In brulloft yn 'e Wâlden

[p. 166]

De efterkant fan in tsjep jongfaem
en oare fragminten

Under de titel ‘It hirdsîlen op sé by Harns’ liet Tsjibbe Gearts yn 1877 to Harns in boekje útkomme, bifetsjende syn ympresjes fan in reis nei de Fryske havenstêd op 'e del dat dêr ûnder hege bilangstelling feest fierd waerd ta gelegenheit fan de iepenstelling fan de nije haven. Kening Willem III, dy't sels oars komme sild hie, stjûrde in waernimmer yn de persoan fan syn broer, prins Hendrik. Tsjibbe Gearts seach him - yn it selskip fan syn freon Waling Dykstra - fansels ek dizze reis wer de eagen út. Dat er lykwols wer earst en meast mei syn eigen prakkesaesjes dwaende wie, mei bliken dwaen út de beide fragmintsjes út syn reportaezje dy't wy hjir folgje litte. It earste is suver hwat pikant, mar ek geastich: Tsjibbe Gearts as de dichtersman-op-jierren dy't by it sjen fan in moai jongfaem (d.w.s. de moaije efterkant fan in jongfaem) oan it fantasearjen rekket. En it twadde fragmint is sa mooglik noch typearjender: Tsjibbe Gearts as de man dy't - it motyf is is âld - gjin ‘dânsjend pearke’ sjen kin of hy sjocht skrinkelhâns der middenmank. Ta bislút fan dit trijelûk fan fragminten nimme wy in stikje oer út in oare ‘reportaezje’ út itselde jier 1877, ntl. ‘Lân-geanne to Feankleaster de 25ste fen Haimoanne 1877. In forjit my net fen 't sindingsfeest foar de Friezen’, ek al yn boekfoarm útjown en allyksa op plakken noch tige lêsber. Wy hawwe foar dizze blomlêzing ús kar falle litten op de ynset fan dizze ‘pilgrimsreis’ dy't er ûndernaem yn it selskip fan wer in oare freon, syn doarpsgenoat Y. Zylstra. Dat it tinken oan de dea - sa typearjend foar syn romantyske ynstelling - him o sa hiem wie docht daliks al bliken út de alderearste sin. Hwat him net wjerhâldt om ek al wer efkes letter yn 't oare uterste to forfallen.

[p. 167]

Jongfaem

Dus rûmte by de fleet, dat to Frjentsjer lykwols foroare, dêr krigen wy folle selskip, en allegeare ek gjin smeldoek, om 't effen net. Onder oaren wie der ien jongfaem by (alteas ik tink dat it in jongfaem wie, ik seach har allinne mar fan efteren, om hja siet mei de rêch nei ús ta), mar as dat minske fan foaren sa knap wie as fan efteren! dan is 't in skilderij fan in skepsel west. Men fynt it licht hwat mâl fan in jierrich troud man, mar myn hiele oandacht wie oan dat frommiske wijd. Sei myn buorman bygelyks as er it fjild oerseach: ‘Hwat wurdt alles grien’, dan sei ik ‘ja’ en ik tocht oan de faem. Sei er: ‘Hwat bloeije dy blommen moai op de greide’, dan sei ik ‘ja’ en ik tocht wer oan de faem. Sei er dêrop: ‘It foarútsicht is jit bêst’, doe sei ik jitris ‘ja’ en ik tocht al wer oan de faem. Dy't trijeris efterien ‘ja’ seit is bitsjoend wol men wol ha, en in mannich lid fan 't bistjûr liket it troch it folle ‘ja’ sizzen wier to wêzen, mar ik wie 't ek. Men fortelt fan in dichter Petrarca,¹ dy seach ris út 'e flecht in moai frommiske, dy't Laura hjitte, dêr waerd er op foreale, mar hja rekke tosjik. Petrarca hie sint rêst noch djûr. Hy socht syn libben lang om Laura en hy foun se wer yn - in deakiste. Nou, mar ik hie hjir as in Petrarca myn oandacht op de sierlike Laura fan efteren. Hwa't hja wie? dat wit se sels bêst, en har âlden wollicht, en har frijer as hja ien hat, en de kij wollicht dy't hja melkt, en de kealtsjes dy't hja boarnt, hwant hja like fan efteren op in boeredochter. Op de plasse fan de holle droech se in wyt strieën kypke - gjin kape - mar doch in kyp, oars as in bulte kipen, hy wie mei 't bleate each sonder mikroskoop to sjen. Op dy kyp hie se wite linten, en wite plûmen, ek bongelen de greate brede linten by de rêch del. Onder dy kyp kaem in breed gouden earizer wei, hweroer in floddermûtse, sa fyn as spinreach, en sa wyt as snie. Ik leaude dat it in echten wie, mar dat doar ik net noedzje, foarearst bin 'k yn de kennisse fan 't echte net sterk, en ta'n twaden der is tsjintwurdich safolle neimakke, fan it muntpapier ou ta de doopformulieren² ta, dat ik net sizze sil dat dy floddermûtse echt wie, mar hy siet der om as wie er om 'e holle getten. Fierders folge der nou in swart, mei siden krollen binaeid mantelke, hwerboppe bisonder eptich in roazekleurich lint mids in kanten daske útstike. Hjirmei

