Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Valerius, Adriaan]

VALERIUS (Adriaan), geb. te Middelburg, overl. te Veere 27 Jan. 1625. De naam is niet gelatiniseerd uit Woutersz. of Waltersz., gelijk Loman en nog Kalff meenen. Eene familie de Valéry was reeds in de 16de eeuw te Veere gevestigd, aldaar vermoedelijk gekomen in het gevolg der bourgondische heeren, die het slot Zandenburg bewoonden. In 1569 was er te Middelburg een François le Valery of Valerius poorter, dien wij 1581 als klerk aantreffen bij de kapiteins der schutterij, 1592 als notaris. Hij huurde toen voor 6 £ 's jaars een der winkels of comptoiren van de nieuwe beurs op den Burg. Hij was een liefhebber van muziek en kocht in 1575 van de stadsregeering het kleine orgel uit de gesloopte Westmonsterkerk. Hij was hoogstwaarschijnlijk de vader van onzen Adriaan. In Dec. 1606 werd de zoon ook notaris te Veere, en was daar ook schepen, raad en licentmeester. Hij was bemiddeld genoeg om des zomers een buitenverblijf te Sandijck te bewonen, waar hij zijne kennis van de vogelwereld opdeed. Hij was gehuwd met 1o.: Christina Adriaansdr. van Brouwershaven (± 1596) en 2o. Elisabeth Bouwensdr. de Munck. Uit deze huwelijken zijn kinderen geboren, een zoon J. ⋆⋆⋆, die weèr de vader was van Adriaan, ged. Juni 1629 te Veere, eene dochter Catharina, later gehuwd met den weduwnaar Hendrik Cornelisz. Somer.

[p. 991]

Valerius was deken der kamer van rhetorica te Veere ‘In reynder jonste groeijende’ en beoelende de dichtkunst. In de Zeeuwsche Nachtegael komen verzen van hem voor. Doch beroemd is hij geworden door zijn Nederlantsche Gedenckclanck. Kortelick openbarende de voornaemste geschiedenissen van de seventhien Nederlantsche provintien, tsedert den aanvang der inlandsche beroerten ende troublen tot den jare 1625. Verciert met verscheydene aerdige figuerlicke platen ende stichtelijcke rimen ende liedekens, met aanwijzingen soo uyt de boecken van geleerde mannen tot verklaringe der uytgevallen saecken dienende. De liedekens (meest alte nieuw zijnde) gestelt op musijck-noten, ende elck op een verscheiden voys beneffens de tablatuer van de luyt en de cyther. Alles dienende tot stichtelijck vermaeck ende leeringhe van allen liefhebbers des vaderlants. Als inleiding een kort verhaal van de opkomst der Spaansche macht. Het boekje werd namens de erven door zijn zoon J. opgedragen aan de Staten van Zeeland en te Haarlem gedrukt. Het privilegie van de Staten-Generaal is van 14 Juli 1626. Het is een werk ‘tintelende van oudnederlandsche kracht, moed en vroomheid’ (Dr. J.P. Heye). Een prachtig bewaard exemplaar van den eersten druk met de negen zeldzame koperprenten is in de bibliotheek van het Zeeuwsch Genootschap. Een ander exemplaar kocht de Nederlandsche Koraalvereeniging. Zie ook Catalog. der Mij. der Ned. Letterk. II 48.

Het typografisch fraai uitgevoerde boek is vooreerst voor de krijgsgeschiedenis van 1621 tot 1624 van belang (de Wind, Bibl. Ned. Geschiedschr. 485), maar zijne hooge waarde schuilt in den ons hier bewaarden schat van nationale liederen en zangwijzen, telkens ingevoegd in het prozaverhaal der gebeurtenissen, ter plaatse waar de historische aanleiding tot hun oorsprong vermeld wordt. Maar over de auteurs geen woord. Of V. zelf er een of meer heeft gedicht, weten wij niet (Kalff). Groot, zes en zeventig, is de voorraad der zangwijzen, alle met luit- en citherbegeleiding, sommige met eene tweede zangstem, bassus, enkele ook nog met een derde, superius, juist zooals de Souterliedekens van Clemens non papa, Antw. bij Tielman Susato, 1566. De wijzen zijn van nederlandsche, duitsche (de ‘Allemanden’, toch niet alle van duitschen oorsprong), fransche, engelsche of italiaansche herkomst. Overigens verwijzen wij voor de harmonie en oorsprong der liederen naar de toelichting vóór de aan het einde te noemen uitgave van A.D. Loman, waarin men ook over de liederen zelve tal van belangrijke wetenswaardigheden vindt. Dit werk van wijlen prof. Loman is van 1871. Sinds werden vele liederen uit den Gedenkklank door onze a capella-koren, door zangvereenigingen en ook door het oplevend nationaal gevoel algemeen geliefd bij onze toch niet zangerige natie. Liederen als:

‘Hoe groot o Heer en hoe vervaerlic’.

‘Maximiljanus de Bossu ben ick een graef geheeten’.

‘O Nederlant, let op u saeck’.

‘Geluckig is het lant, dat God den Heer beschermt’.

‘Wilt heden nu treden voor God den Heere’.

‘Waer dat men sich ook keerd of wend’.

‘Merck toch hoe sterck nu int werck sich al steld’.

‘O, Heer, die daar des hemels tente spreyt’.

zijn nu wel gemeengoed geworden. Men vindt ook liederen uit den Gedenkklank in tegenwoordige

[p. 992]

godsdienstige liederenbundels. In dien van den Nederl. Protestantenbond no. 212 vindt men wel de (gewijzigde) melodie van ‘Geluckig is hetLand, dat God den Heer beschermt’, maar de woorden zijn geheel anders, en zoo kon Nagtglas zeggen, dat hij het in den Gedenkklank niet vinden kon. Daarentegen is no. 237 (o Heer die daar des hemels tente spreidt) en no. 238 (Wilt heden nu treden voor God den Heere) zonder verandering opgenomen, maar no. 315 (Hoe groot o Heer en hoe vervaerlic), schoon genoemd ‘uit Valerius' Gedenckklanck’ is helaas weder onherkenbaar gewijzigd.

Zie: Nagtglas, Levensber. van Zeeuwen II, 809 vlgg.; A.D. Loman, Toelichting (1-51) vóór Oud- Nederlandsche liederen uit den Nederlandschen Gedenckclanck van Valerius, Utr., Roothaan, 1871, 19 liederen met klavierbegeleiding; Kalff, Gesch. Letterk. IV, 389 vlg.; P.C. Labrijn over Twee geslachten Valerius in Fam. blad 1905, XVII, 380.

L. Knappert