Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Sjoerds, Foeke]

SJOERDS (Foeke). Friesch schoolmeester en historicus, geb. 2 Juni 1713 te Ee in Oostdongeradeel, gest. 18 Dec. 1770 te Ooster-Nijkerk, zoon van den schoenmaker Sjoerd Foekes en van Aaltje Koops, in de wandeling genoemd Aaltje Bont, wijl zij bij haar huishouden nog een kleine winkelnering dreef van manufacturen in een huis, dat lang in de familie is gebleven, op kerkegrond stond en thans na vele vertimmeringen en sloopingen het eigendom is van den heer Hessel van der Woude te Leeuwarden. Sjoerd, het 7e of 8e kind, werd 4 Juni 1713 gedoopt door Ds. G. Koumans in de Geref. kerk van zijn geboorteplaats. Nog slechts 5 jaar oud verloor de knaap zijn vader. Op de dorpsschool bij den bekwamen meester Jan Goslings bleek reeds, dat hij vlug van begrip en sterk van geheugen was. Na de school vijf of zes jaar te hebben bezocht, verwisselde hij de schoolbanken met den schoenmakersdrievoet. Aan de werktafel bleef echter zijn groote leeslust hem bij. De predikant van Ee, Ds. Eiso Bergsma, een man van breeden blik, voorzag hem van boeken. Bijna uitsluitend liep de lectuur over bijbelsche, algemeene en kerkelijke geschiedenis. Zoo groot waren de vorderingen, die de jongeling maakte, dat medecatechisanten van Ds. Bergsma en anderen dikwijls bij hem kwamen om zijn gevoelen in te winnen, waardoor hij later opgewekt werd om voor zijn vrienden bij zich aan huis catechisatiën of voorlezingen over godsdienstige onderwerpen te houden. Toen hij in 1732 als schoenmaker te Lioessens was, deed hij den 16en Febr. van dat jaar belijdenis als lidmaat der Geref. kerk. Na te zijn verhuisd naar Hantumhuizen trad hij 1 Mei 1734 in den echt met de smidsdochter Antje Aukes uit Ee (gedoopt 30 Jan. 1707). Hij vestigde zich daarop als schoenmaker, misschien eerst in de ouderlijke woning, vervolgens weer te Lioessens (1736-37). In 1738 of 1739 werd hij op aanstaan van den grietman jhr. J.G. van Burmania, op Holdingastate te Anjum er schoolmeester bij als opvolger van Hendrik Christiaans, die vóór 15 Juni 1738 was overleden, met toezegging dat, als er een betere plaats in de grietenij vakant kwam, deze voor hem zou zijn. Toen dan ook meester

[p. 1249]

Harmanni in 1742 te Ooster-Nijkerk, mede in Oostdongeradeel stierf, bleef grietman van Burmania zijn belofte getrouw en wist hij het wel daarheen te leiden, dat Foeke Sjoerds in diens plaats tot schooldienaar van het kerspel werd benoemd. Hij trad er 1 Aug. 1742 in functie. Zijn vast traktement, dat tot dusverre ƒ 70 had bedragen, steeg nu tot ƒ 116. Hem werden in en na 1745 nog drie ‘ampten’ opgedragen n.l. van dorp- of vrederechter, van collecteur der imposten en van acten- of instrumentschrijver. Toen in 1748 wegens allerlei misstanden onlusten in Friesland uitbraken, werd Foeke Sjoerds met nog twee anderen, door de krachtige hervormingspartij in Oostdongeradeel afgevaardigd naar den Haag in zake de 72 ‘Poincten Reformatoir’ met een procuratie, aan Willem IV, waarin o.a. deze krasse woorden stonden, ‘dat zij nimmer zouden toestaan, dat de bedoelde “Poincten” aan Zijne Doorlugtige Hoogheit ter decisie werden overgegeven, willende liever alles tot den laatsten druppel bloeds opofferen, eer zulks geschiedde, zoodat wij met innerlijke vreeze zijn aangedaan, dat haastelijk een droevig bloedbad zal vertoont werden’. De prins ontving hen minzaam, naar alles werd hen gevraagd en in een voorzichtig, zeer oordeelkundig gesteld antwoord, hebben de drie afgevaardigden aan de volksgecommitteerden in de Stads-Schutters-Doelen te Leeuwarden rapport van hun zending uitgebracht. En niet weinig heeft dit ertoe bijgedragen om de gistende gemoederen tot bedaring te brengen.

