Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Canisius, Dirk]

CANISIUS (Dirk), zoon van Jacob (zie beneden) en diens tweede vrouw Wendel van den Bergh, was de halfbroer van Petrus (zie beneden) en werd in 1532 te Nijmegen geboren. Hij overleed te Ingolstadt 27 Sept. 1606. Reeds op jeugdigen leeftijd ontving hij een kanonikaat aan de St. Victorskerk te Xanten, dat zijn vader van hertog Willem van Gulik ter vergeving had ontvangen, en verwierf den graad van magister artium aan de Leuvensche universiteit, waar hij 25 Juni 1547 als student was ingeschreven. Onzeker welken levensstaat hij zou kiezen, deed hij te Keulen de geestelijke oefeningen volgens de methode van den H. Ignatius onder leiding van den Jezuïet Leonard Kessel, en sloot zich op den dag zijner diakonaatswijding, 9 Mei 1554, bij de orde aan. In gezelschap van zijn neef, den Nijmeegschen kanunnik Hendrik Denijs (zie II 387) begaf hij zich naar Weenen, van waar zijn broer Petrus hem 20 Aug. 1554 naar Rome zond. Hier, zoowel als elders trok hij de aandacht door zijn engelachtig voorkomen en de groote reinheid zijner zeden. De stichter der orde, Ignatius van Loyola, liet hem te Rome zijn theologische studiën voortzetten. In 1557 behaalde Canisius te Bologna den graad van doctor in de godgeleerdheid en keerde toen naar Weenen terug, om er les te geven in de schriftuur en de controvers. In den zomer van 1559 was hij weer te Nijmegen om er zijn familie-zaken te regelen. Bij deze gelegenheid verkreeg hij van Burchard van den Bergh, zijn oom van moederszijde, - eerst hofkapelaan van keizer Ferdinand en kanunnik van St. Steven te Weenen, later kapitteldeken van St. Walburgis te Arnhem - de stichting van zes studiebeurzen, die nog heden ten dage bestaan. Het begijnhof in de Begijnengas, door hem aangekocht, schonk hij, ten behoeve der Jezuïeten, aan den rector van het Driekronengymnasium te Keulen, doch deze schenking werd door den stadsraad vernietigd. Dirks gevolmachtigden verkochten het 24 Febr. 1562 aan de provisoren der arme weezen om het voor weeshuis in te richten.

Den 14. Oct. 1561 deed Canisius te Augsburg zijn professie in handen zijns broeders, den provinciaal van Duitschland, en stond daarna ruim dertig jaar aan het hoofd der drie voornaamste Jezuïeten-colleges in Zuid-Duitschland: Munchen, Ingolstadt en Dillingen. Ofschoon weinig op den voorgrond tredend, was hij toch in het tijdperk der tegen-reformatie een man van beteekenis die, volgens het oordeel van Juvencins, niet alleen om zijn kennis, maar ook om zijn godsvrucht en zijn zielenijver met zijn broer Petrus op één lijn verdient gesteld te worden. De hem opgelegde taak was des te moeilijker, omdat de grondslagen der stichtingen, die hij bestuurde, òf nog gelegd, òf althans nog bevestigd, gebouwen opgericht en de studiën met dikwijls onvoldoend personeel geregeld moesten worden. Aan zijn onderdanen gaf hij het voorbeeld van een allernauwkeurigst onderhouden der regelen; doch vooral aan de zorg, die hij aan hun geestelijken voortgang besteedde, herkende men den leerling van Ignatius.

[p. 88]

Nergens, zoo verklaarde Petrus Canisius, worden de jonge leden der orde degelijker gevormd dan te Munchen onder Dirk's leiding.