1 Francesco Petrarca (1304-1374), forneamd Italiaensk renaissancedichter, hwaens minnesangen foar Laura ta de klassike leafdepoëzy rekkene wurde.

2 Kin slaen op hwat der doe yn 'e tsjerke tusken orthodoks en modern sa al geande wie.

[p. 168]

eindicht myn fotografy fan efteren, hwant fierder waerd 't minske onsjenber troch de leuning fan de bank dêr't se op siet. Ik bin gjin Petrarca, ik kin der net om sykje, licht komt men se troch myn biskriuwing op it spoar, mar as men dat treflik pronkstik fan efteren jin goed forbyldt, dan sil men 't gjin wonder neame dat ik to Harns troch it gekring bilet waerd om dy faem yn 't wêzen to sjen, dêrtroch droevich de stêd yn gong.

De skrinkels fan de dead

De ‘Boargemaster Zylstra’, sa hjitte in moai forsiere stoomboat, dy't yn de haven to Harns klear lei, om leafhabbers, dy't der nocht oan hiene op Sudersé roundobberje to litten. Dat wie foar my it bêste ek, ik gong op de boat, en - de earste dêr't ik tsjinoan plofte wie myn freon Dykstra. Valentyn en Ourson³ fochten earst, foardat se inoar as bruorren omklammen. De ‘edele ridder van den sweerde’, Valentyn, moast Ourson dy fan ‘eene beerin ende was gesoogen’ ynpeperje dat se bruorren wiene, mar wy fochten net, wy wiene blijd malkoarren to finen, en wy sieten mei koarten sa yn de filosofy fordjippe, dat wy om Harns noch 't hiele hurdsilen mear tochten. Hwant dat hawwe Dykstra en ik by hurddraverijen, by hurdriderijen en by hurdsilerijen nou ek al wer oan ús: wy bliuwe net by 't stik. It is net oan to rieden om ús by sokke spullen ta karmasters to freegjen, 't is better dat men dêr forstânniger minsken ta nimt, it mocht troch ús yn de hobbel fleane. Wy lije beide jamk oan oudwalinge des geestes. In bisondere kwael. Bygelyks, hwer't Dykstra oan tinkt as de man yn de tsjerke sit, dat wit de himel sei Bet, mar ik net. Mar as ik dêr bin, ik tink der altyd oan dânsjen op de stive koarde. En hwat my dan wonderbaerlik forstânnich foarkomt is dit: dat men de koarde oer de lingte fan de tsjerke spand hat, en net oerdwars. Nou rint alles mei, fan 't easten ta 't westen, mei de sinne op en onder, sa moat it. Dêr sjoch ik se dan yn de loft springen, sims is 't in hy en sims is 't in sy dy't der de lea oan weaget. Ik hab ris yn de ‘Tijdspegel’⁴ lêzen fan in man dy't it selde fisioen yn de tsjerke hie, ik bin it dus net allinne, mar mei my is 't al opkaem doe wie 'k mar in greate jonge, en sint is 't altyd sa bleaun. 't Is lêstich. Doch sjoch ik yn de tsjerke it avontûrlike springen

3 Figueren út it âlde folksboek ‘Valentijn ende Oursson, twee Vrome Edele Ridders’.

4 ‘De Tijdspiegel’: tydskrift oprjochte troch Ds. Lublink Weddik, 1844. Meiredakteur wie K.N. Meppen en sûnt 1858 J.P. de Keyser.

[p. 169]

op de stive koarde, ik sjoch op de dânsseale ivich en altyd de dead.

