Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Water, Dr. Jona Willem te]

WATER (Dr. Jona Willem te), zoon van Willem te Water en Sara van Middelhoven, geb. te Zaamslag 28 Oct. 1740, gest. te Leiden 19 Oct. 1822. Hij genoot zijn eerste onderwijs van zijn vader en kwam daarna in 1750 op de Latijnsche school te Vlissingen. Deze verliet hij met het houden van een Oratio honori et meritis illustrissimae gentis Borsaliae (Vliss. 1755), die hij 3 Sept. 1755 uitsprak en die door zijn vader in het Nederlandsch werd vertaald. Eerst in 1760 werd hij te Utrecht als student ingeschreven. Hij zal daar echter reeds eerder gestudeerd hebben; want reeds 11 Maart 1761 deed hij zijn proponentsexamen en in datzelfde jaar verdedigde hij onder Wesseling een Disputatio historica critica ad historiam sepulchrt et sepalturoe Jesu Christi publice defensa (Traj. ad Rh. 1761). Behalve van Wesseling genoot hij te Utrecht het onderwijs van Voget en Burman. Na zijn proponentsexamen werd hij beroepen tot predikant te Haamstede, welk ambt hij 25 Oct. 1761 aanvaardde. Daarna werd hij beroepen te Veere, waar hij 20 Oct. 1763 zijn intrede deed. Van Veere ging hij naar Vlissingen, waar hij 27 Oct. 1765 zijn ambt aanvaardde. Daar was hij, blijkbaar niet steeds tot zijn genoegen, verscheiden jaren werkzaam. Nadat hij voor een beroep naar Groningen had bedankt, nam hij in 1780 zijn benoeming tot hoogleeraar in de wijsbegeerte en de vaderlandsche geschiedenis aan de doorluchte school te Middelburg aan. Hij aanvaardde dat ambt 15 Maart 1780 met een Oratio de praestantia et dignitate historiae Batavae (Mediob. 1780). Eindelijk werd hij in 1785 benoemd tot hoogleeraar in de kerkgeschiedenis en de exegese van het Nieuwe Testament te Leiden; hij aanvaardde zijn ambt 9 April 1785 met een Oratio de studio historiae ecclesiasticae cum disciplina theologica diligenter conjungenda (L.B. 1785). Hij werd bovendien 1 Mei van dat jaar predikant te Leiden. Hij werd doctor honoris causa der Leidsche academie in de godgeleerdheid. 20 Sept 1776 benoemden de Staten van Zeeland hem tot geschiedschrijver van dat gewest. Ook zat te Water veel in kerkelijke besturen. Onder koning Lodewijk was hij lid der Commissie der zaken der Nederlandsche Hervormde kerk, onder Napoleon van die tot regeling van de Protestantsche kerkelijke zaken. Ook was hij lid van het Kon. Ned. Instituut. Te Water was gematigd prinsgezind, maar was bovendien een man van tact en bekwaamheid, zoodat hij onder verschillende staatsveranderingen en regeeringen zijn positie en zijn invloed kon handhaven. Van 1793 tot 1822 was hij voorzitter van de Maat-

[p. 1439]

schappij der Nederlandsche Letterkunde, die hij als zoodanig in de moeilijke jaren van den Franschen tijd onder groote bezwaren deed voortleven en welker herstel na 1814 hij krachtig leidde. In 1815 dwong het organiek besluit van dat jaar hem, als meer dan 70 jaar oud, tegen zijn zin eervol ontslag als hoogleeraar te vragen. Het volgende jaar verkreeg hij ook zijn eervol emeritaat als predikant. Hij huwde in 1766 met Paulina Cornelia Mounier, die 14 Sept. 1814 te Leiden stierf.