In 1561 benoemd tot rector van het in 1559 geopende college te Munchen, vond hij nog ongeveer alles te doen. Gesteund door de gunst van hertog Albert, bij wien hij in hoog aanzien stond, richtte hij het nieuwe college-gebouw op, zorgde voor een goed voorziene bibliotheek en legde de grondslagen van een conviet voor arme studenten. De pest dwong hem in 1562 met een deel der bewoners naar het klooster Biburg te vluchten. Van 1564 tot 1565 stond hij aan het hoofd van het college te Ingolstadt, waar hij allerlei moeilijkheden met de universiteits-professoren uit den weg had te ruimen. De vruchtbaarste tijd van zijn leven lag te Dillingen. Kardinaal Otto Truchsess von Waldburg had 17 Aug. 1564 de universiteit aldaar plechtig aan de Societeit van Jezus overgedragen. De eerste rector, de bovengenoemde Hendrik Denijs, moest reeds na acht maanden zijn ambt neerleggen. Dirk Canisius volgde hem op en bleef van 28 Mart. 1565 tot 1585 als rector het college besturen. Van 1565 tot 1582 was hij bovendien kanselier der universiteit. Onder zijn bestuur steeg het aantal studenten van 300 tot 600.

Van 18 Sept. 1565 tot 15 Nov. 1567, in den tijd, dat Petrus Canisius, op last van Pius IV de duitsche vorsten en bisschoppen bezocht, om de afkondiging der decreten van het Trentsche concilie te bevorderen, nam Dirk diens ambt van provinciaal waar. In de strijdvraag, die in het bisdom Augsburg en elders vele gemoederen in gisting bracht, of nl. het uitleenen van geld tegen 5% als ongeoorloofde woeker moest worden beschouwd, hield hij en verschillende zijner ordebroeders vast aan de strengere opvatting.

In 1585 keerde hij als rector naar Ingolstadt terug; hij bouwde er de nieuwe kerk, had de voldoening op een zelfden tijd drie beiersche prinsen en drie badensche markgraven onder de leerlingen te tellen en zag de geheele literarische facutteit aan de Jezuïeten toegewezen, waardoor aan een langen strijd althans voorloopig een einde kwam.

In 1586 naakte hij deel uit van de commissie der Opperduitsche provincie, te Dillingen saamgeroepen om een nieuwe regeling der studiën te bespreken, ter voorbereiding van een algemeene Ratio studiorum, die in 1591 door den generaal Aquaviva voor de geheele orde verplicht werd gesteld.

Van het bestuur ontheven in 1589 werd hij naar Lucern gezonden om er een welverdiende rust te genieten. Nog eens, in 1595, nam hij het bestuur van het college te Ingolstadt op zich, maar die last bleek spoedig te zwaar voor zijn schouders. In 1597 werd hij, terwijl hij het doodsbericht van zijn broeder Petrus boorde voorlezen, door een beroerte getroffen, die hem spraak en geheugen bijna geheel benam; Petrus had hem dit voorspeld. Een overbrenging naar Augsburg, daarna naar Ingolstadt bracht geen verbetering. Na een lijden van zeven jaar overleed hij en werd in de kerk van het H. Kruis begraven.

Zijn door Joh. Sadeler gegraveerd portret is gereproduceerd bij Hamy, Galerie illustrée d.l. Comp. de Jésus (Paris 1893), en bij Duhr (zie beneden) 1, 733.

Zie: Raderus, De vita Petri Canisii (Monachii 1614) 283; Mederer, Annales Ingolstadienses I; Specht, Geschichte der ehemal. Universität Dillingen (Freiburg i.B. 1902), 265; Pachtler, Monumenta Germaniae paedagogica (Berolini 1887) 1, 357; II 5, 482; Imago

[p. 89]

primi saeculi Soc. Jesu (Antverpiae 1640), 863; de registers i.v. van Hansen, Rheinische Akten zur Gesch. des Jesuitenordens (Bonn 1896), Monumenta historica Soc. Jesu (Matriti 1894 ss.) Duhr, Geschichte der Jesuiten in den Ländern deutscher Zunge I (Freiburg 1907), Braunsberger, Canisii Epistulae et Acta (Freiburg 1896 ff.).

van Miert