Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Deiman, Johan Rudolph]

DEIMAN (Johan Rudolph), geb. 29 Aug. 1743 te Hagen in Oost-Friesland, gest. 14 of 15 Jan. 1808 te Amsterdam, broeder van den voorgaande. Johan Rudolph was de jongste der vijf kinderen van Albertus Deiman, procureur te Hagen, en van Volke Hiddes. Zijne moeder ontviel hem reeds in zijn eerste levensjaar, zijn vader in 1757 of 1758, terwijl het gezin in ongunstige financieele omstandigheden verkeerde; want de vader verloor zijn beroep, toen de pruisische regeering alle procureurs, die den graad van doctor juris niet bezaten, uit hun ambt ontzette. De beide oudste broeders, van wie de een luthersch predikant te Utrecht en de ander apotheker te Amsterdam was, werden de voogden van Johan Rudolph en zonden hem naar een apotheker te Leer

[p. 380]

om zich in de artsenij-bereidkunde te oefenen; aldaar deed hij de eerste kennis der scheikunde op, waarin hij later zoozeer heeft uitgemunt. De vorderingen, die hij gedurende twee jaren maakte, waren zoo groot, dat zijn broeders besloten, hem in die richting te laten doorstudeeren; maar Deiman voelde meer neiging tot de studie der geneeskunde, en op zijn verzoek stonden zijn broeders toe, dat hij zich daaraan zou wijden. Hij ging aan de hoogeschool te Halle studeeren, verwierf er door zijn vlijt en begaafdheid de vriendschap der professoren F.C. Juncker en Ph. A. Boehmer en promoveerde tot doctor medicinae, den 13en April 1770, op een proefschrift de indicatione vitali generatim, hetwelk door Boehmer geroemd werd als ‘eene uitstekende proeve van geleerdheid’. Kort daarna vestigde hij zich als arts te Amsterdam. Aanvankelijk ging het hem niet voor den wind, totdat de bekwame amsterdamsche geneesheer Wolter Forsten Verschuur hem in bescherming nam, daar hij zijn bekwaamheid erkende. Toen Deiman eenmaal bekend was, groeide zijn praktijk allengs aan en vermeerderde nog bij het vertrek van Verschuur, die in 1780 professor te Groningen werd. Hij had veel doorzicht bij het stellen van diagnoses, en met zijn patiënten wist hij tactvol en opwekkend om te gaan. Zoo werd hij een geacht en bemind geneesheer. 15 Mei 1780 huwde hij Sophia Catharina Smit. Met groote werkkracht begaafd, besteedde Deiman de vrije uren, die zijn drukke praktijk hem overliet, aan studeeren, schrijven, het houden van redevoeringen of lezingen. Sedert 1775, toen hij zijn schrijversloopbaan begon met een vertaling van het verslag der geneeskundige proeven met den kunstmatigen magneet van den duitschen arts Unzer, schreef of sprak hij over medische onderwerpen: o.a. een verhandeling over het nut van den groei van boomen en planten tot zuivering der lucht (met medewerking van den natuurkundige A. Paets van Troostwijk); en eene over geneeskundige proeven en waarnemingen omtrent de goede uitwerking der electriciteit in verschillende ziekten. Het antwoord van Deiman en Paets van Troostwijk op de prijsvraag van het Bataafsch genootschap der proefondervindelijke wijsbegeerte aangaande den invloed, welke de natuurlijke electriciteit en hare verdeeling in den dampkring heeft op gezonde en zieke lichamen, werd met het gouden eeremetaal bekroond. Tevens verwierven hij en de amsterdamsche arts J.P. Michel eene bekroning bij de prijsvraag over de voor- en nadeelen van de koortsbast in de verschillende soorten der tusschenpoozende koortsen; welke vraag gesteld was door de Koninklijke maatschappij der geneeskunde te Parijs. Ook heeft hij verscheidene verhandelingen over medische onderwerpen voorgelezen in het amsterdamsche genootschap ‘Concordia et Libertate’; sommige daarvan zijn te vinden in het Algem. Magazijn van Wetenschappen, Kunst en Smaak (zie de opgave hieronder).

Deiman's grootste verdiensten echter liggen op het gebied der scheikunde. Zijn chemische onderzoekingen vallen in het tijdperk van 1780-1800, waarin onder de chemici strijd werd gevoerd tusschen de aanhangers der theorie van het phlogiston, (welke uitnemend uitgewerkt was door Stahl) en de aanhangers van Lavoisier, die tenslotte de onhoudbaarheid der phlogiston-theorie aantoonden. In den beginne was Deiman phlogisticus, maar na zijne ontdekking der ontleding van water door wrijvings-electriciteit in 1790 schaarde hij zich aan de zijde van Lavoisier (zie voor dezen wetenschappelijken strijd: Dr. H.P.M. van