Te Water heeft zeer veel geschreven, vooreerst in tijdschriften en verzamelwerken als Gerdes' Scrinium, de Verhandelingen van het Zeeuwsch Genootschap, Ferwerda's Wapenboek, de Vaderlandsche Letteroefeningen, de Verhandelingen van het Haagsch Genootschap, de Alg. Konst en Letterbode, de Nieuwe Ned. Bibliotheek en de Verhandelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde. Van zijn afzonderlijk verschenen werken moeten vooreerst zijn rectorale redevoeringen worden genoemd: Oratio de theologo erudito publice dicta die VIII Febr. m. 1790 cum magistratum academicum deponeret (L.B. 1790) en de Narratio de rebus academiae Lugduno-Batavae saeculo XVIII prosperis et adversis. Accedunt B. Vulcanii consilium de studio medicinae; auctarium legati Papenbroechiani; series professorum et curatorum (L.B. 1802). Voor het overige ging te Water voort op het voetspoor van zijn vader, wiens arbeid hij heeft voortgezet en voltooid; ook hij heeft zich veelvuldig bezig gehouden met Zeeuwsche geschiedenis en wat daarmede in verband staat of kan worden gebracht. Een van zijn eerste publicatiën was het Kort verhaal der reformatie van Zeeland in de zestiende eeuw met eenige verhandelingen daartoe betrekkelijk, begonnen door W. te Water, door J.W. te Water voortgezet en voltooid (Middelburg 1766). Toen Willem V te Vlissingen als markies werd ingehuldigd, beschreef Te Water die plechtigheid in zijn boek Plegtige inhuldiging van Z.D.H. Prins Willem den V als erfheer van Vlissingen. Met eene voorafgaande Beschrijvinge van de voornaamste geschiedenissen der stad Vlissingen sedert hare eerste beginseten tot op dien tijd (Middelburg 1767, fol.). Eenige jaren daarna herdacht hij het Tweede eeuwfeest van de vrijheid in den burgerstaat en godsdienst binnen de stad Vlissingen sedert den zesden van Grasmaand 1572 (Middelburg 1772). Eveneens in een rede trachtte hij zijn landgenooten te verzoenen met de nieuwe psalmen; hij hield toen een Aanspraak tot de hervormde kerke in Nederland bij gelegenheid der invoering der nieuwe psalmberijming (Middelburg 1774). Intusschen was hij begonnen aan het werk, dat hem meer dan twintig jaar zou bezig houden, de Historie van het verbond en de smeekschriften der Nederlandsche edelen, 1565-1567 (Middelburg 1776-1796, 4 dln.); het heeft van alle geschriften van te Water de meeste waarde behouden om de vele documenteele gegevens, die het bevat. Te gelijker tijd begon hij een ander werk van grooten omvang, dat minder voorspoedig verliep, een beschrijving der Zeeuwsche kasteelen; daarvan verscheen alleen de Beschrijvinge der oude buitenplaats St. Jan ten Heere in het eiland Walcheren. (Middelburg 1780), die een proefaflevering was, waarna blijkbaar door gebrek aan belangstelling geen meerdere afleveringen zijn gevolgd. In nauwe betrekking stond te Water tot de Vaderlandsche Historie van Wagenaar. Vooreerst gaf hij uit De Vaderlandsche Historie van J. Wagenaar verkort (Amst. 1784-1800, dl I-IV). Bovendien heeft

[p. 1440]

hij medegewerkt aan de aanvulling van de bekende historie, gelijk blijkt uit de Bijvoegsels en aanmerkingen, bestaande in noodige naleezingen voor de Vaderlandsche Historie van J. Wagenaar (Amst. 1797-1801, 2 dln. m. reg.). Nog verdient de aandacht te worden gevestigd op zijn biographisch werk. Behalve biographieën van Johan Meerman en van zich zelf heeft hij gegeven Levensbijzonderheden van Pieter Adriaensz. van der Werff. (Leyden 1814, 4^o.). Veel heeft hij ook voor het gereformeerde kerkrecht gedaan; hij schreef de voorberichten en aanteekeningen op het derde tot vijfde deel van het Kerkelijk Plakaetboek (Amst. 1792-1807). Een bijzondere plaats neemt onder zijn geschriften in zijn uitgave der P.E. Jablowskii Opuscula (Amst. 1804-13, 4 dln.). Te Water was nog geheel een historicus der achttiende eeuw; hij was een zorgvuldig verzamelaar van gegevens en documenten zonder zich steeds rekenschap te geven van het belang van hetgeen hij verzamelde. Niettemin heeft hij zeer goed werk verricht en resultaten van beteekenis nagelaten. Hij verzamelde gaarne en veel; hij heeft heel wat boeken en handschriften nagelaten, die in Oct. 1823 bij Luchtmans te Leiden werden verkocht (Catalogus, 2 dln.).

Zie: Saxe, Onomasticon VIII, 182; Ekama, Annales acad. Lugd. Bat. 1822-23, 27, 42 vlg.; Siegenbeek, Geschiedenis der Leidsche hoogeschool I, 319, 326 vlg., 345, 416, 439; II, 227 vlg.; Collot d'Escury, Hollands roem V, 98, 205; Levensberigt van J.W. te Water, door hem zelven vervaardigd (z.p. 1823); Hand. Lett. 1823, 4 vlg.; Glasius, Godg. Nederl. in voce; Navorscher II, 123; III, 118; Bijbtad 97; Westendorp en Reuvens, Antiquiteiten II, 288 vlg.; Nijhoff, Bibliographie van Noord-Ned. plaatsbeschrijvingen, 82 vlg. Nagtglas, Levenber. van Zeeuwen in voce.

Brugmans