste zoon van hertog Albrecht, graaf van H. en Z., en Margaretha van Brieg-Liegnitz. Van zijn meestal te Quesnoy, later op het kasteel Rijnenburg bij Hazerswoude onder toezicht van de vrouwe van Raaphorst, doorgebrachte vroegste jeugd is weinig bekend. Later was hij aan het haagsche hof zijns vaders, werd bestemd voor den geestelijken stand, kwam in aanmerking voor den bisschopsstoel van Kamerijk, waar hij ook domheer was, 1389 domproost van Keulen, 14 Nov. 1389 gekozen tot bisschop van Luik, als hoedanig hij 8 Mei 1390 den eed aflegde, ook door paus Bonifacius IX met het bisdom belast. Meer edelman dan geestelijke - de hoogere wijding als priester ontving hij nooit; hij was slechts subdiaconus - was hij dapper en prachtlievend, energiek en hardvochtig. 10 Juli 1390 hield hij zijn schitterenden intocht in Luik. Streng, rechtvaardig, onverbiddelijk heerscher, handhaafde hij krachtig de orde in zijn bisdom, regeerde niet zonder verzet met willekeur en energie het dikwijls onrustige gebied, waaraan hij zware lasten oplegde, ook voor zijn vorstelijke pracht en zijn talrijke krijgstochten (o.a. in Friesland en Gelre) en veeten; de volksbeweging der Haydroits, die in 1403 een ‘mambour’ tegenover hem stelden, Henri van Perwez, bestreed hij met wreede energie; hij mengde zich ook in de fransche en hollandsche partijtwisten en burgeroorlogen, steeds aan de zijde zijner bourgondische en hollandsch-henegouwsche verwanten, meer ridder en wereldlijk vorst dan bisschop. Toch moest hij 1406 uit Luik naar Maastricht wijken, terwijl zijne tegenpartij Diederik van Hoorne 29 Sept. 1406 tot bisschop koos en zijn medestanders ter dood bracht. Toen zocht hij aan alle kanten hulp en na hevigen strijd en een beleg van Maastricht door de Luikenaars (voorjaar 1408) versloeg zijn oom Jan Zonder Vrees, hertog van Bourgondië, 23 Sept. 1408 zijn luiksche tegenpartij bij Othée. Een vreeselijke strafoefening door Jan ‘zonder genade’ volgde krachtens een te Rijssel uitgesproken ‘sententie’ en alle verzet was sedert gebroken. In Straubing in Beieren, waar zijn vader hem 9 Oct. 1397 het bestuur had opgedragen, kwam hij 1399 en 1409 de zaken regelen, die hij overigens aan een stadhouder (Vitztum) overliet. Dit bleef zoo tot zijn dood. De omstandigheid, dat hertog Willem VI alleen een dochter, Jacoba (zie kol. 841) bezat, gaf hem aanleiding toenadering te zoeken tot keizer Sigismund, bevreesd voor de bourgondische machtsontwikkeling in de Nederlanden, die hem Kerstmis 1416 te Luik bezocht en in overleg met wien hij April 1417 aan de stad Luik weldra hare in 1408 verloren rechten teruggaf. De dood van hertog Willem (31 Mei 1417) opende hem kansen in Holland, Zeeland, waar hij Voorne, Woerden en het Gooi in apanage bezat sedert den dood zijns vaders; hij benoemde voor Luik een tijdelijken stadhouder en verliet voorgoed zijn bisdom (Sept.). Van wege Sigismund werd hem tegen een geldsom beleening met de drie graafschappen in uitzicht gesteld; hij bereidde nu in overleg met den keizer een huwelijk voor met diens nicht Elizabeth van Görlitz, hertogin van Luxemburg, weduwe van Antoine, hertog van Brabant. De 16-jarige Jacoba had hem (Juli 1417) te Schoonhoven reeds als voogd erkend en bij haar huwelijk met Jan van

[p. 849]

