Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Crusius, Arnold Cornelisz.]

CRUSIUS (Arnold Cornelisz.), Aernt, Arent Cornelissen, Croese, Croesius (dikwijls ten onrechte ook van der Linden genoemd omdat men Henricus Arnoldi of Arentz van der Linden, geb. te Delfshaven in 1577, ingeschreven te Leiden in 1596 en 1598, van 1603-05 te IJsselmonde en sedert 1605 predikant te Delft geweest, voor een zoon van hem hield) geb. 14 Jan. 1547 te Delft, en 5 Juni 1605 ter zelfder stede gestorven, studeerde te Heidelberg (ingeschr. 13 Juli 1565) en te Genève (ingeschr. 10 Juni 1568). Een van zijn aan laatstgenoemde academie gemaakte college-dictaten, n.l. dat over exegese van het Oude Testament zie Catalogus van godgeleerde werken bij Fred. Muller (1857) n^o. 6013. Toen hij na afloop zijner studiën van laatstgenoemde stad door de Palts naar Holland terugkeerde, wist de Nederduitsche vluchtelingenkerk te Frankenthal hem te bewegen haar predikant te worden; 21 Jan. 1571 aanvaardde hij als zoodanig zijn werk. 1573 maakt hij een reis naar Delft om daar zijn vader te bezoeken, uit zijn ballingschap om het geloof toen derwaarts teruggekeerd. Was oorspronkelijk het plan dat hij na korten tijd zich dan opnieuw bij zijn gemeente zou vervoegen, in werkelijkheid legde men in Delft zelf op zijn krachten beslag en van toen af tot zijn dood is hij dan ook predikant geweest in zijn vaderstad. Omstreeks 1584 woonde hij daar op het Bagijnhof. 1595 verleende hij een tijdlang hulp aan de Kerk van Amsterdam.

Dat hij bijna zijn geheele leven aan één werkkring zich heeft gewijd, is intusschen niet daaraan te wijten, dat hem geen andere zou zijn aangeboden. Niet alleen heeft hij in 1582 een beroep naar Dordrecht afgeslagen, naar het schijnt vooral door toedoen van zijn vrouw, maar evenzeer is hij in de gelegenheid geweest een professoraat te Leiden te aanvaarden. Reeds 1575 werd hij ertoe aangezocht. 5 Aug. 1579 verzochten de burgemeester van Leiden en de academische senaat hem tijdelijk als hoogleeraar

[p. 481]

te willen fungeeren, als een aantal benoemden met 1 Sept. nog niet zou zijn aangekomen; en 30 Oct. van dat jaar bereikte hem het verzoek om tijdelijk de plaats van Feugueraeus te vervullen. 1591 kwam er, hoewel hij wel op de voordracht werd geplaatst, van een benoeming niet: die ze verkreeg was Wernerus Helmichius. Toch zal dat niet daaraan hebben gelegen, dat men hem niet geschikt vond; want elf jaar later - toen hij reeds den 55-jarigen leeftijd had bereikt en de kracht van zijn geheugen en zijn oogen al begon te minderen - werd in verband met een nieuwe benoeming nog eens weer zijn naam genoemd.

