Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Havens, Arnold]

HAVENS (Arnold), Havensius, geschiedschrijver, geb. te 's Hertogenbosch 1540 en overl. te Gent 14 Aug. 1610. Ten onrechte geven verschillende schrijvers als zijn sterfjaar op 1609, of ook wel 1611, alsmede een anderen sterfdag. Zie b.v. in de Biograph. nation. de Belg. Arnold was een broeder van Mr. Joannes Havens, plebaan van St. Jan, die in 1603 te 's Hertogenbosch overleed (III, 552). Paulus Havens, die 2 Sept. 1627 als kanunnik van St. Jan overleed, was hun neef. Zij stamden uit een aanzienlijk geslacht.

Nadat Arnold de eerste opleiding had genoten bij de Hieronymianen in zijn geboortestad, ging hij naar Keulen, waar hij het voorbereidend hooger onderwijs genoot bij de Jezuïeten op het Collegium Tricoronatum. 15 Febr. 1557 verwierf hij een prebende van St. Jan, doch hiervan deed hij reeds het volgende jaar afstand om 10 April 1558 te Keulen zijn intrede te doen in de Sociëteit van Jezus. Na zijn noviciaatstijd te hebben volbracht, studeerde hij daar aan de Universiteit en werd hij tevens met het onderwijs der syntaxis in het Instituut der Jezuïeten belast. Hij bezat in bijzondere mate de gave van doceeren en legde daarbij veel toewijding aan den dag. Achtereenvolgens verwierf hij nu te Keulen o.a. den graad van baccalaureus in de theologie (1563) en van licentiaat (1566). Thans belast met het houden van voorlezingen over de wijsbegeerte van Aristoteles, telde Havens ook den grooten Justus Lipsius onder zijn leerlingen van het Gymnasium Tricoronatum.

In 1572 (Petrejus geeft op 1573) behaalde hij te Trier den doctorshoed in de godgeleerdheid. Daarop keerde hij weder terug naar Keulen en werd daar benoemd tot praefectus studiorum onder het rectoraat van pater Joannes Rhetius. Bij diens overlijden in 1574 volgde Havens hem op als rector van het Jezuïeten-college. Noch deze, noch gene functie heeft hem belet om nog dagelijks de gewijde wetenschappen te doceeren, een belangrijk leerambt in dien tijd van revolutie op godsdienstig gebied.

In 1581 werd hij voor zijn ordesprovincie afgevaardigd naar Rome om deel te nemen aan de ver-

[p. 730]

kiezing van een nieuwen Generaal der Sociëteit van Jezus, welke waardigheid toen aan P. Claudius Aquaviva is ten deel gevallen.

Allengs gevoelde Havens nu roeping om den zeer strengen regel van St. Bruno te gaan volgen, en na 27 jaar lang een waardig en verdienstelijk lid te zijn geweest van de Jezuïeten-orde en te hebben gearbeid voor het zielenheil zijner medemenschen, nam hij met goedvinden van zijn kerkelijke overheid in October 1586 het witte habijt der Karthuizers aan in het klooster van de H. Maria Magdalena onder het Kruis te Leuven, teneinde zich verder geheel op eigen geestelijke vervolmaking te kunnen toeleggen en een beschouwend leven te leiden. Echter, ook bij de Karthuizers werd hij weldra tot bestuursposten geroepen, en wel eerst als procurator te Leuven in 1588 (in 1587 had zijn professie plaats). In Juli van dit jaar bezocht hij met een visitatie-opdracht het Karthuizerklooster van Valenciennes in gezelschap van den prior der parijsche chartreuse (le Vasseur, Ephem. ord. Cart. I 362). Vervolgens (1590) werd Havensius prior van het klooster der H. Sophia te Vught, nabij zijn geboorteplaats, als opvolger van Cornelius van den Kerckhove, die wegens hoogen leeftijd van deze functie ontheven was. Het bestuur van dit convent baarde hem zeer veel zorgen. Het vughtsche huis was n.l. in 1577 door de staatsche troepen geplunderd en in de asch gelegd. De kloostergemeente hield thans verblijf in een heerenhuis te St. Michielsgestel, waar met de uit Geertruidenberg verjaagde Karthuizers de geringe inkomsten en ruimten nog moesten worden gedeeld. Bovendien stonden de monniken daar herhaaldelijk aan baanstrooperij bloot. Havens richtte 1 Juli 1591 daarom een smeekschrift aan den Koning van Spanje om verlof zich met het convent binnen 's Hertogenbosch te vestigen (J.N.G. Sassen, Charters, blz. 241).

