Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Cruys, Cornelis]

CRUYS (Cornelis), eigenlijk Niels Olsen Creutz, zoon van Ole Gudfaste(r)sen Cr. en Apellone (of Abelone) Nielsdatter (-dochter), geb. te Stavanger 14 Juni 1657, overl. te St. Petersburg 14 Juni 1727. Eerst op rijpen leeftijd ging hij van de koopvaardij in Nederl. zeedienst over en vormde zich niet alleen tot een bekwaam zeeman, maar ook tot een kundig scheepsbouwmeester, waardoor hij in 1697 als buitengewoon (3e) onderequipagemeester bij de Admiraliteit van Amsterdam in functie trad. Hier leerde Peter de Groote hem kennen als bijzonder geschikt ter verwezenlijking zijner grootsche plannen omtrent Rusland's zeemacht. Door herhaaldelijk aangewende pogingen van vice-adm. Gilles Schey, Nic. Witsen e.a. daartoe overgehaald, vertrok hij in 1698 met een aantal andere zeeofficieren naar Moskou, waar hij 15 Oct. aankwam.

Met ongewone werkkracht en veelomvattend verstand begaafd, begon hij als vice-admiraal den grondslag te leggen voor de russische vloot. In den aanvang bouwde hij schepen te Woronesh aan den Don, de rivier, die hij tot aan haar mond in de zee van Azow opnam en in kaart bracht, en toen de Czaar hem eenige jaren daarna naar Nederland zond voor de aanwerving van personeel, gaf hij daar uit: Nauwkeurige afbeelding van de rivier Don of Tanais, de Azowsche of Palus Moeotis en Pontus Euxinvs of Swarte zee, zijnde daarbij gevoegdt een afbeelding der doorgraving om de rivier Don door de rivier Ilafla te leyden in de Wolga meest door eygen ondervindinge van C.C. (Amsterdam, Hond. Doncker) met titel in plaatdruk, zoowel in het Hollandsch als Russisch, ten tweeden male na 1703 verschenen onder den naam van Nieuw Paskaertboek behelsende de groote rivier Don of Tanais enz. In het volgende jaar nam hij van hier niet minder den 3 kapiteins, 23 commandeurs, 35 luitenants, 32 opper- en onderstuurlieden, 50 chirurgijns (waaronder veel Franschen), 66 bootslieden, 15 konstabels. 345 matrozen en 4 koks naar Rusland mede; de officieren waren meest Nederlanders, maar onder de overige zeelieden ook Zweden en Denen; als secretaris ging mede Ostermann, de latere rijksvicekanselier en als predikant Willem Tolle.

Cr. begon nu de vorming van de russische Oostzeevloot; onder zijn bevel lag die zeemacht in 1705 drie weken tegenover de zweedsche vloot onder admiraal Ankarstjierna, sloeg meermalen aanslagen af en verhinderde twee malen een landing der Zweden. In 1708 leidde hij den strijd tegen de Zweden bij Tosna, verdreef deze uit Ingermanland en verijdelde daarmede hunne pogingen, om de voltooiing van St. Petersburg en zijne vestingen te beletten. In 1710 was hij ten be hoeve van de vloot te Troitzk werkzaam. In 1711 zou hij het opperbevel over de Zwartezeevloot tegen de Turken voeren, maar keerde hij na den vrede van de Pruth spoedig terug en was van 1711-13 bezig met de inrichting van de haven van Kroonstad. In 1713 volgde hij het herhaalde bevel van den Czaar op, om met de vloot naar Helsingfors te gaan, maar het ongeluk wilde, dat hij bij de vervolging der Zweden twee schepen door stranding op de klippen verloor. Een krijgsraad veroordeelde hem dientengevolge ter dood, zonder

[p. 485]

dat het duidelijk bleek, aan welke misdaad hij zich had schuldig gemaakt. Zijn vonnis werd door den Czaar veranderd in verbanning naar Kasan, waarheen hij, van zijn onschuld bewust, vertrok, tevreden ‘dat men hem den bijbel en Seneca tot reisgenooten had gelaten.’