Het is begrijpelijk, dat een man, die blijkbaar zulke capaciteiten had, zich beperkend tot het kerkelijk leven, daarin een belangrijke rol heeft gespeeld. Niet alleen heeft hij al de nationale synoden bijgewoond, die de Kerken in het vaderland gedurende zijn leeftijd hebben gehouden, maar op elk daarvan heeft hij ook een plaats vervuld in het moderamen: 1574 en 1578, op de beide vergaderingen te Dordrecht, was hij scriba; 1581 te Middelburg praeses en 1586 te 's Gravenhage assessor. 1587 werd hij met Kimedoncius, Wernerus Helmichius (III kol. 564) en Jeremias Bastingius (I kol. 239) benoemd voor de vertaling des Bijbels. Ook in 1599 kreeg hij een opdracht in verband daarmee. 1578 legden de moeilijkheden, te Utrecht tusschen de Duifhuisianen en Consistorialen gerezen, op zijn tijd en kracht beslag. Hetzelfde jaar hield hij te Delft met Regnerus Donteclock een dispuut tegen Dirk Volkertz Coornhert, over de merkteekenen der ware kerk. De volgende jaren werd hij herhaaldelijk gemengd in de zaak van Herm. Herberts te Gouda. 1583 werd hij met eenige leden van het Hof van Holland, eenige professoren van Leiden en een zeven-tal predikanten door de Staten aangewezen, om een ontwerp op te stellen tot wegneming der geschillen over de kerkregeering; terwijl hij ook geraadpleegd werd met het oog op de Staatskerkenorde van 1591. Hetzelfde jaar nam hij deel aan een dispuut, dat door Saravius te 's Gravenhage is gehouden met Coornhert. 1602 behoorde hij tot de deputaten der zuidhollandsche synode om te handelen met de aanhangers der Augsburgsche Confessie te Woerden, waartoe de nationale synode van 1574 te Dordrecht hem ook al eens had aangewezen; terwijl hetzelfde jaar hem ook de opdracht der synode bracht om met Caspar Swerinkhusius en Nic. Dammius 't formulier van excommunicatie van Caspar Coolhaes te ontwerpen.

Naar aanleiding van deze en dergelijke kerkelijke zaken, waarin hij gewikkeld is geweest, heeft Crusius verschillende boeken uitgegeven. Tegen Coornhert, Proeve van den Nederlandschen Catechismus (1582) gaf hij met Donteclock uit: Wederlegging bij eenige Dienaren der kerk te Delft (Delft 1585). Met denzelfden collega publiceerde hij in 1582, eveneens tegen Coornhert, Ondersoeck des ongehoorden Middels.... uutghegheven van D.V. Coornhert... (Delft 1582); in 1589, tegen de supralapsarische opvatting der praedestinatie van Calvijn en Beza: Responsio ad argumenta quaedam Bezae et Calvini ex tractatu de praedestinatione in Cap. IX ad Romanos, waarin het infralapsarisch gevoelen werd verdedigd; en in 1583 Remonstrantie aan de Staten van Holland, afgedrukt in Coornherts antwoord daarop: Theriakel teghen het venynighe wroegschrift bij A. Cornelisz ende R. Dontectock (Gouda 1610). Bovendien gaf hij nog uit: Antwoorde der dienaren des Woordts,.... op de Remonstrantie bij de overicheyt van Leyden (Delft 1582). Naar

[p. 482]