Nea sjoch ik in pear walsen, of ien fan de twa is in geramte. En is 't skotske trije, en komt it dan sa dat twa foar inoar oerdânsje, mei de iene de oare - om it moai to dwaen - by de hân, en smite se dan de skonken sa loftich: ‘rala de ralala’ troch inoar, dan sjoch ik yn de lene de skrinkels fan de dead. De dead dânset mei, itselde hwat dâns. Nou dânsje, tink ik dan, en moarn yn 't grêf. Doe dânse sy, en doe dânse hy, en nou lizze hja yn stille rêst. En lês ik ek net op har grêfpeal hwat ik to St. Nikolaesgea foun:

‘Wij hebben nu hier,
Regt veel plezier’,

hja dânsen doch nei 't grêf ta. Sa kom ik by in dânspartij jimmer oer dea en grêf oan 't mimerjen, en just dêrom bin 'k sa graech op plakken dêr't dânse wurdt; it preket sa lûd: ‘O, bertling ha dyn hûs klear, dou witst de dei fan dyn dead net’. En sa'n preek hâld ik fan, omdat dy sa wier is. Mar sà lij ik oan geestlike oudwalinge, en Dykstra licht al wer op in oare wize, mar by dizze hurdsilerije ek moasten wy troch in algemiene rop: ‘Sjoch!’ wer ta de oarder roppen wurde, sa folle hiene wy tusken ús al oeral helle. Dan gluorken wy oer de sé nei de hurdsilerije, en my tochte dat Van Zuilen en Haspels⁵ mei dat komeedzjespyljen al grou jild fortsjinje moasten, dat in juffrou Beermans⁶ dêr in ynkommen fan f 7000 of f 8000 jiers fan taparte wurde koe. 7-8000 goune? Dêr koene se wol in minister foar krije, soe 'k sizze. Om Dykstra lykwols it biwiis to jaen dat ik it moaije fan sa'n hurdsilerije wol fette, sei ik - mei it each op it sizzen fan Da Costa dat alles syn poëtyske side hat: ‘Der sit wol poëzy yn sa'n hurdsilerije’. Dykstra tocht der ek sa oer, binammen as men yn petear komme koe mei sa'n jongfaem, lyk as dêr foar ús op de boat stie, en dat in boeredochter fan Texel like to wêzen, to sjen oan it earizer dat hja droech, en dat folle oars wie as wy wend binne. Dykstra sei, hja droegen se sa op Texel, en Dykstra is - leau ik - noch al sterk yn de kennisse fan de Fryske lijfdrachten, sadat ik dy jonge faem as in Texelske juffrou oan jimme foarstel. It fanke seach der sa knap út, en dêrby

5 Greate nammen yn de Nederlânske toanielwrâld fan dy dagen.

6 Maria Catharina Beersmans, forneamdste toanlelspyister doe. Dizze passaezje siacht blykber op it feit dat de hurdslierij wol hwat fan in toanlelútflering hat, mar dan ien dêr't net safolle jild by opset hoecht to wurden.

[p. 170]

like hja sa liberael fan reden en biskie, dat wy beide har wol foar ús Dulcinea oannimme koene, oan hwa't wy ús suchten en sangen wijden. Mei har in praetsje to hâlden, om lâns dy wei it Texelske dialekt to learen, dat like ús treflik en learsum ta. Mar 't fanke stie onder it opsicht fan in jierrige juffrou, as in non onder de abdis. Dy barrikade, seagen wy wol, wie ús to folle mânsk; sadwaende is 't tusken ús en de jongfaem by de fromme winsk bleaun. Letter ha wy jit al hwat jaloersk west, doe hat se praten mei de kaptein fan de boat, de man dy't hieltyd op dat heechhout hinne en wer pandert, sa'n brêge yn de loft, dy't op sa'n boat yn 't oerdwars hinne en wer rint. Doe habbe Dykstra en ik foar 't earst en lichtwol foar it lêst winske, dat wy mar kaptein op sa'n stoomboat wêze mochten, allinne mar om op sa'n minlike wize yn it Texelske onderrjochte to wurden, hwant oars! o, it sémanslibben wie ús libben net.

Sa fortelde Dykstra my jit ien folsin út syn ouwikseljende libbensrin. Hy wie ris fan Starum ou yn in boatsje oer de sé nei de stoomboat brocht, en dêr doe by ophyst, takele of klautere, dat wit ik net ienris mear, hwant doe't Dykstra Starum, boatsje en stoomboat neamde, waerd it my al grien en blau foar de eagen. Ik tochte al daelk oan draeikolken en sémearminnen, en sa folle gefaerlikens dêr't in séman jamk troch omkomt. Ik frege Dykstra oft er it libben der by ret hie? ‘Ja’, sei de man. Ik sei: ‘Nou dan is 't skande dat jo sa'n heldendied jit net birymd ha’. Mar doe fortelde ik him, hoe dat it my oerkaem wie dat ik yn 1877 fan in fearskip springe moatten hie om op de wâl to kommen, wylst it skip troch in hurde stoarmwyn út de fjouweren foar de wyn ou fleach, en hoe't ik dat dochs dien hie sonder to fallen en sonder to brekken.

