Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Brandt, Geeraert (2)]

BRANDT (Geeraert) (2), zoon van Geeraert (1) Brandt en Neeltje Jeroens, geb. te Amsterdam 25 Juli 1626, gest. aldaar 12 Oct. 1685. Hij kreeg het eerst bekendheid als letterkundige door zijn treurspel de Veinzende Torquatus, waarin de geschiedenis van Hamlet, nu verplaatst naar het keizerlijk Rome, op bombastische en gruwelijke wijze ten tooneele wordt gebracht. Het stuk werd in 1645 op den amsterdamschen schouwburg vertoond en had groot succes. Reeds na weinige jaren gaf Brandt een bundel Gedichten (Rotterdam 1649, 8^o) uit, waarin hij zijn geheele productie tot dien tijd had verzameld. Daardoor kwam hij in aanraking met de amsterdamsche letterkundigen van zijn tijd, o.a. met van Baerle. Hij vatte liefde op voor diens dochter Susanna, geboren in 1622. Ter wille van deze beminde vrouw heeft Brandt in 1648 het vaderlijk beroep van werktuigkundige laten varen en ging aan de kweekschool der Remonstranten voor predikant studeeren. In 1652 werd hij bevorderd tot proponent en in datzelfde jaar als remonstrantsch predikant beroepen te Nieuwkoop. 22 Juli 1660 werd hij beroepen door de gemeente te Hoorn. Vandaar werd hij 24 April 1667 beroepen door de amsterdamsche gemeente, die hij tot zijn dood heeft gediend. Nadat Susanna van Baerle hem in 1674 was ontvallen, hertrouwde hij in het volgende jaar met Catharina van Zorgen.

Brandt is vooreerst bekend als dichter. Zijn ambt sloot van zelf een verdere loopbaan als dramatisch dichter uit en bracht hem even natuurlijk tot stichtelijke poëzie. Zoo gaf hij, na zijn bovengenoemde gedichten, als verpoozing ook van zijn wetenschappelijken arbeid uit Stichtelijke gedichten, vervaetende verscheide gebeden, plichten en opwekkingen ter godtsaeligheit (Amsterdam 1665, 4^o), die hij aan Pieter de Groot opdroeg. Meer heeft hij bij zijn leven niet uitgegeven. Wat evenwel van Brandt's latere gedichten nog hier en daar gedrukt werd of bij zijn leven ongedrukt bleef, is met zijn beide genoemde bundels uitgegeven als Poëzy (1688, 8^o en 1725, 4^o., 3 dln.). Daarin vindt men ook die tallooze epigrammen, bijschriften bij portretten en grafschriften, waaraan Brandt zijn grootste beroemdheid als dichter dankt en waarin hij eigenlijk alleen als zoodanig heeft uitgemunt. Terecht erkende ook Vondel Brandt's groote verdiensten in dit opzicht; hij noemde hem ‘een goed epigrammatist’. Verschillende van die korte gedichten van Brandt leven nog in de herinnering voort.

Toch heeft Brandt grooter verdienste als geschiedschrijver dan als dichter. Die werkzaamheid was hij reeds te Nieuwkoop begonnen; het lag voor de hand, dat hij, als predikant, begon met de kerkgeschiedenis. In de Groote Vergadering der Remonstrantsche Broederschap van 16 Aug. 1657 werd voorgelezen de volgende resolutie van Directeuren van 8 Aug. d.a.v.: ‘Alsoo deze Vergadering voorgekomen is, dat Ds. Gerardt Brandt verscheide stoffen tot de verhandeling van kerkelijke zaken behoorende in deze landen voorgeval-

[p. 185]