aanleiding van een twistgesprek, waarvan melding gemaakt wordt in: Coornhert, Van de Leydsche disputatie.... so die in Apr. 1578.... was begonnen tusschen twee predicanten.... tegen .... Coornhert (1607) schijnt hij ook een tractaat over de kerk geschreven te hebben; althans van der Heyden spreekt daarvan in een brief d.d. 11 Mrt. 1579. 1613 verscheen te Delft: Antwoort Lamberti Danaei.... op drie voorghestelde vragen, nopende het Ampt der Overheydt in de regeeringhe der kereken: wat haer toe-coemt ofte niet toe-coemt.... door Arnoldum Cornelii (Pamflet Knuttel n^o. 2281), een boekje dat blijkens zijn voorrede al in 1582 werd geschreven, maar een dertig jaar in handschrift bleef. 1617 werd te Gouda uitgegeven: Disputatie over den Catechismus van Heydetbergh.... ghehouden op 't Hof van 's Gravenhage .... 1583.... tusschen D. Vz. Coornhert ende Saravia..., gheassisteert met Arent Cornelisz ende andere Predicanten. 1582 was Crusius bezig aan een Evangeliën-harmonie. In 1583 leverde hij een Nederlandsche vertaling van de Confessio Belgica. 1599 stelde hij met Hendrik van den Corput (II kol. 336) een tegenschrift op tegen Caspar Coolhaes: Corte Antwoordt op de.... beschuldinghen... van C. Coolhaes... begrepen in sijn... wederantwoordt (Delft 1600). 1600 kreeg hij opdracht een tractaat op te stellen over het beroepen van predikanten, gericht tegen de Roomsche Kerk en verschillende secten. Dan heeft hij nog een boekje over den kinderdoop geschreven. Terwijl ten slotte ook nog van zijn hand verschenen: de toespraken die hij gehouden heeft bij den Doop van Frederik Hendrik en bij de begrafenis van Willem den Zwijger: Twee corte Sermoenen.... (Delft 1584) (Pamflet Meulman n^o. 598) en een Triumphliet over de grootmachtighe scheepsarmada van Spaignen (Pamflet Meulman n^o. 702). Twee andere werken: Zes predikatiën over het lijden, sterven en begraven onses Heeren Jesu Christi (1603 in 't latijn opgesteld en door een ander in 't hollandsch vertaald) en de na zijn dood door de classe te zijner eere uitgegeven Christelicke betrachtingen der geloviger zielen, over het gebed onses Heeren Jesu Christi. Mitsgaeders.... een.... meditatie over 1 Joh. 3:1-3 (Rotterd. 1731) vond ik alleen bij van der Aa vermeld.

In al deze geschriften, evenals trouwens in zijn handelingen, deed Crusius zich kennen als een man van beslist contra remonstrantsche richting. Toch stond hij door een bezonnen en gematigd karakter algemeen, ook bij zijn tegenstanders, gunstig aangeschreven; Arminius bijv. had een goed oordeel over hem. Van zijn briefwisseling is vrij veel niet alleen bewaard gebleven, maar ook gepubliceerd. Zie Werken der Marnix-vereeniging S. III D. II (brieven aan hem van Hendr. van der Corput); S. III D. IV (brieven aan hem van Wernerus Helmichius); S. III D. V, 323-389 (brieven van hem; de bldz. 359 vv. afgedrukte is een doublet van dien, welke S. III D. IV, 269 vv. te vinden is); S. III D III, 7, 8, 24, 25, 55 vv. (brieven aan hem); Kerkhistorisch Archief (1910), 15-65 (brieven van Jac. Regius aan hem), 246-261 (brieven van Winandus Beeck Gerhardi aan hem), 363-379 (brieven van Pieter de Bert aan hem); M.F. van Lennep, Gaspar van der Heyden (Amst. 1884) Bijlage B (brieven aan hem van Gaspar van der Heyden); Tijdschrift voor Nederlandsche Taal en Letterkunde XXXIII (1914), 149 vv. (brief aan hem van Marnix van St. Aldegonde). Chr. Sepp, Drie Evangeliedienaren uit den tijd der Hervorming (Leiden 1879) 33 vv. bewerkte zijn correspondentie met Taffin. Voor onuitgegeven brieven

[p. 483]

zie H. Brugmans, Verslag van een onderzoek in Engeland naar Archivalia ('s Grav. 1895), 253, 397, 398; en Catalogus van het archief der Nederlandsch Hervormde gemeente te Delft Afd. II B, no. 27; Afd. III, B. no. 31, 43, 50, 70.

In het najaar van 1574 moet Crusius getrouwd zijn. Kinderen uit dat huwelijk zijn niet bekend. Wel komen omstr. 1590 in het album studiosorum der leidsche academie tal van jonge mannen voor, die als Cornelii Delphensis staan geboekt, maar daar bij geen enkelen hunner 's mans eigenlijke naam Crusius of Croese staat vermeld, en de aanduiding Cornelii uiteraard een zeer veel voorkomende is, is er geen grond genoeg hen voor zijn zoons te houden. Een neef van hem kennen we wel. Deze heette Theodorus en lag in 1604 te Leiden thuis bij zekeren Coddeus (vlg. Werken der Marnix-Vereeniging S. III D IV, 233, 234) Crusius' portret is naar een schilderij van Mierevelt gegraveerd door W.J. Delff.

