Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Antonides, Joannis of Antoniszoon]

ANTONIDES (Joannis) of Antoniszoon, naar zijn geboorteplaats Goes in Zeeland van der Goes genaamd, werd 3 Mei 1647 uit eenvoudige Doopsgezinde ouders geboren. Zijn vader Antoni Janssen of Jansz. was zelf als dichter en schrijver bekend. De naam zijner moeder was Magdalena Steenaerts. ‘Uit inzicht hunner huisselijke zaken’, zoo lezen we in David van Hoogstraten's, levensbeschrijving, trokken zijne ouders, toen hij ongeveer 4 jaar was, naar Amsterdam, waar Joannis op de latijnsche school onder Hadrianus Junius onderricht ontving, daarnaast bizonder onderwijs van den Haarlemschen conrector Jacobus Coccejus, in de wiskunde van Abraham de Graef. Al vroeg, en blijvend, sloot hij vriendschap met Joan van Broekhuizen op wiens aansporen hij veel uit de klassieken vertaalde en ook latijnsche gedichten maakte. Weldra bracht het lezen van Hooft en Vondel e.a. hem tot dichten in zijn moedertaal. Zijn eerste grootere werk was Trazil of Overrompelt Sina (1666), dat hem in aanraking bracht met Vondel, die toentertijd aan een zelfde onderwerp, zijn Zungchin, bezig was. Eerst in 1685 werd dit voor 't eerst door zijn vader uitgegeven. Na andere

[p. 55]

gedichten als: Zeetriomf der Venetianen over de Turken, De Teems in Brant (1667) volgde in 1667, ter eere van den vrede van Breda zijn Bellone aan Bant, aan de Amsterdamsche burgemeesters opgedragen (in 1668 opgenomen in 't Verheerlickt Nederlandt). Vondel getuigde van dit gedicht: ‘Het is zoo schoon, dat ik er mijnen naem wel onder zetten wil’. Tusschen den grijzen dichter en den jongen Antonides, ‘zijn zoon in de kunst’ gelijk hij hem noemde, is er levenslang een innige vriendschap blijven bestaan. Was Antonides, die een zeer zwakke gezondheid bezat, ziek, dan was het Vondel die hem dagelijks opzocht en door allerlei verhalen trachtte op te vroolijken. Vondel was het ook, die hem in kennis bracht met Dirck Buysero, den Vlissingschen secretaris, man van veel invloed, die door zijn moeder, een de Vlaming van Oudshoorn, veel connecties in Amsterdam had en daar dikwijls kwam. Zelf dichter, werd en bleef hij bewonderaar en beschermer van Antonides. Ondertusschen was A. door zijn ouders in een artsenijwinkel geplaatst, waar hij ondanks drukke werkzaamheden aan het letterkundig leven van zijn tijd deel nam. Hij stond toen b.v. in briefwisseling met Huygens (Gedichten, ed. Worp, VIII, 363 en Oudaen (Penon, Bijdragen II, (1881) p. 149 e.v.). In 1669 behoorde hij tot een der oprichters van het bekende genootschap ‘Nil volentibus Arduum’. In dezen tijd bezocht hij ook zijn geboorteplaats; zoo weten we dat hij er in 1670 was, want dan schrijft Vondel hem daarheen een brief waarin hij naar de terugkomst van zijn jongen vriend verlangt, omdat hij diens hulp bij de vertaling van Ovidius' Metamorphosen noodig had (Vondels Werken, ed. van Lennep, XI (1867), p. 272). Drie jaar later zien we hem weer in eenige betrekking tot Zeeland: hij vervaardigde toen zijn dichterlijke beschrijving van Bossenburg (1673), een aan mevrouw Lampsins toebehoorend buiten bij Vlissingen. Zijn beroemdste werk was de in 1671 verschenen IJstroom, in 4 boeken, ruimschoots voorzien van lofdichten van bijna alle mannen van naam van dien tijd, en opgedragen aan Corn. de Vlaming van Oudshoorn. In ditzelfde jaar scheidde hij zich af van het mede door hem opgerichte N.V.A. Hij was weliswaar een ijverig bentgenoot geweest: hij had b.v. vier onderwerpen in het door Nil uitgegeven Naauwkeurig Onderwijs in de Tooneel-Poezy (Leiden 1765) behandeld, meegeholpen aan het berijmen van Agrippa, van Orondates en Statira en het Spookend Weeuwtje. Maar langzamerhand kwamen er bij A. grieven: Vondel door hem hoogelijk vereerd, werd door N.V.A. niet ontzien, zijn IJstroom moest worden ‘betutteld’, de heele geest van het Genootschap ging hem weldra tegen staan: hij werd een der ergste vijanden van ‘Nil’ en bekend is zijn hekeldicht Marsyas (Gedichten ed. 1685 p. 234), dat hij als een gedicht op zijn eigen bruiloft aan J. Pluimer dicteerde en opdroeg. Ook in zijn lijkzang op Vondel moesten de leden van N.V.A. menige veer laten. Dirck Buysero liet zich op den duur al even weinig aan het Kunstgenootschap gelegen liggen. In 1673 verscheen afzonderlijk in 4^o. zijn Oorspronck van 's Lands Ongevallen aen Joachim Oudaen (Amst. 1673), later in zijn verzamelde gedichten opgenomen.