Weldra was het hem vergund om het bekrompen refugiehuis in de St. Jorisstraat te betrekken. Na gedurende 5 jaren prior in den Bosch te zijn geweest stelde men Havens achtereenvolgens aan het hoofd der chartreusen van Luik (1595), Leuven (1596) nogmaals Luik (1598) en Brussel (1599), terwijl wij hem bovendien in 1591, toen hij prior van St. Sophia was, vermeld zien als convisiator van de nederlandsche ordesprovincie en in 1596 als visitator (Raissius, Orig. Cart. Belg. Appendix). In 1601 o.a. reisde hij naar Savoye om in de Grande Chartreuse het Generaal Kapittel zijner orde bij te wonen. In al deze ambten ontmoette hij vaak zeer groote moeilijkheden. Verlangend naar eenige rust, werd hij van een en ander ontheven en nam hij zijn intrek in het Karthuizerklooster ‘Bethlehem’ te Roermond, waar hij zijn vrije uren aan historische studie wijdde. Daarna verbleef hij eenigen tijd in het klooster te Leuven en vervolgens kwam hij wederom te 's Hertogenbosch, ditmaal als vicarius. Van hier riep men hem in 1604 aan het hoofd van het klooster te Gent, als opvolger van Joannes Baert, die op 14 Mei was overleden.

Daar ijverde hij voor den bouw der groote kruisgang en van de cellen voor de hernieuwde chartreuse, die thans genoemd werd ‘domus S. Brunonis in eremo’ (het oude ‘Vallis Regalis’ was in de troebelen nagenoeg verwoest). Ondanks den last zijner jaren en van zijn bestuur, maakte hij hier zijn handschriften persklaar en werd hij daarenboven in 1610 - zijn sterfjaar - nogmaals benoemd tot visitator. Hij overleed bijna plotseling.

De schrijvers prijzen zijn groote deugd, geleerdheid en bescheidenheid. Zooals ook blijkt

[p. 731]

uit zijn correspondentie met Lindanus, Cuyckius Masius, Coeverincx en Sasbold Vosmeer, stond Havens bij de hooge geestelijkheid der Nederlanden zeer in aanzien. Zijn wetenschappelijke arbeid is omvangrijk geweest. Hij ordende de archieven der verschillende kloosters waar hij verbleef, vooral die van 's Hertogenbosch, Roermond en Gent, welke huizen veel van de troebelen hadden geleden. In het bijzonder maakte hij zich in dat opzicht te Roermond verdienstelijk, waar hij met groote zorg de onuitgegeven werken van Dionysius den Karthuizer bijeenbracht, en verschillende stukken, welke door den boekenworm waren aangetast, meervoudig liet copieeren.

Van zijn werken verdient allereerst vermelding: Commentarius de erectione novorum in Belgio Episcopatuum (Colon. 1609). Een bibliografisch curiosum is, dat dit boek in 1611 andermaal te Keulen in druk is uitgegeven onder den titel Commentarius rerum a sacris praesulibus in Belgio gestarum. Dit werk is om zijn groote nauwkeurigheid zeer geprezen. Het geeft een gedocumenteerd historieverhaal van de vestiging der nieuwe bisschoppelijke hiërarchie in de Nederlanden, ingevolge den Pauselijken Bul ‘Super Universi’ van 12 Mei 1559, en bevat bovendien uitvoerige biographiëen van de roermondsche bisschoppen G. Lindanus en H. Cuyckius. Zijn verblijf als prior der Karthuizers in verschillende voorname kerkelijke centra had hem in staat gesteld over de stof, welke hij behandelt, zeer goed ingelicht te zyn. Te Roermond was hij bijzonder bevriend met Cuyckius, die hem bijna wekelijks in zijn cel aan de Swalmerstraat kwam opzoeken. Bij de samenstelling van dezen Commentarius heeft hij zelfs gebruik gemaakt van de geheime archieven van het bisdom. Het boek is behalve wegens zijn qualiteit ook nog hierom van geschiedkundige beteekenis, wijl de roermondsche bisschoppelijke archieven in den grooten brand van 1665 geheel zijn verloren gegaan. Deze leemte kan nu gelukkig ten deele worden aangevuld door hetgeen Havensius mededeelt.

