Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[p. 195]

[Gansfort, Wessel]

GANSFORT (Wessel), Gosfort e.a., bijgenaamd ‘Lux mundi’ en ‘Magister contradictionis’, geb. ± 1419 te Groningen, gest. 4 Oct. 1489 aldaar.

Als knaap bezocht hij waarschijnlijk de St. Maartenschool te Groningen. Door de liefdadigheid van Oda Jarges, weduwe van den Groningschen burgemeester Coppen Jarges, werd hij ± 1428 in staat gesteld verder het onderwijs, wellicht eerst te Groningen, kort daarna in de school te Zwolle, te volgen. Te Zwolle werd hij, onder het rectoraat van den rector van het Fraterhuis Dirk van Herxen, in het ‘Domus parva’, een der convicten van de Broeders van het gemeene leven, opgenomen. Nadat hij de Zwolsche school had afgeloopen, werd hij hier tot leeraar aangesteld en gaf hij o.a. onderwijs aan Johannes Canter van Groningen en waarschijnlijk ook aan Herman Torrentinus. Van het convict uit bracht hij meermalen een bezoek aan Thomas à Kempis op den Agnietenberg. Ofschoon hij er over gedacht heeft monnik op den Agnietenberg te worden, dreef zijn begeerte naar kennis hem toch naar de Universiteiten. In het najaar van 1449 werd hij als student in de ‘artes’ te Keulen ingeschreven; hier nam hij zijn intrek in de ‘Bursa Laurentiana’. 1 Dec. 1450 werd hij Baccalaureus artium, in 1452 werd hij - waarschijnlijk in de maand Maart - gepromoveerd tot Magister artium. 20 Dec. 1452 werd hij vrijgesteld van de academische werkzaamheden en vertrok hij, vermoedelijk naar Leuven. Ongeveer 1454/55 vertoefde hij te Parijs, waar hij in aanraking kwam met de voormalige Leuvensche Hoogleeraren Hendrik van Zomeren en Nicolaas van Utrecht. Ook ontmoette hij hier wellicht zijn lateren bestrijder Anthonius de Castro. 15 Aug. 1455 werd hij als Hoogleeraar in de Faculteit der vrije kunsten te Keulen opgenomen. Gedurende zijn tweede verblijf te Keulen legde hij zich toe op de studie van het Grieksch en het Hebreeuwsch en verdiepte hij zich in de werken van Rupert van Deutz (overl. 1135). In dezen tijd genoot Wessel waarschijnlijk den omgang met Johan Pupper van Goch en Gabriel Biel. Keurvorst Frederik van de Paltz noodigde hem naar Heidelberg, waar hij 1 Juni 1456 werd ingeschreven en sedert 23 Juni werkte in de ‘via antiqua’. Hier kwam hij van nabij in aanraking met de theologische twisten tusschen de ‘antiqui’ en de ‘moderni’. In 1458 vertoefde hij kort te Zwolle bij de Broeders van het gemeene leven. In hetzelfde jaar vertrok hij over Keulen, waar hij een verzoek van den Keurvorst om opnieuw naar Heidelberg te komen afwees, naar Parijs. In 1459 is hij te Parijs aangekomen. Onder invloed van Van Zomeren en Nicolaas van Utrecht ging hij hier van de Realisten tot de Formalisten over. De Formalistische richting bevredigde hem korten tijd daarna evenmin en hij schaarde zich vervolgens onder de Occamisten. Tusschen 1460 en 1470 vertoefde Wessel vermoedelijk te Parijs, ofschoon hij een enkele maal deze stad verliet en o.a. een bezoek aan Angers bracht. Een publieke betrekking schijnt hij voor zichzelf niet te hebben bekleed, hij studeerde er hoogstwaarschijnlijk voor zichzelf. Te Parijs maakte hij in dezen tijd kennis met den jurist Ludolf van Veen en misschien ook met den lateren Deken van Naaldwijk Jacobus Hoeck. In 1470 vinden wij Gansfort te Rome, waar hij in gezelschap van Francesco della Rovere (den lateren Paus Sixtus IV) en Bessarion vertoefde. Van Rome uit keerde hij naar Parijs terug, waar wij hem opnieuw in 1471 aantreffen. Hier kwam hij in aanraking met Reuchlin. Ten gevolge van de in

[p. 196]

