Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Waldeck, Franz, graaf von]

WALDECK (Franz, graaf von), bisschop van Munster. Hij volgde 1 Juni 1532 den onverwacht te Fürstenau 14 Mei overleden bisschop hertog Erich van Braunschweig-Grubenhagen op en was toen reeds sinds 10 Febr. 1530 administrator van Minden, terwijl hij 11 Juni 1532 ook het bisdom Osnabrück verkreeg. De rol, die hij gespeeld heeft in de periode van het regiment der wederdoopers te Munster, is bekend en het verhaal daarvan behoort hier te plaatse bovendien niet uitvoerig te worden gedaan. In den nacht van 25 op 26 Dec. 1532 werden zijne raadslieden, te Telgte (prent van Telgte bij Tumbült, Wiedertäufer, 57) vergaderend, door een legertje van munstersche burgers overvallen. Terwijl de meesten werden gegrepen, ontging de bisschop slechts datzelfde lot, omdat hij zich den dag te voren naar Iburg begeven had. 25 Juni 1535 viel Munster door het verraad van twee overloopers weder in zijne handen. In hoeverre hij zelf deel heeft gehad aan het rechtsgeding en de wreede straffen tegen de gevangen wederdoopers, weet ik niet, van nature was hij veeleer goedig, zinnelijk en hij doet ons vaak denken aan de gelijksoortige natuur van Nicolaas van Nieuwland, den wij(n)bisschop van Utrecht, later bisschop van Haarlem, die bij Alva voor de ketters opkomt. Waldeck was stellig hervormingsgezind en van belang is, wat hij op dit punt in Groningen heeft beproefd. Daar was reeds vóór 1536 in gemeenschappelijk overleg van kerk en overheid eene kerkorde van zes artikelen ingevoerd in erasmiaanschen geest. De geestelijkheid moest het Evangelie prediken volgens de Schrift, opdat de kerk langs geleidelijken weg zou kunnen gezuiverd worden. Opmerkelijker nog is Waldecks concept voor eene zuiver reformatorische kerkenordening. Zijne reformatorische gezindheid blijkt ook uit zijne betrekking met Alb. Hardenberg, die Wessels werken uitgaf en er zijn Vita Wesselii vóór plaatste. Waldeck belastte hem met eene zending naar den aartsbisschop van Keulen, Herman von Wied, onder wien het bisdom Munster ressorteerde, in verband met de reformatie die daar groote vorderingen maakte, zoodat von Wied zelfs eene Butzeriaansch-Melanchtoniaansche regeling invoerde (boven I 1024). Waldeck bevorderde de hervorming in zijn bisdom Osnabrück door daar den lübeckschen superintendent Herman Bonnus te doen beroepen. Gelijksoortigen arbeid wilde hij nu ook in Groningen verrichten. Onder Munster stond n.l. het platteland van Groningen behalve het Goorecht; de stad behoorde tot het ressort van het aartsdiakonaat van den domproost van Utrecht. Omstreeks 1543 nu deed hij, hetzij voor zijne gansche diocees, hetzij voor een deel daarvan

[p. 1091]

eene kerkorde opstellen door magister Herman Buning, een munstersch dignitaris, misschien officiaal der Ommelanden. De bedoeling ervan is duidelijk: hij wil eene territoriale kerk oprichten d.w.z. het bisdom Munster onttrekken aan den Paus, aan zijn macht en daardoor meteen aan ‘den erdoem under den pawesdoem’. Voortaan zou het stift Munster naar de voorschriften van het Evangelie worden ingericht. Uit den inhoud dezer Refformation unde christliche Kerckenordeninghe dorch mester Herman Buning up bevel des hoechweerdige .. heren Ffranszes bisschop to Munster unde Oszenbrugge .. upgerichtet halen wij het volgende aan. Pastoors en kapellaans zullen geregeld des Zondags prediken en den (luth.) catechismus uitleggen. De doop zal ‘up duedesch’ (in het (neder) duitsch) bediend worden, opdat de ‘paden (de peeten) moegen verstaen, wath de hillige doepe sij unde det se derto sluiger (ijveriger) var dat kindt bidden’. Het avondmaal wordt in beide gestalten toegediend en het sacrament niet langer in de monstrans bewaard en rondgedragen. Men mag zijn vertrouwen niet op de heiligen stellen, maar alleen op Christus, ‘de alleyne genoech hedaen hefft voer onse sunde’. Het coelibaat wordt afgeschaft, ‘daernae schollen de pastoren unde cappellanen na der leer Pauli eere echte huesvrouwe hebben’. De zorg voor het bezoldigen der pastoors is den kerspellieden opgedragen, ‘wenthe hebben de huesluede velle gegeven in erdoem under den pawesdoem, so sindt sie schuldich, det se nu under dem Evangelio veele meer doen to underholdinge oerer pastoeren, de enne nu recht und reijne det woerth Gades predicken’. Daarentegen blijven biecht, absolutie, heiligendagen. De geest der kerkorde is derhalve onverdacht luthersch. Van eenig gevolg van dit concept blijkt niet, al boden de Ommelanden voor reformatie een geschikt terrein. Zoo min als eenig ander onzer gewesten is Groningen luthersch geworden. Als de hervorming vasten voet zal krijgen, zullen er ‘swingelsche predicanten’ spreken, zooals Abel Eppens (zelf niet luthersch, al heeft hij Wittenberg bezocht en er Melanchthon mede begraven) op het jaar 1566 aanteekent. Wat Waldeck aangaat, deze reformatorische bemoeiingen, ook zijn toetreden in 1543 tot het Smalkaldisch verbond, veroorzaakten strubbelingen met den munsterschen clerus, zelfs wilde paus Paulus III hem 1547 afzetten. Doch daarvoor bewaarde hem de herinnering aan zijn optreden tegen de wederdoopers. Maar in 1553 verjoeg de hertog van Brunswijk hem uit Osnabrück en Minden, hij vluchtte naar Munster en overleed daar nog in dat jaar.

Zie: Refformation unde christ. kerkenordeninghe enz. uitg. C.P.L. Rutgers in Historische avonden I, Gron., 1896, 265-276, tekst en ophelderingen; H. Detmer, Johann von Leiden, 1903, 69; dez., Bernhard Rothmann, 1904, 50, 55, 61; Brucherus, Gesch. kerkh. in Gron. 421 vlg.; de Hoop Scheffer, Kerkherv., 311 vlgg.; Pont, Gesch. luth. i.d. Nederl. 208; Abel Eppens tho Equart, Kroniek, uitg. Brugmans, I 177; Doopsgez. Bijdr., 1888, 37; 1899, 5.

L. Knappert