Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Alardus, Amstelredamus]

ALARDUS Amstelredamus, geb. te Amsterdam in 1494 (of 1495), overl. te Leuven 1544, ontving deze theoloog en dichter zijn eerste klassieke opleiding op de latijnsche school te Alkmaar (1508-13) o.a. onder Bartholomaeus van Keulen, den voorganger van Murmellius, en na 1513 van dezen laatste. Tot 1510 was Alardus daar schoolkameraad met den later zoo beroemd geworden schilder Joannes Scorel, wiens groote triptick ‘De Calvarieberg’ in de Oude Kerk te Amsterdam na 1530 door A. in een gedicht geprezen is. In 1514 gaat A. studeeren aan de Leuvensche Universiteit, waar hij op 24 Januari 1515 den plechtigen intocht van Karel V bijwoont. Murmellius draagt in 1516 zijn uitgave van Persius op aan Alardus. Op 11 April 1517 is te Utrecht tot priester gewijd: ‘magister Alardus Petri de Amsterdamis’, ongetwijfeld onze A. - Hij had dus te Leuven reeds den rang van Magister (theologiae?) behaald, en de naam van zijn vader was Pieter. Omtrent zijn familie is overigens weinig bekend. In een brief aan den alkmaarschen rector Petrus Nannius beveelt hij, onder eenige bijzonder begaafde jongelingen, een neefje ter opleiding aan, zijn zusters kind. Uit de belangrijke aankoopen van handschriften en de kostbare uitgaven van boeken, die hij later doet, blijkt, dat A. gefortuneerd was. Op 1 Juli en 11 November 1516 en in 1517 is A. in vertrouwelijke briefwisseling met Erasmus, dien hij raad vraagt bij zijn studiën en steun bij het opsporen van handschriften. Toen A. in 1517 in Amst. of Utrecht was, antwoordde Erasmus hem uit Leuven. A.'s doofheid deed Erasmus schrijven: dat door zijn tong werd vergoed, wat aan zijn gehoor ontbrak. Alardus' eerst uitgegeven boek is: Epitome assis Budaeici, bij Thibault te Antwerpen; dit moet na 1519 zijn verschenen, omdat er geen vroegere drukken van dezen uitgever bekend zijn. Het bevat een beknopt overzicht van een door Guilielmus Budaeus, den geleerden humanist en graecoloog aan het hof van François I, in 1514-1516 te Parijs bij Badius verschenen werk: De asse et partibus eius. Het geeft een vergelijking tusschen de waarde der romeinsche munten, maten en gewichten met die van den renaissancetijd. A. wijdde zich dus toen aan het onderwijs. Tusschen 1517 en 1521 heeft A. Erasmus persoonlijk ontmoet te Leuven, en hij geeft op 7 Maart 1519 blijk van zijn groote vereering voor den meester door aan de deuren van de S. Pieterskerk aan te plakken, dat hij op den dag na Aschwoensdag in het Drietalen-College van Busleyden zou beginnen met de behandeling van een werk van Erasmus, vermoedelijk zijn Ratio seu methodus compendio perveniendi ad veramtheologiam, waarin een aanbevelend versje van A. voorkomt. De tegen Erasmus ingenomen theologische faculteit verbood nadrukkelijk deze voordracht. Men doet A. onrecht met te beweren, dat hij ‘iets van het kettersche zuurdeeg tot zich genomen heeft’ (Lindeboom, Bijbelsch Humanisme bl. 222) en dat hij niet zuiver roomsch zou gevoelen ten opzichte van de Eucharistie (ibid. 223). Zijn in 1532 uitgegeven Parasceve ad Sacram Synaxin, en zijn geschriften tegen de ketters bewijzen ontwijfelbaar het tegendeel.