Na 13 maanden riep de Czaar hem naar St. Petersburg terug, waar zijne afwezigheid zich duchtig had doen voelen en waar hij in zijn functie werd hersteld. Vorst Menschikoff bracht hem zijn degen en de Czaar volgde spoedig, die, hem omhelzende zeide: ‘ik ben niet boos meer’, waarop C. antwoordde: ‘en ik ben ook niet boos meer.’ Hij deed verscheidene tochten met de vloot in de Oostzee en na de oprichting van een admiraliteitscollege, waarvoor hij het plan had ontworpen, volgde in 1721 zijne benoeming tot admiraal en vice-president en dien van graaf Fedor Apraxin tot chef en voorzitter. Bovendien maakte hij zich verdienstelijk door de leiding der zaagmolens te Ishora, van de zeildoekfabriek te Moskou en van dergelijke industriëele ondernemingen (perkament en papierfabrieken).

Die Exacte Retation van 1713 zegt van hem: ‘Der Vice-Admiral C.C. ist ein langer ansehnlicher Herr, unterm Gesicht hat er von Natur ein angebohrnes stark rothes Brandmahl. Er ist ein trefflich erfahrener Seemann und hat das Condirectorium von dem See-Etat, gestalt auf ihn wohl das meiste ankommt. Er ist ein Ausbund von einem richtigen, ehrlichen Mann, generose, gerecht und punktuell in seinen Sachen. Dabey sehr höfflich, gutthätig und gestfrey gegen Jedermann; sein Handwerk versteht er perfect, weshalb er auch bei seiner Czaarschen Majestät in besonderen grossen Gnaden in Ansehen ist. Er ist sonsten auch Obervorsteher von der Evangelisch und Reformirten Kirchen und Schulen in gantz Russland, ja billig ein Protector und Patronus von den Teutschen und holländischen Nationen.’

Hij schonk in 1710 aan de Luth. gemeente (hoewel zelf gereformeerd) de kerk door hem aan de Millionaja in zijn tuin gebouwd, waar alle Protestanten van het Admiraliteitseiland bijeenkwamen.

In 1723 voelde C. zijne krachten afnemen en vooral zijn gezichtsvermogen achteruitgaan; bovendien kwamen hierbij ergernissen in de Admiraliteit; desniettegenstaande werd hij eerst onder keizerin Katharina 6 Mei 1727 onder behoud van rang en salaris wegens ouderdom ontslagen. Hij stierf spoedig daarop en werd in de Oude Kerk te Amsterdam 19 Augustus d.a.v. begraven. Hij was gehuwd met Katharina Voogt (overl. 1742 in Ned.). Zijne dochter Johanna was gehuwd met den scheepskapitein Jan de Lange en de oudste zoon Jan maakte zich bekend bij den aanleg van den citadel St. Jan nabij Kroonslot. Hij trad later als kapitein in dienst van ons land en deed reizen met schout bij-nacht Lynslager. Hij huwde op een van deze met Annade Ferri, dochter van den gouverneur van Christiansand, vertrok later naar St. Petersburg en werd daar een vermogend koopman. Zijn tweede zoon Rudolph trad in dienst van den koning van Denemarken als kapitein-commandeur.

Zijn geschilderd portret bevindt zich in het keizerl. Marine-Museum te Petrograd. Bovendien bestaat een zwarte kunstportret door en met adres van P. Schenk, Amst. (v. Someren 1312) en een gravure door J.E. Marcus.

Zie: de Jonge, Geschied. Ned. Zeewezen III, 537-538; Die St. Petri-gemeinde: Zwei Jahrhunderte evangelischer Gemeindelebens in St. Peters-

[p. 486]

burg 1710-1910, (aldaar 1910); Scheltema, Peter de Groote in Holl. en Zaandam; dez., Rusland en de Nederlanden; van der Meulen, Russisch Ned. scheepstermen (Verhand. Kon. Acad. v. Wet. 1909); G.L. Grove, Oplysningen om Admiral C.C.'s herkomst in Tidskrift för Sövaesen, Jan. 1899 p. 69, met portret; Grafboek Oude Kerk 1721-1747 en journaal der grafboeken.

Mulert