Een tweede bekend werk van zijn hand is: Historica relatio duodecim martyrum cartusianorum qui Ruremunde in Ducatu Geldriae agonem suum feliciter compleverunt (Gand. 1608 apud Gualterum Manihum). Het is in het Nederlandsch vertaald en in druk uitgegeven door den roermondschen Karthuizer P. Michael Uwens, onder den titel Historie van twelf Martelaers der Carthuyser ordre, enz. (Roermond 1649). Voorts is de latijnsche uitgave herdrukt te Brussel in 1753. Merkwaardig is dat deze editie op het titelblad geantedateerd is: 1608, terwijl de drukker of diens woonplaats niet staan aangegeven. Het is de meest verspreide. Zooals Havensius in zijn voorrede meedeelt, hadden de roermondsche bisschop Cuyckius en de bossche bisschop Masius hem aangezet, om naar het voorbeeld van Willem Estius Hesselius, hoogleeraar in de theologie aan de Universiteit te Douay, die de geschiedenis der gorcumsche martelaren had bezorgd, een historische beschrijving te geven van de marteling der roermondsche geestelijken op 23 Juli 1572. De feiten zijn door hem te boek gesteld aan de hand van archiefstukken en mondelinge getuigenissen van geloofwaardige tijdgenooten. Verder schreef hij: Speculum Haereticae Crudelitatis (Colon. 1608 apud Servatium Erffers) (248 pag.); Commentariolus de vitae ratione et martyrio octodecim cartusianorum qui in Anglia sub rege Henrico VIII, ob Ecclesiae defensionem ac nefarii schismatis detestationem crudeliter trucidati sunt, een geschrift van den engelschen karthui-

[p. 732]

zer prior Mauritius Ghancaeus, die in Havens' tijd met zijn nog overige monniken in de belgische kloosters gastvrijheid genoot. Havens heeft dit werkje herzien en opnieuw uitgegeven.

De titels zijner overige uitgegeven en onuitgegeven geschriften staan o.a. vermeld in de Biogr. nat. de Belgique en ook bij Foppens.

Zie: Petreius, Biblioth. Cartusiana (Colon. 1609) 15-18; Miraeus, Origines Cartus. Monasteriorum (Colon. 1609), 28-29; A. Raissius, Origines Cartus. Belgi (Duaci 1632), 141-148; le Vasseur, Ephemerides Ordinis Cartusiensis III (Monstrolii 1891), 73-75; Foppens, Bibl. Belg. I, 96; Schutjes, Gesch. van het Bisd. den Bosch, IV 552; Habets, Gesch. v.h. Bisd. Roermond, I; van der Aa, Biogr. woordenb. der Ned. (1867) VI-VII, 88; Biogr. Nat. Belg. (Brux. 1884-1885) VIII 794-796; G. Hesse O.F.M., De Martelaren van Roermond, een bronnenstudie, Limburgs Jaarboek XVII (1911); Artikelen in De Nieuwe Koerier van 15, 22, 25 en 29 Juli en 5 Aug. 1922 van J.D.D. Keulers, P.J.M. van Gils, P. Albers, A.F. van Beurden, W. G(oossens); hs. no. 3856 der Bibl. Royale te Brussel, fol. 223-226: De vita et moribus V.P. Arnoldi Haventië Cartusiensis (v.d. Gheyn, Catal. des Manuscr. blz. 186); Anatectes pour servir à l'histoire ecclés. XVI, 211; van der Does de Willebois, Studiebeurzen, II, 185 e.v.; Keussen, Matrikel der univ. Köln II, 112.

In de uitgave der Historica Relatio van 1753 gaan aan den tekst 4 blz. vooraf, bevattend een Compendium Vitae van Havens getrokken uit Foppens en Hartzheim.

Scholtens