1473 aan de Parijsche Hoogeschool gevoerde twisten, heeft Wessel zich waarschijnlijk genoodzaakt gezien Parijs te verlaten. Bisschop David van Bourgondië noodigde hem aan zijn hof, maar Wessel schijnt aan deze uitnoodiging geen gevolg te hebben gegeven en vertrok ± 1473 naar Rome, waar hij een ontmoeting had met Paus Sixtus IV. Van Rome reisde hij naar Florence; in 1474 was hij te Venetië. Van daar keerde hij, na wellicht nog een bezoek aan Bazel te hebben gebracht, naar zijn geboorteland terug (± 1475). Tusschen 1475 en 1489 (†) vertoefde hij in hoofdzaak te Zwolle, op den Agnietenberg, in het klooster te Aduard en te Groningen. Als lijfarts van den Bisschop verkeerde hij meermalen aan het hof van David van Bourgondië, die hem zijn bescherming tegen de inquisitie verleende. In 1477 en 1479 ontmoeten wij Gansfort te Zwolle; in 1479 maakte hij voor deze stad deel uit van een politieke zending naar den bisschop te Wijk bij Duurstede. Bij het sterfbed van den rector van het Zwolsche Fraterhuis (overl. 4 Mei 1482) trad hij op als geneesheer. Terwijl hij vóór 1482 behalve te Zwolle meermalen op den Agnietenberg logeerde, vertoefde hij na dien tijd vooral te Aduard en te Groningen. Het was in deze jaren, dat tal van beroemde Humanisten als Agricola e.a. het Aduarder klooster bezochten. Hier bereikte Wessel o.a. een verzoek van Koning Lodewijk XI om naar Parijs over te komen, maar Gansfort bedankte ± 1486 vestigde hij zich voor goed in het Clarissenklooster te Groningen, waarheen zijn ‘famulus' Goswinus van Halen hem een tijdlang vergezelde. In het convent ontving hij bezoeken o.a. van Agricola, Oostendorp en Torrentinus. Van hieruit correspondeerde hij met Jacobus Hoeck, Alexander Hegius e.a. Op ongeveer 70-jarigen leeftijd is hij gestorven. Zijn stoffelijk overschot werd bijgezet in de kerk van het klooster. Het graf werd in de 19de eeuw naar de Martinikerk overgebracht.

Het theologische standpunt van Wessel is in den loop der eeuwen zeer uiteenloopend gewaardeerd. Luther, Flacius, Ullmann e.a. zagen in hem een Reformator vóór de Reformatie. De Groningsche school (Hofstede de Groot sen., Muurling e.a.) zagen in hem een vertegenwoordiger van de oorspronkelijke Nederlandsche richting, waarvan de Groningsche richting de voortzetting zou zijn geweest. Van Heussen en Friedrich hielden hem voor Roomsch-Katholiek. Ritschl, Schmidt en Paulus vonden in hem Roomsche en kettersche elementen. Lindeboom gaf hem een plaats onder de ‘Bijbelsche’ Humanisten. Wessel was geen zuiver Roomsch-Katholiek; in tal van opzichten, vooral in zijn aflaatbeschouwing wijkt hij af. Evenmin is hij een Reformator vóór de Reformatie. Zijn sacramentsopvatting, rechtvaardigingsleer en bijbelbeschouwing zijn Roomsch. De beschouwingen van de Groningsche school over het Nederlandsche van de theologie van Gansfort tegenover het anti-nationale van het later opkomende Calvinisme, zijn onhoudbaar. Daarentegen heeft Lindeboom Wessel terecht een plaats onder de ‘Bijbelsche’ Humanisten aangewezen. In zijn theologisch denken zijn er naast Neo-Plato-nische-Humanistische invloeden, gegevens die aan Augustinus, Dionysius Areopagita en Bernard van Clairvaux herinneren. Men kan hem slechts zeer gedeeltelijk een voorlooper van de Hervorming noemen. Wel kan men zeggen dat hij door zijn Augustinianisme, zijn voorliefde voor de ‘antiquae scripturae’, ook door zijn verzet tegen Aristoteles en zijn streven naar een religleusindividualistische leekenvroomheid, aan het tot

[p. 197]

stand komen of het in stand bouden van eenige voor het ontstaan der Hervorming noodzakelijke voorwaarden heeft medegewerkt.

Gansfort heeft grooten invloed geoefend; in den Groningschen kring rondom Wilhelmus Frederici, op Goswinus van Halen, Hardenberg, Praedinius, te Aduard, op den Agnietenberg e.c. Het is bekend, dat Hoen geschriften van Wessel in de papieren van den Deken van Naaldwijk Hoeck vond, een en ander aan Hinne Rode gaf, door wiens bemiddeling zij ook binnen den gezichtskring van Luther, Oecolampadius en Zwingli kwamen. Na zijn dood werd de aflaatleer van Wessel door den Haagschen Dominicaner Anthonius de Castro bestreden. Van zijn boeken werden verschillende door den Dominicaan verbrand.

De voornaamste van zijn geschriften zijn: Tractatus de oratione, Scala meditationis, De causis incarnationis et de magnitudine Dominicae passionis, De sacramento eucharistiae en de korte verhandelingen in de Farrago Wesseli samengevat. De beste uitgave van zijn werken is de Groningsche van het jaar 1614. Over de bronnen van zijn levensgeschiedenis, zijn geschriften, de uitgaven van zijn werken, oudere en nieuwere literatuur, zijn theologie enz. vergelijke men: M. van Rhijn, Wessel Gansfort, 's Gravenhage 1917. Van de nieuwste literatuur noemen wij nog: J.G.C. Joosting, Wessel Gansfort lijfarts van bisschop David, in Gron. Volksalm., Gron. 1917; E.W. Miller - J.W. Scudder, Wessel Gansfort. Life and Writings, 2 Tom. New York 1917, en de studiën van M. van Rhijn, Jacobus Hoeck in Ned. Arch. v. Kerkgesch., 1915, 209 vgg.; dez., Wilhelmus Sagarus, t.a.p., 1919, 115 vgg.; dez., Een Amerikaansch boek over Wessel Gansfort in Ned. Theol. Stud. (XXXI) 1918, 206 vgg., Impugnatorium M. Antonii de Castro O.P. contra epistolam M. Wesseli Groningens is ad M. Jacobum Hoeck, de indulgentiis, opnieuw uitgegeven en toegelicht ('s Grav. 1919).

van Rhijn