Een Jacobus Cornelii heeft van 1594 tot zijn dood in 1633 te Middelburg gestaan (J.W. te Water, Kort verhael van de Reformatie van Zeeland (Middelb. 1766) 190; J.H. Hessels, Ecclesiae Lond. Bat. Archivum III (Cantabr. 1897) n^o. 1449, 1546). Een Adrianus Cornelisz kwam in 1600 als proponent te Muiden en stond daar tot zijn dood in 1641. Eind 1618 diende hij bij leening zes weken de Kerk van Hoorn, van welke stad hij alumnus was geweest (Archief Ned. Herv. gemeente te Hoorn, Acta van den kerkeraad op 2 en 7 Jan. 1619) (Reitsma en van Veen, Acta I, 311).

Zie: Reitsma en van Veen, Acta I en III, registers in voce; Werken der Marnix-vereeniging, registers in voce; L.A. van Langeraad en H. Visscher, Het Protestantsche Vaderland, I, 218, 250; A.A. van Schelven, De Nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s Grav. 1909) register in voce; P.C. Molhuysen, Bronnen tot de geschiedenis der teidsche universiteit I ('s Grav. 1914) register in voce; de Félice, Lambert Daneau (Paris 1882) 103, 218; J.H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivum III (Cantabr. 1897) register in voce; J. Hania, Wernerus Helmichius (Utr. 1895) register in voce; J.G. Frederiks in De Nederlandsche Spectator (1880) 166, 167; W. Geesink, Calvinisten in Holland (Rotterd. 1887) 84; G. Brandt, Historie der Reformatie I en II, registers in voce; Rogge, Catalogus der pamfletten-verzameling van de Boekerij der remonstrantsche Kerk te Amsterdam St. I Afd. I, 7, 10, 11, St. II, Afd. I, 14; dez., Johannes Wtenbogaert en zijn tijd I (Amst. 1874) 63, 104, 188 n. 1, 192, 199, 208, 231; III (Amst. 1876) 147, 176, 183, 190, 206, 226, 303; F. Muller, Beschrijvende Catalogus van 7000 portretten van Nederlanders (Amst. 1853) 65; L.D. Petit, Bibliographische lijst van werken der leidsche hoogleeraren I (Leiden 1894) 28, 36; Chr. Sepp, Drie Evangeliedienaren uit den tijd der Hervorming (Leiden 1879) 46; dez, Het godgeleerd onderwijs I (Leiden 1873) 33, 55, 102, 131; Glasius, Godgeleerd Nederland in voce Arnold Cornelii van der Linden; M.F. van Lennep, Gaspar van der Heyden (Amst. 1884) 73 n. 3, 211-213, 241; H.Q. Janssen, De kerkhervorming in Vlaanderen (Arnh. 1868) register in voce Cornelii; P.J. Wijminga, Festus Hommius (Leiden 1899) 95, 299; P. Fredericq, Het Nederlandsch Proza in de zestiende eeuwsche pamfletten (Brussel 1907) 202 vv. 401 vv.; H.Q. Janssen, Catalogus van het oud synodaal archief ('s Grav. 1878) register in voce Cornelii; L.A. van Lan-

[p. 484]

geraad, Guido de Bray (Zierikzee 1884) 146 vv.; J. Trigland, Kerkelijcke Geschiedenissen (Leiden 1650) register in voce; Kerkhistorisch Archief (1838), 366; (1846), 261; (1848) 192; (1899) 241; (1910) 256, 370 noot 3; L. Knappert, Van Sterven en Begraven (Baarn) 28: Handelingen Letterkunde 1915/16, 112.

van Schelven