Reeds lang was het Alardus' vurig verlangen de werken van den grooten nederlandschen humanist,

[p. 20]

Rodolphus Agricola uit te geven. In zijn brief aan Erasmus van 11 Nov. 1516 beklaagt hij zich bitter, dat de amsterdamsche bankier en maecenas Pompejus Occo, wonende in de Kalverstraat, in een huis genaamd ‘Het Paradijs’, en die de bibliotheek van zijn neef, den augsburgschen geneesheer Adolphus Occo geërfd had, dezen boekenschat zoo geheimzinnig en, naar Alardus meent, slordig bewaart. Hij heeft er zelfs geen catalogus van kunnen krijgen; maar daaronder bevindt zich ook het handschrift van Agricola's De Inventione Dialectica. Intusschen heeft A. te Deventer bij Jacobus Faber, tegen grof geld, er een slecht afschrift van kunnen koopen. Reeds in 1512 had hij eenige brieven en kleinere geschriften van Agricola tegen goede betaling kunnen verwerven van een geleerde jonkvrouw Barbara Liber, die te Alkmaar latijn onderwees; maar de codex van Occo bleef voor hem gesloten, vermoedelijk ook wel omdat Occo's schoonzoon, Herman Haio, op aansporen van Erasmus het werk wilde uitgeven. Maar in 1528 schrijft A. aan zijn vriend Clenardus, dat de codex al eenige jaren verdwenen was en door een deenschen hofbeambte was medegenomen naar Rome. Na 12 jaar is het handschrift terug en keurt Occo goed, dat A. het met Haio samen zal bewerken. Maar A. slaagde pas in 1539 om de Dialectica en de Lucubrationes bij Gymnicus te Keulen uit te geven, na vergeefsche pogingen bij verschillende drukkers. De uitgave kostte A. 100 goudgulden. Haio werd ziek en had zich teruggetrokken; hij stierf vóór 1541. Pompejus Occo overleed in 1537, door A. in een uitvoerig treurdicht bezongen.

Alardus had zich tot levensdoel gesteld de bestrijding der opkomende hervorming. Hiervoor heeft hij zich krachtig ingespannen, zoowel door prediking voor het volk, als door de uitgave van talrijke latijnsche boekjes om de geestelijken voor te lichten. De voorreden zijn geschreven te Leuven, Amsterdam, Keulen en Egmond. Enkele van zijn werkjes zijn door fraaie houtsneden van Jacob Cornelisz. van Oostsanen opgeluisterd. In 1522 schrijft A. te Leuven zijn Passio D.N.J.Chr., een meditatieboekje in verzen, en geeft het in 1523 uit bij Doen Pietersz. in den Engelenburcht te Amsterdam met een houtsnede van Jacob Cornelisz bij elke bladzijde. Hetzelfde jaar verschijnt bij dezen uitgever: Ritus edendi Paschalis Agni, over de Eucharistie, in verband met het ‘Wonder der H. Stede’, waarvan het o.a. een afbeelding door Jacob Cornelisz. bevat, benevens het portret van den schrijver door dezen kunstenaar, zooals dit in vele van zijn boekjes staat. Te Keulen, bij Petrus Quentell, geeft A. in 1532 uit: Parasceve ad Sacrosanctam Synaxin, of Voorbereiding tot de H. Communie, waarin ook voorkomt een Panegyris op Karel V bij zijn bezoek aan Amsterdam en de H. Stede. Met den amsterdamschen rector der latijnsche school, Cornelius Crocus bestreed A. in 1531 in één geschrift de dwaalleeren van den scholarch Joannes Sartorius, die daar o.a. onderwijs gaf in het Hebreeuwsch. Dit boekje, Epistola Cornelii Croci, is in dat jaar te Keulen uitgegeven bij Melchior Novesiensis.