Brabant had hij haar, als heer van Voorne, gehuldigd. Bij het opkomend verzet der kabeljauwsche partij in Holland en Zeeland tegen de hoekschgezinde Jacoba kwam hij, door de Kabeljauwschen aangezet, naar hun middelpunt Dordrecht, dat Jacoba niet gehuldigd had, stelde zich als ‘ruwaard’, zoo lang Jacoba niet gehuwd zou zijn, in hare plaats en werd 10 Nov. door Dordrecht als zoodanig gehuldigd. Daarmede begon de strijd tusschen hem en zijn nicht, wier huwelijk met Jan van Brabant hij met Sigismund te Rome ongeldig deed verklaren. Hij deed 22 Mei 1418 afstand van het bisdom Luik; reeds 27 April had Sigismund hem te Constanz beleend met de graafschappen zijns broeders en 3 Mei riep de Keizer alle rijksonderdanen op om hem als zoodanig te erkennen gelijk Dordrecht en Zuid-Holland hem 26 April reeds voorloopig als graaf erkend hadden en hem 23 Juni nog eens plechtig huldigden. Jacoba zelve kwam hem daar met een brabantsch-hollandsche macht belegeren (eind Juni 1418) maar moest reeds begin Aug. het plan opgeven. Johan bemachtigde nu ook Rotterdam en maakte zich gereed om verder te gaan, toen graaf Philips van Charolais tusschen beiden kwam, Jan van Brabant bewerkte en 27 Oct. een wapenstilstand tot stand bracht, waarna 13 Febr. 1419 te Woudrichem een verdrag werd gesloten. Hertog Jan verkreeg behalve Voorne, Woerden en het Gooi, die hij reeds bezat, nu ook in leen Dordrecht met Zuid-Holland, Rotterdam, Gorkum en het arkelsche gebied, Leerdam met de heerlijkheden Lede en Schoonrewoerd enz. Holland en Zeeland zou hij, ‘sone van Holland enz.’, 5 jaren lang, als ‘ruwaert ende oir’ van Jacoba, samen met Jan van Brabant, haren gemaal, regeeren. Hij erkende haar huwelijk als geldig en gaf de keizerlijke beleening op tegen 100000 rozenobels, binnen 2 jaar te betalen. Bij kinderloos overlijden van Jacoba zou hij hare landen erven. Sedert regeerde hij feitelijk Holland en Zeeland met kracht en beleid. Hij huwde nu eindelijk (Juni 1419) te Luxemburg hertogin Elizabeth, na wier dood hij volgens het huwelijksverdrag levenslang haar hertogdom zou regeeren. Met zijn gemalin vestigde hij zich op het Binnenhof in den Haag, van waar uit hij ook Luxemburg en Straubing tot zijn dood heeft bestuurd. Naar aanleiding van de wanbetaling der hem te Woudrichem beloofde gelden sloot hij eindelijk 21 April 1420 te Maartensdijk met den krachteloozen Jan van Brabant, tegen den wil van Jacoba, een nieuw verdrag, waarbij de Brabander hem tegen een aanzienlijke som Holland, Zeeland en Friesland voor 12 jaar verpandde. Hij werd nu allengs overal aldaar erkend en gehuldigd met onderdrukking van allen hoekschen tegenstand, voornamelijk te Leiden, dat na een beleg (17 Juni-17 Aug. 1420) door hem bedwongen werd, terwijl ook de stichtsche Hoekschen onschadelijk gemaakt werden en de Brabanders en Jacoba bij Geertruidenberg werden tegengehouden. Voortdurend gemengd in de lotgevallen van Jacoba, wist hij echter de rust in de beide graafschappen te bewaren in overleg met zijn neef en bondgenoot, hertog Philips van Bourgondië, dien hij 6 April 1424 tot zijn erfgenaam benoemde, daar zijn eigen huwelijk kinderloos bleef. Zijn regeering in Holland en Zeeland zelf was over het algemeen rustig; de groote ramp van den St. Elizabethsvloed (19 Nov. 1421), die vooral de omgeving van Dordrecht en Zeeland teisterde, trachtte hij zooveel mogelijk te verzachten; handel en nijverheid heeft hij er bevorderd, ook door zijn krachtige houding tegenover de duitsche Hanze, welker verhouding tot den concurreerenden hollandschen

[p. 850]

handel niet altijd vriendschappelijk was. Tegenover het door zijn vader en broeder herhaaldelijk tevergeefs en thans ook door hem aangevallen nog vrije Friesland wist hij door den brielschen vrede van 1 Sept. 1421 met hulp der Vetkoopers zijn gezag in Ooster- en Westergoo ten minste in naam te handhaven, al beteekende zijn huldiging daar feitelijk weinig. Zijn glansrijk hof in den Haag herinnerde aan de goede dagen van hertog Albrecht; er heerschte een groote vorstelijke weelde en de kunst van Jan van Eyck werd door hem bevorderd tijdens diens verblijf aan zijn hof van Oct. 1422-Sept. 1424; ook andere schilders, goudsmeden enz. werkten voor hem; de hollandsche dichtkunst werd door Dirc Potter van der Loo aan zijn hof vertegenwoordigd. Maar op het eind van 1424 dreigde ernstig een aanval van de met Gloucester uit Engeland eindelijk overgekomen Jacoba, die hare door haren brabantschen gemaal schandelijk opgegeven rechten gewapenderhand kwam opeischen. Reeds was Jacoba, na hare erkenning in Henegouwen, gereed om Holland en Zeeland te gaan heroveren, toen hertog Jan 6 Jan. 1425 overleed aan de gevolgen eener poging tot vergiftiging door middel van vergif op de bladen van een gebedenboek, hem door zijn vroegeren raad Jan van Woerden, heer van Vliet gegeven. Zijn kinderlooze weduwe ging naar Luxemburg terug, nadat zij hem in de haagsche hofkapel begraven had. Zij overleed eerst in Aug. 1451.

Zijn geteekend portret in het bekende Recueil d' Arras is niet origineel. Een kopergravure. van Corn. Visscher (1650) berust waarschijnlijk geheel op fantasie (vgl. Schneider, Beil. VIII).

Vgl. over hem: Friedr. Schneider, Herzog Joh. von Bayern (Berlin 1913) en de literatuur over Jacoba v.B.

Blok