[p. 381]

der Horn van den Bos, in Album der Natuur 1886). Het voornaamste werk uit zijn phlogistische periode is eene verhandeling over de verschillende luchtsoorten, onderling en met de damkringslucht vergeleken; samen met Paets van Troostwijk heeft hij dit werk uitgevoerd en de Hollandsche maatschappij van wetenschappen te Haarlem heeft hun daarvoor de dubbele gouden medaille toegekend (1787). Omstreeks 1790 stichtte Deiman te Amsterdam de vereeniging genaamd ‘de Hollandsche Scheikundigen’; behalve Deiman waren daarvan lid: Adriaan Paets van Troostwijk, Anthony Lauwerenburg, Nicolaas Bondt, Pieter Nieuwland, en na den dood van beide laatsten nog G. Vrolik. Ondanks hun betrekkelijk geringe hulpmiddelen hebben deze chemici zoo vele en zoo voortreffelijke werken tot stand gebracht, dat hunne tijdgenooten zich dit kleine gezelschap voorstelden als eene groote vereeniging, waarvan zij lid wenschten te worden. Het is waarschijnlijk, dat Deiman, onder wiens leiding de proeven genomen werden en wiens naam in al hunne verslagen het eerst genoemd wordt, de ziel van dit wetenschappelijk genootschap was. Ook in het buitenland stond hij als geleerde bekend: zijn proeven en onderzoekingen werden in buitenlandsche tijdschriften opgenomen en meermalen werd hem bij belangrijke vraagstukken de beslissing van het geschil als scheidsrechter opgedragen; zijn proeven golden als de ‘meest beslissende’. Zoo was zijne ontleding van het water door wrijvings-electriciteit een bewijs ten gunste van de theorie van Lavoisier en heeft zij het prijsgeven der phlogiston-theorie verhaast. Andere merkwaardige proeven uit zijn anti-phlogistische periode (na 1790) zijn die, welke hij nam ter verdediging van de enkelvoudigheid der stikstof; zij waren zoo beslissend, dat er voor de phlogistici geen hooger beroep meer mogelijk was, en dat hun theorie sindsdien had afgedaan. Mag men Deiman een der bekwaamste nederlandsche anti-phlogistici noemen, een der vroegsten was hij niet: Martinus van Marum en Alexander P. Nahuys gingen hem voor. Uit den tijd na zijn overgang tot de theorie van Lavoisier dateeren zijn proeven aangaande de zoogenaamde ‘verbranding’ van metalen in zwavel en die, welke leidden tot de synthetische samenstelling van het aethyleen en van het aethyleenchloride (1795); hij ondernam deze proeven in samenwerking met de ‘Hollandsche Scheikundigen’, naar wie ook nog thans het aethyleenchloride genoemd wordt ‘de olie der Hollandsche Scheikundigen’.

Behalve als medicus en chemicus was Deiman bij zijn landgenooten ook beroemd als philosoof, en wel als een der eersten, die de philosofie van Kant ‘op onzen vaderlandschen bodem overbragten, en zich als derzelver voorstander en vereerder openlyk verklaarde, onaangezien de veelvuldige tegenkantingen, die dezelve hier en elders ondervond’ (aldus J.E. Doornik). Reeds vroeg schijnt hij aanleg en neiging tot de wijsbegeerte gehad te hebben: op 2 April 1776 las hij in het genootschap ‘Concordia et Libertate’ zijne verhandeling over het nut der Wijsbegeerte, verder die over het Vooroordeel e.a. Van meer belang zijn de twee verhandelingen, volgens de beginselen der filosofie van Kant, getiteld de Grondkrachten der Natuur en de Levenskracht, welke, kort en duidelijk van stijl, getuigen van zijn groote belezenheid, gezond verstand, helder oordeel. Geroemd worden zijn

[p. 382]

essays over de Bestemming van den Mensch en van den Geleerde en die over de Strekking en den Geest der critische Wijsbegeerte. Deiman's geestdrift voor wetenschap en wijsbegeerte blijkt wel uit zijn uitroep, dat hij der Godheid dankbaar was, in de dagen van eenen Lavoisier, van eenen Kant geleefd te hebben. Hij werd lid van het Genootschap van konsten en wetenschappen te Utrecht op 9 Dec. 1778; van de Genees- en natuurkundige correspondentie-societeit te 's Gravenhage op 17 Juni 1782; van de Hollandsche maatschappij der wetenschappen te Haarlem, 12 Oct. 1783; van de Société Royale de médecine te Parijs, 17 Oct. 1785; van de Zeeuwsche maatschappij, 31 Oct. 1785; van de Maatsch. ter bevordering v.d. landbouw te Amsterdam op 2 Mei 1786; van het Bataafsch genootschap der proefondervindelijke wijsbegeerte te Rotterdam, 18 Aug. 1787; van de Société de médecine, chirurgie et pharmacie, sous la devise ‘AEgrotantibus’, te Brussel, 22 Dec. 1795; van het Genootschap ter bevordering van genees- en heelkunde, onder den zinspreuk ‘Occidit qui non servat’ te Antwerpen, 24 Germinal An VI; en eindelijk correspondeerend lid van het Rotterdamsche genootschap ter bevordering der koepok-inenting in 1807. Deiman was een ijverig voorstander der koepokinenting. Zijne stadgenooten toonden hem hun waardeering door hem aan te stellen als regent van het amsterdamsche gasthuis. De regeering droeg aan hem en aan S.J. Brugmans, P. Driesen en G. Vrolik de samenstelling van de Pharmacopoea Batava op. Koning Lodewijk Napoleon benoemde hem tot zijn lijfarts. Maar korten tijd daarna, tusschen den 14en en 15en Jan. 1808, stierf Deiman, diep betreurd door zijn familie, zijn vele vrienden en talrijke patiënten.

