Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Bildt, Jan van der]

BILDT (Jan van der), of Jan Kunst, eigenlijk Jan Pietersz., geb. te Lieve-Vrouwen Parochie 27 Sept. 1709, gest. te Franeker 27 April 1791, zoon van den timmerman Pieter Janszen Truy, had een harde jeugd door den vroegtijdigen dood zijner moeder en door een stiefmoeder, die hem haar liefde niet schonk. Na de dorpsschool bezocht en bij zijn vader het timmeren geleerd te hebben, ging hij in dienst van een wagenmaker en wist door eigen energie zich een goede positie te verwerven. Hij huwde in 1732 met een boerendochter en vestigde zich als timmerman in zijn geboorteplaats. Het onderzoek van een, naar het heette onherstelbare, huisklok bracht hem op de hoogte van het klokmaken en was de aanleiding, dat hij het timmeren liet varen en uurwerkmaker werd. Door allerlei verbeteringen, die hij in de oude Friesche klokken aanbracht, ging zoo'n roep van hem uit, dat hij meer werk kreeg dan hij afkon. Nu vestigde hij zich te Leeuwarden, waar hij weldra als een bekwaam horlogemaker bekend stond en zelfs in staat was leerlingen op te leiden. Hij werd te Amsterdam op een veiling de gereedschappen tot het spiegelmaken machtig en toen hij zichzelf dit vak geleerd had, verbond hij aan zijn zaak een spiegelmakerij en spiegelwinkel. Daar zijn vrouw in de friesche hoofdstad niet kon aarden, deed hij in 1742 zijn zaken aldaar aan een ander over en begaf hij zich naar Franeker, waar hij de uurwerkmakerij voortzette. Hier maakte hij kennis met den wis- en waterbouwkundige Willem Loré en won diens vertrouwen, zoodat deze hem opdroeg de reparatie van zijn telescoop en van de physische instrumenten der academie. Van der Bildt liet niet na de samenstelling dezer werktuigen te onderzoeken, hij oefende zich in het glasslijpen, las werken over de optica, die Loré hem verschafte, en vormde zich spoedig tot fabrikant van optische instrumenten. Tot de hoogeschool kwam hij in 1748 in betrekking als beheerder van het uurwerk op den toren der academiekerk. 5 Maart 1754 overwogen de curatoren, ‘oft men niet dese Jan van der Bildt, voor sijne gedane diensten wegens de physische instrumenten behoorde te belonen en hem tot het schoonmaken, houden en repareren, als ook tot het handlangen in het collegie over de

[p. 150]

physica experimentalis, behoorde aen te stellen, en dan de vijf en twintigh gls., dewelcke, voor het medehelpen aan de lugtpomp, aen de promotor sijn geaccordeert, met desselfs dood te vernietigen.’ Zij droegen hem daartoe voor aan prinses Anna, op een jaarwedde van ƒ 150. Binnen weinige dagen volgde een gunstig antwoord. In deze betrekking als conservator en als amanuensis bij de natuurkundige lessen was hij tot aan zijn dood werkzaam. Loré maakte hem bekend met het werk van Roberth Smith over de optica en weldra overtroffen zijn zelf-geslepen telescoopspiegels de beste Engelsche. Zijn telescopen en andere optische werktuigen kregen zulk een vermaardheid, dat hij schier aan de bestellingen niet kon voldoen en genoodzaakt was de horlogemakerij op te geven. Van zijn zonen Jan en Lubartus ondervond hij veel leed en schade, daar zij op eigen naam telescopen vervaardigden en als zijn concurrenten optraden, zoodat hij zijn instrumenten voortaan teekende met den naam Jan van der Bildt de Oude. Hij was een geniaal man, die als autodidact het ver heeft gebracht in het vak der mechanica en die ondanks zijn roem steeds de bescheidene, eenvoudige werkman bleef.

Zie: Tegenwoordige Staat van Friesland I, 166; Algemeene Konst- en Letterbode 1810, II, 5; Scheltema, Geschied- en Letterkundig Mengelwerk, III, st. III, 225; Aanhang op het Woordenboek van Kunst- en Wetensch. van G. Nieuwenhuis; W.B.S. Boeles, Frieslands Hoogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker, I, 419, 420; Vrije Fries 1913, 429.

Wumkes