Kort na zijn terugkeer uit den Haag ging hij de verskunst beoefenen, waarvan een Wellekomsllied op de lang verwachte overkomst van den Prins van Oranje in Friesland de eerste pennevrucht was. Verder bezong hij allerlei buitengewone voorvallen in zijn dorp. Na verloop van zeven jaar ging hij bijbelsche onderwerpen hanteeren. Een en ander vulde twee manuscripten van 148 en 100 blz., die nog in het bezit van de familie zijn, maar van wier inhoud slechts één vers is gedrukt, n.l. voor de Frisia Nobilis (Leeuwarden 1755), zijnde een lofdicht op dezen bundel gedichten ter eere van vele Friesche edelen. Dit dichterlijk tijdperk van Foeke Sjoerds duurde 9 jaren (1748-57). In 1752 zond hij den uitgever Anne Jeltema te Leeuwarden twee lofverzen, hetwelk deze met een Naam- of Letterdicht op hem beantwoordde (Gedichten van A. Jeltema, 3e dr. 1825, bl. 28). In 1754 maakte hij een Friesch vers op de uitgave der Psalmen van Ds. J. Althuysen, voor het 2e dl. van diens Friesche Rijmelerij (Leeuw. 1755). Wederkeerig heeft Althuysen ook een lofvers op hem vervaardigd, dat voorkomt in het Kort Vertoog. Uit een latere periode dateert enkel een lofvers voor de Beschrijving van Friesland door H. Knoop (1763). Hij plaatste in de Leeuwarder Courant van 24 en 31 Juli 1763 de volgende advertentie: ‘Fokke Sjoerds, schoolmeester te Nijkerk in Oostdongeradeel, maakt bekend, dat hij voornemens is, bij wijze van kostschool, ten zijnen huize, jongelingen te onderwijzen in lezen, schrijven en rekenen, in de beginselen der Latijnsche tale, zo ten aanzien van derzelver spellinge en woordvoeginge, als om een goeden en zuiveren stijl te leeren schrijven en spreken, mitsgaders in de gronden van de godgeleerdheid, kerkelijke en wereldlijke geschiedenissen, land- en kaartkunde, boekhouden en psalmzingen en voorts in alles wat tot een burgerlijke en godsdienstige welleventheid nodig is, naar yeders gerief en vatbaarheit; alles voor een civielen prijs’. Dit program van een autodidact dwingt eerbied af, maar of er jongelieden op deze advertentie zijn

[p. 1250]

afgekomen en in de leer zijn gegaan bij dezen schoenmaker-schoolmeester, is niet bekend.

Ruim 40 jaar oud zette Foeke Sjoerds zich tot schrijven van historische werken. Van 1759, toen het eerste groote werk van hem verscheen bij Pieter Koumans in de Peperstraat te Leeuwarden, tot 1771 toen na zijn dood nog het 5e deel zijner onvoltooide Historische Jaarboeken het licht zag, hebben van zijn hand dertien omvangrijke deelen de pers verlaten. Het breede veld der geschiedenis werd door hem op vierderlei weg betreden, n.l. kerkgeschiedenis, bijbelsche geschiedenis, algemeene geschiedenis en friesche geschiedenis. Het begon met Kort Vertoog van den Staat en de Geschiedenissen der Kerke des Nieuwen Testaments, van Christus geboorte tot op den tegenwoordigen tijd, vergeleken met de voornaamste Waereldlijke Geschiedenissen (Leeuwarden 1759), een kwartoboek van 882 bladzijden, met een voorrede voorzien van Ds. T. Brandsma te Oostrum e.a., dat bij zijn tijdgenooten een gunstig onthaal vond en in de Baekzaal, 1760, 281 v.v. geprezen werd vooral, omdat het, ‘geschreven in onze moedersprake’ voor ongeletterden dienstig was. In 1771 verscheen er dan ook een 2e druk van. Door het goede onthaal van zijn werk aangespoord, ging de schrijver voort dit onderwerp verder te behandelen, zoodat in 1761 opnieuw een Kort Vertoog het licht zag, dat in kwarto 740 bladzijden besloeg en in een uitvoerige recensie der Boekzaal uitbundig werd geprezen, die aldus eindigde: ‘'t Is werkelijk jammer, dat een man van zooveel bekwaamheid en uitgebreide wetenschap nog dagelijks in het akelige schoolstof moet wroeten’. Het vervolg van het Kort Vertoog verscheen in 1763 en 65.