Hij schreef de volgende geneeskundige werken: de reeds genoemde vertaling van de geneeskundige proeven met den magneet, door Unzer, met voorrede van den vertaler (Amst. 1775); vertaling van een fransch werkje over den lintworm, met voorrede (1776); Verhandeling over het nut van den groei der Boomen en Planten tot zuivering der lucht (Amst. 1780); Waarnemingen omtrent de verbetering der lucht, door middel v.d. groei der planten in Mengelwerk der Hedend. Vaderl. Letteroeff. 1778 dl. VII, pag. 338-349; Verdere proefnemingen, ibid. 436-446, 481-490; Geneeskundige Proeven en Waarnemingen omtrent de goede uitwerking der Electriciteit in verscheiden Ziekten (Amst. 1779); Antwoord op den prijsvraag, aangaande den invloed, welke de natuurlijke Electriciteit en derzelver verdeeling in onzen dampkring heeft, op gezonde en zieke lichamen in Verhandelingen v.h. Bataafsch Genootsch. der Proefondervind. Wijsbegeerte, dl. VIII, 1787; Proeven met de Electrophoor in Mengelwerk der Alg. Vaderl. Letteroef. dl. II; Beschrijving van eene Electrizeer-Machine en van Proefnemingen met dezelve in het werk gesteld (Amst. 1789); Betoog dat de dierlyke dood en hetgeen daarmede gepaard gaat, op verre na zoo verschrikketyk niet is, als het zich aan onze verbeelding voordoet in Alg. Magazijn van Wetenschap, Kunst en Smaak, (Amst. 1791); Over den invloed v.h. Climaat op het dierlyk lichaam, ibid. 1793; Betoog, dat de vrees voor heerschende Ziekten inderdaad een middel is, om de besmetting der Ziekten te bevorderen en de Ziekte zelve gevaarlyker te maken, ibid. 1796; Bericht wegens het gebruik der warme en koude Baden in Alg. Konst- en Letterbode 1798.

Scheikundige werken: Antwoord op de prijsvraag aangaande den aard, de bestanddeelen en de

[p. 383]

werking der vaste (koolstofzure) lucht in Werken v.h. Rotterd. Genootsch. d. Proefonderv. Wijsbegeerte, dl. V, 1781; Antwoord op de prijsvraag: welke de waarlyk onderscheide soorten van luchtgelijkende vloeistoffen zijn, enz. in Werken der Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen, dl. XXIV, 1787. Men zie ook de werken der ‘Hollandsche Scheikundigen’, uitgegeven als Recherches Physico-Chymiques, door Laurent van Hulst (Amst. 1793), later vertaald als Verzameling van Natuur-Scheikundige Verhandelingen (Amst. 1799). Onder redactie van Deiman en ‘de Hollandsche Scheikundigen’ werd in 1793 uitgegeven de Nieuwe Scheikundige Bibliotheek, waarin een merkwaardige levensschets van Lavoisier door Deiman voorkomt. Voorts: Verhandeling over den Steen- en Metaalregen (Amst. 1806).

Wijsgeerige werken: de Grondkrachten der Natuur en de Levenskracht in P. van Hemert, Magaz. voor de Critische Wijsbegeerte, dl. III, p. 1 en dl. IV, p.71; De Bestemming van den mensch en van den geleerde, ibid. dl. V, p. 121 en dl. VI, p. 153; Over de Strekking en den Geest der critische Wijsbegeerte (Amst. 1805).

Tenslotte nog: Over den oorsprong der Bergen in Algem. Magazijn v. Wetenschap en Kunst 1787; Over de waarschijnlijkheid eener algemeene Hoofdstof, enz., ibid. 1788; Over het bestaan van onbezielde Dieren, ibid. 1795.

Van zijn portret bestaan prenten door R. Vinkeles, L. Portman, M. Houtman, Ph. Koning en J. Fr. Juegel.

Zie over hem: J.E. Doornik, Johan Rudolph Deiman gedacht (Amst. 1808); Dr. H.P.M. van der Horn van den Bos, Jan Rudolph Deiman in Album der Natuur 1886. Deze noemt op p. 20 een aantal tijdschriften en boeken, welke werken van Deiman bevatten.

Mortreux