Sedert zijn eerste opleiding te Alkmaar was A. steeds in aanraking gebleven met de Benedictijner-Abdij te Egmond, waar de abt Meinard Man tot zijne verwanten behoorde. Herhaaldelijk verblijft hij in dit klooster en beschrijft hij in dicht en proza de bibliotheek en de kunstschatten, ook den tuin en de gehouwen, prijst hij de gastvrijheid, vroomheid en geleerdheid der abten en monniken. Uit 1539 dagteekenen twee boeken, die bijzonder

[p. 21]

hiermede verband houden: Selectae Similitudines (Leuven, Gymnicus, 1539) opgedragen aan den Bisschop George van Egmond, en door dezen van een aanbevelingsbrief voorzien; en Marbodaei de gemmarum lapidumque pretiosorum formis (Keulen, Hero Alopecius, 1539), waarvan A. in de Abdij een handschrift had aangetroffen. Wederom verscheen, in 1527 bij Rutgerus Rescius te Leuven, een geschrift van A. ter verdediging van het H. Sacrament: Dissertatio de Augustissimo Sacramento adversus pestilentissima Sacramentariorum venena; en in 1539 werd te Solingen bij Joannes Soter van hem uitgegeven: Baptismus Christianus (tegen de Wederdoopers), evenals Haeretici Descriptio. Te Parijs gaf A. in dit jaar uit: Descriptio Ecclesiastica, sive concinnatoris Evangelia, ten behoeve der predikers. Een praktisch boekje voor den boeteprediker door A., kwam in 1542 weder van de pers bij Rescius: Sylvulae novae concionum poenitentialium, sive de vulneribus animae et eorundem remediis. Van 1541 (Leuven?) is Theophilacti Bulgariae Archi-Episcopi Epistola door A. vertaald en gecommentarieerd. In 1541 vertoefde A. weder te Amsterdam, in het S. Mariënconvent in de Nes, waarschijnlijk voor een langer verblijf, want hij had zijn bibliotheek medegebracht. Op Allerzielendag, terwijl A. aan het preeken was in de H. Stede, aan den overkant van het Rokin, ontstond er brand in het klooster en redt A. met moeite zijn boeken, bijgestaan door zijn vriend Nicolaas Cannius. Op aansporing van Ruardus Tapper, den inquisiteur, gaf Antonius Dunaeus te Antwerpen in 1541 nog van A. uit: Dissertatiunculae tres breves ac pernecessariae: De peccato originali ex Adam. De justificatione per Christum en De Justorum operibus et meritis. Een boekje, dat onvindbaar schijnt, en vermoedelijk zijn laatste werk is, werd door A. in 1543 te Utrecht bij Herman Borculo uitgegeven, getiteld: Praeconium Divi Nicolai, waarin hij, volgens Lelong, die het vermeldt, de geestelijken berispt. Er valt nog een werkje van A. te vermelden, Gallinae unicum piae sollicitudinis atque sollicitae pietatis sumbolum, dat hij opdroeg aan zijn vriend den antwerpschen senator Franciscus Birckman bij zijn huwelijk. Alardus is overleden te Leuven in 1544 en vermaakte zijn boeken aan het Weeshuis te Amsterdam. Hij had voor zich dit grafschrift gemaakt: Tota tegit tellus, qui Tellus tota vocatur en is daar in de S. Franciscus-kerk begraven.

De boekjes van A. zijn te vinden in het Museum Plantijn te Antwerpen en de Universiteits Bibliotheken te Gent en te Amsterdam.

Zie, naast Foppens en Paquot, Wagenaar, Amsterdam III, 196; Lelong, De Reformatie der stadt Amsterdam, 1729; Archief Aartsbisdom Utrecht, 1897, bl. 28; H.E. van Gelder, Geschiedenis der Latijnsche school te Alkmaar I, 1905; P.S. Allen, Opus Epistolarum Erasmi, 1910, Dl. II en III; H. de Jongh, L' Ancienne faculté de théologie de Louvain, 1911; H.J.E.M. van der Velden, Rodolphus Agricola I, 1911; J. Lindeboom, Bijbelsch Humanisme, 1913; J.F.M. Sterck, Onder Amsterdamsche Humanisten in Het Boek VI, 1917; Nijhoff - Kronenberg, Nederlandsche Bibliographie van 1500-1540.

Sterck