Een nieuwe omvangrijke arbeid ondernam hij in zijn Algemeene Beschrijvinge van Oud en Nieuw Friesland, waarvan in 1765 het eerste stuk verscheen, dat werd opgedragen aan prins Willem V en aan de Gedeputeerde Staten en waarvoor dit College hem 29 Oct. 1765 een geschenk vereerde van honderd zilveren dukatons. Na de uitgave der drie volgende stukken van dit werk, gaf hij in 1768 het eerste deel uit zijner Historische Jaarboeken van Oud en Nieuw Friesland, van de vroegste geheugenissen tot op den tegenwoordigen tijd in het licht. Ook dit werk droeg hij op aan den Prins en de Gedeputeerde Staten, en opnieuw viel hem voor die opdracht een rijke belooning ten deel, n.l. van honderd gouden dukaten (24 Nov. 1768). De gevoelens van dankbaarheid, die hem toen bezielden, drongen hem nog eens tot het maken van een vers, n.l. Dankoffer toegewijd aan zijne toegenegene Vrienden, Weldoeners en kunstgenoten, dat hij in 1768 in kwarto te Leeuwarden liet drukken en aan allen uitdeelde, aan wie hij zich verplicht gevoelde. Vier deelen van de Historische Jaarboeken zagen het licht. Zij reiken niet verder dan tot 1447. De voltooiing was voor hem niet weggelegd. Hij overleed in 57-jarigen ouderdom ten gevolge eener verzwakking, daar hij zijn gezondheid door al te grooten ijver en ingespannen werkzaamheid ondermijnd had. Hij was een stil, stroef en ingetogen man, die nochtans door zijn godsvrucht, reine zeden, oprechtheid en welwillendheid velen aan zich heeft weten te verbinden. Voor de kennis van Friesland zijn zijn werken, hoewel ongetwijfeld weinig kritisch, tot op den huidigen dag door velen gewaardeerd. Hij heeft vier kinderen gehad: 3 dochters, Jitske (1738), Trijntje (1740) en Aukje (1750) en een zoon Sjoerd Foekes (1747), waarvan nog vele nakomelingen in leven zijn.

Het portret van Foeke Sjoerds vindt men in zijn Historische Jaarboeken van Friesland, dl. I, door

[p. 1251]

Rienk Jelgerhuis geschilderd en in 't koper gebracht waarnaar verschillende latere reproducties, o.a. in het Friesche tijdschrift Sljucht en Rjucht 1904 en in Nieuws uit oude boeken van F. Bezemer. In genoemd tijdschrift vindt men ook een afbeelding van den nieuwen grafsteen, die door de bemoeiingen van den heer P.J. Wierstra, godsdienstonderwijzer te Amsterdam, den 14en Aug. 1913, op het kerkhof te Ooster-Nijkerk ter eere van Foeke Sjoerds is onthuld.

Zie: W. Eekhoff, Voorlezing over het leven en de verdiensten van Foeke Sjoerds, in De Vrije Fries, VIII, 269-293; J. ter Gouw, Foeke Sjoerds, Een Friesche dorpsschoolmeester in de vorige eeuw, in De Oude Tijd, 1873, 341-345; W.P. Wolters, Hoe Foeke Sjoerds schoolmeester werd, in Eigen Haard, 1879; en 1881, 12; F. Bezemer, Nieuws uit oude boeken; Sljucht en Rjucht, 1904 en 1913 de opstellen van Pyt fen Fryslan (d.i. Wierstra); Verward Friesland (Leeuwarden 1749) 98 en de bijlagen; Nederl. Jaarboeken, 1748, 618 v.v.; A. Jeltema, Gedichten (3e dr., Leeuwarden 1825) 27-30; Broerrer Halbertsma, Rimen en Teltsjes (4e printinge, Deventer, 1895) 434; Friesch Jaarboekje, 1844.

Wumkes