Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Valentijn, François]

VALENTIJN (François), zoon van Abraham Valentijn en Maria van Rijsbergen, geb. te Dordrecht 17 Apr. 1666, gest. te 's Gravenhage 6 Augustus 1727. Hij werd in 1682 te Leiden als student in de godgeleerdheid ingeschreven. Een jaar daarna was hij reeds proponent; in 1684 werd hij praeparatoir geëxamineerd in de classis Dordrecht. In datzelfde jaar werd hij benoemd tot predikant in Oost-Indië en vertrok in 1685 met het jacht Moerkappel van Hellevoetsluis naar Indië. Zijn reis heeft hij evenals zijn terugreis in zijn Uyt en Thuysreyze beschreven. Spoedig na zijn komst te Batavia werd hem Ambon als standplaats aangewezen; hij vond daar een gemeente, die voor drie vierde gedeelte uit inboorlingen bestond. Hij vond in Ambon bovendien den bekenden natuuronderzoeker Rumphius, den schrijver van den Hortus Amboinensis en de Amboinsche rariteitkamer. Van Ambon uit deed Valentijn verschillende dienstreizen naar Banda, Banda Neira, Lonthori, Poeloe Ay, de Oeliassers, Ceram en elders en leerde zoo een groot deel van dit deel van den archipel kennen. In verband met zijn ambt leerde hij natuurlijk Maleisch; in 1689 kon hij zelfs aan een bijbelvertaling in die taal beginnen. Ook de berijmde psalmen, den Heidelbergschen catechismus, de formulieren van eenigheid, de apocryfe boeken en den inhoud der bijbelsche geschriften vertaalde hij in het Maleisch. Nog vervaardigde hij een bijbelsch spreukenboek, stelde een vergelijking tusschen de hebreeuwsche en de maleische talen op en vertaalde twee oorspronkelijke maleische werken, de geschiedenissen van Nabi Youssef en Nabi Mousa. Later heeft hij nog een maleisch-nederlandsch woordenboek uitgegeven.

In 1688 verwisselde hij voor korten tijd zijn standplaats Ambon met Banda. In Mei 1694 kreeg hij verlof en vertrok in Dec. van dat jaar met de Waddinxveen van Batavia naar patria. In 1695 kwam hij daar aan en vestigde zich te Dordrecht. Daar bleef hij wonen tot 1705, gewoonlijk bezig met zijn verzamelingen en met zijn wetenschappelijk werk, waartoe hij in Indië de bouwstoffen had verzameld; ook anderen, uit Indië teruggekeerd, verschaften hem waardevolle gegevens. In 1705 besloot hij naar Indië terug te keeren; 8 Maart van dat jaar hield hij in de groote kerk een Afscheyds-predicatie, die sedert ook werd gedrukt. In Mei ging hij scheep op 't Hof van Hpendam. Na zijn aankomst te Batavia bleef Valentijn daar nog een half jaar, meest bezig aan zijn maleische bijbelvertaling. Tegen zijn zin werd hij toen als veldprediker aangewezen bij de expeditie op Oost-Java tegen Soerapati. Daar had hij veel te lijden van ziekte en ongemak; maar niettemin heeft hij deze expeditie beschreven in zijn Beschrijvinge van Groot-Java. Wegens ziekte keerde hij naar Batavia terug, vanwaar hij begin 1707 weer naar zijn oude standplaats Ambon vertrok. Toen de regeering hem in 1712 naar het ongezonde Ternate wilde zenden, weigerde hij en beriep zich op Bewindhebbers. Hij werd daarom door den gouver-

[p. 990]

neur-generaal uit zijn ambt gezet en naar Nederland gezonden. In November 1713 scheepte hij zich te Batavia in op de Engewormer. Na een moeilijke reis kwam hij in 1714 te Hellevoetsluis aan; hij vestigde zich daarna in zijn vaderstad Dordrecht. Daar bleef hij wonen, in hoofdzaak werkzaam aan zijn groot boek over Oost-Indië en aan zijn verzamelingen. In 1726 verhuisde hij naar den Haag, waar hij ook is gestorven; hij werd evenwel in zijn vaderstad in de groote kerk begraven. Hij huwde in 1692 met Cornelia Snaats, weduwe van Hendrik Leydekker, waardoor hij in het bezit kwam van een aanzienlijk vermogen.

Valentijn is altijd het meest bekend gebleven door zijn hoofdwerk Oud en Nieuw Oost-Indien (Dordrecht, Amsterdam, 1724-1726, 5 dln. fol. Verkorte herdruk door S. Keyzer, 's Grav. 1856-1858, 3 dln. 8^o. Nieuwe titeluitg. 1862). Zijn werk blijft de grondslag vormen van iedere studie over Indië. Valentijn is zeldzaam volledig; het boek is daardoor een goudmijn van een overvloed van gegevens; alles, wat destijds bereikbaar was, is door hem bijeengebracht. Maar er is geen sprake van, dat dat alles is verwerkt. Uit de uiteenliggende steenen is geen gebouw opgetrokken. Gevoel voor proportie was den schrijver geheel vreemd; hij werkt belangrijk en onbelangrijk door elkander. Van de beteekenis van hetgeen hij beschrijft heeft hij geen begrip; zijn geschiedbeschouwing is even ordinair als zijn levensopvatting. Zijn stijl is zeer onbeholpen en vervelend. Hij legt nergens verband; vaak beperkt zich zijn geschiedverhaal tot anecdoten. Toch heeft hij zooveel stof verzameld, dat zijn werk zeer veel gegevens bevat, die men alleen bij hem kan vinden; juist daarom is het ook nog steeds onmisbaar.

Schilderijen door A. Houbraken, J. Boonen, A. Boonen. Prenten door P. van Gunst, F. Boonen, J. Houbraken.

Zie: Huet in Nederland 1879, III, 325 vlg., herdr. Litt. Fant. XI, 3 vlg.; S. Kalff, Ind. Gids 1900, II, 907 vlg., herdr. Karakters uit den pruikentijd, 203 vlg.; Nav. VI, 193 vlg.

Brugmans