len, alreets by malkanderen vergadert heeft, zoo is 't dat de Directeuren raedzaem agten, dat men de voorn. Ds. Brandt versoeke en oplegge daerinne te willen voortgaen, om de Kerkelyke Historie van Wtenbogaert zalr. te willen continueren en te voltrekken tot welker einde yder lidt van de Broederschap zich verbonden zal houden om alle stoffen toetebrengen, die onder yder in 't particulier zouden mogen berusten; vertrouwende dat hetzelve tot voortplanting van de waerheidt en wederlegging van verscheide aucteuren voor dezen uitgegeven, uitermaten dienstigh zal zijn. En is deze resolutie in alle hare deelen bij de gansche Broederschap goedgekeurt, en opdat dit werk zijn voortgang hebben zoude, zoo heeft de Vergadering Ds. Brandt op het allerserieuste verzocht, dat Z.E. hetzelve ten dienste van haar wilde aennemen met belofte van alle de tegenwoordige broederen, Zijn E. alles toetebrengen wat dienaengaende dienstigh en noodigh kan zijn. Daer benevens wordt goedgevonden, dat alle onkosten, dewelke van Zijn E. in 't garen van eenige stoffen daertoe mogte gedaen worden, van de Broederschap dankelijk zullen gedragen worden. Al hetwelk Ds. Brandt voorgedragen zijnde, zoo heeft Zijn E. verklaert zulks aentenemen en daerin zich te zullen quyten naer vermogen, als zijnde in alle voorvallen genegen en bereidt, de gemeene zake der Remonstranten, zooveel in Zijn E. is, dienst te doen.’ Op deze wijze werd de grondslag gelegd voor Brandt's bekend kerkhistorisch went. Het eerste ontwerp daarvan verscheen al spoedig onder den titel: Kort verhael der reformatie en oorlogh tegen Spanje in en omtrent de Nederlanden (Amsterdam 1657, 12^o; 2e dr. met chronijxken tot 1658, Amsterdam 1658, 12^o; 3e dr. met chronijxken tot 1689, Rotterdam 1699, 8^o. 2 dln.; 4e dr. met kroniek tot 1700, Utrecht 1730, 8^o. 2 dln.; ook in fransche vertaling: Histoire abrégée de la réformation des Pais Bas, den Haag 1726, 8^o. 3 dln). Deze schets is door voortdurende nasporingen steeds uitgebreid, zoodat zij werd het breed opgezette geschiedwerk, de Historie der Reformatie. Bij zijn leven zijn daarvan slechts twee deelen uitgegeven (Amsterdam 1671, 1674, fol.). Eigenlijk beantwoordt alleen het eerste deel volkomen aan den titel; alleen daarin wordt de geschiedenis van de eigenlijke kerkhervorming in Nederland behandeld. In het tweede deel worden dan de geschillen tusschen de Remonstranten en de Contra-Remonstranten behandeld tot aan het bijeenkomen der Synode van Dordrecht. Het vervolg van de geschiedenis van deze periode heeft Brandt eveneens in twee deelen bewerkt. In het derde deel behandelt hij zeer uitvoerig de geschiedenis der synode; in het vierde zet hij de kerkgeschiedenis voort tot 1624. Deze twee deelen waren nog niet voltooid, toen Brandt in 1685 stierf; zij zijn herzien en afgewerkt door zijn jongsten zoon Johannes (1) en in 1704 te Amsterdam uitgegeven. Bij dit werk sluit zich ten nauwste aan Brandt's Historie van de rechtspleging gehouden in den jaaren 1618 en 19 ontrent de dry gevangen heeren Mr. Johan van Oldenbarnevelt, Mr. Rombout Hoogerbeets, Mr. Hugo de Groot (Rotterdam 1708, 4^o; 2e dr. Rotterdam 1710, 4^o; 3e dr. Rotterdam 1723, 4^o). Dat alles is zeer belangrijk en vormt nog altijd den grondslag voor de verdere studie van deze kerkelijk-staatkundige gebeurtenissen. Zonder twijfel heeft Brandt gestreefd naar onpartijdigheid; maar het is even zeker, dat hij volstrekt staat op het standpunt der Remonstranten, wat van een remonstrantsch predikant zeker niet opvallend is. Vandaar, dat Brandt's kerkgeschiedenis van den aanvang is bestreden door de Calvinisten, die trouwens ook van hun zijde

[p. 186]

deze dingen nooit objectief hebben kunnen beschouwen.

Brandt's historiestijl, gevormd naar dien van Hooft, werd nog meer dan in zijn Historie der Reformatie gewaardeerd in zijn nationaal werk bij uitnemendheid, Het leven en bedrijf van .... Michiel de Ruiter .... (Amsterdam. 1687, fol.; 2e dr. Amsterdam, 1701, fol.; 3e dr. Amsterdam 1732, fol.: 4e dr. door E.M. Engelbronner, Delft 1794-97, 5 dln. 8^o; 5e dr. door H.J. Spijker, Dordrecht 1835-37, 5 dln. 8^o; verkorting waarschijnlijk door S. Stijl in Levensbeschrijvingen van meest Nederlandsche mannen en vrouwen, dl. II, Amsterdam 1776, 8^o; bloemlezing door J. ten Brink, Arnhem 1864, 8^o; evenzoo door G. Kalff, Amsterdam 1907; duitsche vertaling: Leben und Thaten des Michaels de Ruiters, Amsterdam 1687, fol.; fransche vertaling: La vie de Michel de Ruiter .... traduit du hollandais, Amsterdam 1698, fol.). Brandt heeft zich voor dit werk zeer veel moeite gegeven; van de Ruyter's zoon Engel had hij de dagverhalen en de brieven en aanteekeningen van zijn vader ter inzage ontvangen; ook van andere, officieele en particuliere documenten heeft hij kennis mogen nemen. Zoo is een boek ontstaan, dat niet alleen op goede informatie berust, maar ook door zijn verheven, aanschouwelijken, aantrekkelijken stijl van den aanvang af in den goeden zin een echt volksboek is geweest; de groote figuur van de Ruyter verdiende zulk een standaardwerk, dat bovendien de grondslag voor de verdere studie van onze maritieme geschiedenis is gebleven, vooral na den brand in het ministerie van marine (1844), waarin ook vele belangrijke archivalia teloor gingen.