Een jaar daarna kwam er verandering in zijn leven. Buysero stelde hem in de gelegenheid om te studeeren. Hij bereidde zich te Utrecht voor in de studie der medicijnen, leerde daar veel van den omgang met J.H. Graevius en H. van Solingen en toen in 1674 de Franschen Utrecht

[p. 56]

verlaten hadden, liet hij zich 3/13 Juni 1674 als student in de medicijnen inschrijven en promoveerde 5 Juni tot doctor op een dissertatie De Vertigine. Vondel maakte er een gedichtje op ‘Op de Draeyinge van het hooft’. Mei 1674 was Buysero naar Rotterdam vertrokken, waar hij wegens Zeeland zitting nam in het college der admiraliteit van de Maas, en zijn vriend Antonides weldra een post als eerste klerk ter secretarie wist te bezorgen, daarmee ook een vrij onbezorgd bestaan. Onze dichter vestigde zich dus te Rotterdam en bleef in nauwe betrekking tot zijn beschermer en diens familie - hij bezong alle familie-gebeurtenissen van eenig belang en ging meermalen met hem op reis. Zoo in 1674 toen hij met B. in Middelburg was, waar in een herberg de bekende ontmoeting plaats had met den beruchten dichter Beronicius (Oud- Holland IX, 1891, p. 19). In Nov. 1678 huwde hij Suzanna Bormans, zuster van Ds. Petrus Bormans. Na zijn huwelijk, zelfs reeds al nà zijn IJstroom, produceerde hij weinig meer: het zijn meest bruilofts-, verjaars-, lijkdichten enz. wat we van hem uit dien tijd hebben. Gelijk het verhaal gaat, verwachtte men toen een soort Pauliade of Leven van Paulus van hem, zelfs Vondel schijnt hem meermalen daartoe aangezet te hebben, maar deels zijn gezondheid, deels godsdienstige overwegingen hebben hem er van af gehouden. In 1684 openbaarde zich keeltering, waaraan hij 18 Sept. 1684 overleed, door zijn tijdgenooten als een der grootste dichters betreurd, en in 'n onnoemelijk aantal grafdichten bezongen. Misschien is hij voor grooter moeilijkheden gespaard gebleven: kort na zijn dood kwamen er reusachtige knoeierijen bij de admiraliteit aan 't licht, een geruchtmakend proces volgde en het einde was de veroordeeling van tal van hoogere en lagere ambtenaren. Buysero schijnt er onschuldig aan geweest te zijn en ook A.'s naam komt in de processtukken niet voor.

Hij werd in de Groote Kerk te Rotterdam begraven. Zijn weduwe, later door haar lichtzinnig gedrag in opspraak gekomen, was eerst verloofd met den dichter Joan van Broekhuizen (zie dit deel) en hertrouwde Mei 1686 met Johan van Broeckhuysen van Amsterdam, kapitein in garnizoen aldaar. Zij overleed 23 Jan. 1696 (cf. Tijdschrift voor Ned. Taal en Letterk. X (1891) blz. 63).

Na zijn dood, in 1685 gaf zijn vader Antoni Janssen zijn verzamelde gedichten uit, voorzien van een korte levensbeschrijving. (Slechts enkele gelegenheidsverzen ontbreken, o.a. dat op den bruiloft van Iman Mogge en Constance Thibaut, te Zierikzee in 1678). Er verschenen vier drukken van, de 5de werd door Dav. van Hoogstraten bezorgd en in 1735 te Rotterdam, met een portret en een langere levensbeschrijving van zijn hand in 't licht gegeven. Bilderdijk vond het de moeite waard ze in 1827 opnieuw met ophelderende aantt. in 2 dln. uit te geven. De IJstroom verscheen ook afzonderlijk en nog in 1828 gecommentarieerd door P.G. Witsen Geysbeek.

Zijn door L. Bakhuizen in 1680 geschilderd portret, eenmaal in 't bezit van David van Hoogstraten, is thans in de Universiteit te Amst. Het was het hem allerbest gelijkende schilderij, door P. van Gunst gegraveerd voor den 5den druk van A.'s gedichten. Een tweede, door M. van Musscher geschilderd, is door P. Schenk gegraveerd en door Vondel bezongen.

Brieven in hs. van A. bezitten o.a. de Universiteits-bibliotheken te Amsterdam en Leiden.

[p. 57]

Zie: J. Ant. van der Goes, Alle de gedichten. Hier bij komt het leven des dichters. Vde druk. (Rott. 1735); F. Nagtglas, Levensberichten van Zeeuwen, dl. I (Midd. 1890) p. 10; A.J. Kronenberg, Het kunstgenootschap Nil Volentibus Arduum, (Dev. 1875) p. 102 e.v.; Uitgelezen gedichten (Schiedam 1707) blz. 42; Oud- Holland IX (1891), p. 16 e.v.; J.H. Scheffer en F.D.O. Obreen Rotterdamsche Historiebladen, dl. I (Rott. 1880) p. 486; F. Muller, Beschrijvende Catalogus van 7000 portretten van Nederl. (Amst. 1853), p. 26, no. 125; E.W. Moes, Iconographia Batava I (Amst. 1897) p. 25 no. 174.

Ruys