Van het historische werk moet verder worden genoemd de Daghwyzer der geschiedenissen (Amsterdam 1689, 4^o), een historische handleiding, verder zijn Historie der vermaerde zee- en koopstadt Enkhuisen, vervaetende haere herkomste en voortgangh ... Uitgegeven door E. van den Hoof (Enkhuizen 1666, 4^o; 2e dr. met een vervolg vermeerdert door S. Centen, Hoorn 1747, 4^o, 2 dln.). Maar vooral is Brandt bekend gebleven als de biograaf van onze twee grootste letterkundigen. Achtereenvolgens schreef hij het Leeven van Pieter Corneliszoon Hooft (1677; herdr. door J.C. Matthes, Groningen 1874, 8^o) en het Leven van Joost van den Vondel (1682; herdr. door E. Verwijs, Leeuwarden 1866, 8^o; 2e dr. door J. Hoeksma, Amsterdam 1905, 8^o). Beide werkjes berusten op persoonlijke kennis met de genoemde dichters, vooral met Vondel, en geven zooveel bijzonderheden, dat zij den grondslag blijven vormen voor verder onderzoek. Reeds in 1647 had Brandt de lijkrede opgesteld, waarmede Hooft in den amsterdamschen schouwburg door den tooneelspeler van Germes (V, 200) was herdacht; al was die rede ook grootendeels vertaald, naar de beroemde lijkrede van du Perron op Ronsard, zij was een goed stuk proza. Van veel meer belang en veel intiemer was Brandt's verhouding tot Vondel. Die verhouding was eigenaardig en onderging eigenaardige wisselingen, die niet voor Brandt's karakter pleiten. In 1644 was onder den titel Verscheide gedichten een uitgave van Vondel's kleine gedichten verschenen, die in 1650 onder den titel Poesy nog eens vermeerderd werd herdrukt. Vondel had daarbij bepaaldelijk de bedoeling om al zijn andere gedichten achter te houden; in het bijzonder zijn hekeldichten had hij ‘den nacht der vergetenisse toegedoemd’. Niettemin verscheen in 1647 te Schiedam (d.w.z. te Rotterdam) een bundel J.V. Vondel's

[p. 187]

Poesy, tweede deel, waarin juist al die oude hekeldichten en ook anti-roomsche stukken, die de dichter had willen onderdrukken, waren opgenomen. De voorrede, waarin vrij scherp Vondel's overgang tot de katholieke kerk werd gehekeld, was geteekend P. (d.i. Protestant). Vondel vermoedde niet, wie hem deze streek had gespeeld. Het staat nu wel vast, dat Westerbaen erachter zat en dat Brandt het werk heeft gedaan. Dat was nu van Brandt des te meer onoprecht, omdat hij in deze dagen vriendschappelijk met Vondel omging. In later dagen heeft hij dan ook deze in jongen euvelmoed begane daad betreurd en zich de vriendschap van Vondel ten volle waardig gemaakt.

Zijn portret is gegraveerd door P. van Gunst naar M. van Musscher, door J. Wandelaar en P. Schenck, geschilderde portretten kent men van de hand van G. Dou(?), verk. Amsterd. 1856, van J. Verkolje Sr., van onbekende kunstenaars in de Remonstrantsche kerk te Amsterdam (als portret van Caspar Brandt) in de Universiteit te Amsterdam, een miniatuur door A. van Halen in het Panpoeticon Batavum,

Zie: Joan de Haes, Leven van Geeraert Brandt ('s Gravenhage 1740, 8^o; de Haes was de zoon van een van Brandt's dochters); Loeff, De Nederlandsche kerkgeschiedschrijver Geeraardt Brandt (Utrecht 1864, 8^o); Penon, Bijdragen tot de geschiedenis der Ned. Letterkunde II, 85 vlg., 154 vlg., III, 37 vlg.; verder alle geschiedenissen der nederlandsche letterkunde, o.a. te Winkel, Ontwikkelingsgang I, 382, II, 166, 178, 325 vlg., 352 vlg., 358, 375 vlg., 383 vlg., 458 vlg., 483, 560 vlg., V, 99, 101, 111, 121; Kalff, Geschiedenis IV, 21, 451 vlg., 476, 500, V, 40 vlg., 73, 458 vlg., 487; de levensgeschiedenissen van Vondel, o.a. die van Leendertz (Ned. Hist. Bibl. III), 260 vlg., 288, 384; Tideman, De Rem. Broederschap, 4, 130, 145, 261, 279, 282, 299, 301, 353, 413, 417, 432, 446, 449.

Brugmans