Sa kamen by 't farren op de boat ús de aventûren dy't wy op it wetter bilibbe hiene foar de geast, en oan 't ein gong it ús as de beide ezels dy't mekoarren har deugden fortelden, en dêrmei eindigen dat se fielden lang net min to wêzen.

Wer in nacht

Wer in nacht neijer oan 't grêf. De moarn fan de 25ste fan haeimoanne stiek de holle oer 't wetters ich. Mar de moarn

[p. 171]

seach droevich, as in brêgeman op 'e bigraffenisse fan syn breid. En dochs wie 't moai sêft waer. It waer hie wol hwat fan froedminske dat mient dat laitsjen sonde is. Hja dy't as pilgrims to foet nei Feankleaster woene, gong it as de ezel tusken twa heabergen. Hy wist net fan hokker side er de foarste byt nimme soe.

En wat lag er die ezel daar mooil
Daar tussen die twee schelven hooi

sjongt Alberding Thijm,⁷ de roomske dichter, dy't tusken twa heabergen - wittenskip en gelove - sims ek net wit fan welker kant to nimmen. Hy docht lyk as mear dichters, hy yt fan beide siden. Mar hja dy't - lykas wy - de pilgrimsreis nei Feankleaster to foet ôflizze woene, kamen tusken de stôk en de paraplu yn, en fregen: Silstou mei, of silstou mei? Sil de strieën hoed op of de swarte? Sille wy op bokkelearen (glêdde) skuon hinne, of op okselearen (fetlearen)? By in froed minske, dat mient dat laitsjen sonde is, giet natûr op it lêst alwer boppe lear. Hja kin de fromme twang net ivich yn 't wêzen hâlde. Sa soe 't de dei fan 't blide sindingsfeest ek wol gean, tocht ús. Stôk, strie en bok rekken op reis nei Feankleaster. De kar is - lyk as letter blykte - goed west.

Doe't ik lykwols myn selskipsman Y.Z. ôfhelle, de man dy't yn dit foarjier mei my troch 't Fryske lân swabbe om it folts it stik 1876-1877⁸ hearre to litten, joech dizze my op it praetsjebigjin: ‘Hwat is 't moal waer’, to hâlden: ‘Ja, divelske moai, as ik it jo net ûnthjitten hie, gong ik net heal mei nei dy prekerije to Feankleaster, ik wol folle leaver nei de mar to fiskjen, sêft waer en in donkere loft, it soe bl... bitte wolle’.

Gjin aerdich bigjin fan 't petear tusken ús, oars net? As in minske klaget, dat er dit of dat tsjin syn sin dwaen moat, dan moat men him gelyk jaen. As foroaret dat de saek net, de fieling dat er dochs rjocht hat to kleijen, seit him, dat er in skoan forstân hat, dat flaeit syn eigenleafde en dat docht him goed.

Ik joech Z. lyk, it soe moai wêze op de mar, it soe wol bite wolle. Z. seach de bears al oan de heak tink ik mar slingere mei troch de moude ús moaije griene leanen lâns.

7 Josephus Albertus Alberdingk Thijm (1820-1889), r.k. Nederiânsk skrluwer.

8 Neffens in oankundiging út dy tijd: ‘Wij beginnen met Janus, den God des Vredes en wij eindigen met Pruis, Zouaaf en Turcoman, en 't geheel is één van A tot Z. Ljocht. Iieafde, wierheid blieut de tex’. As titel fan dizze twaspreek waerd ek wol brûkt: ‘It âlde en it nije jler’.

[p. 172]

‘Fan fiskjen sprutsen’, sei 'k, ‘jo moatte tinke dat spul dêr to Feankleaster is ek al in fiskerij, wol net om bears of snoek mar om...’

‘Jawol’, foel myn selskip yn, ‘om 'e duit, ik ha 't yn 'e rekken’.

‘Just’, sei 'k, ‘om dêrtroch sielen to winnen, foar it keninkryk Gods', lyk as se dat neame’.

‘Ik haw 't net heech op de rekken’, sei Z. brimstich en dwars.

Hy tochte - moat jimme tinke - jit altyd oan de bearzen dy't er hjoed út de mar slingerje kinnen hie, en in fisk - dy sonde mei him forjown wurde - kaem him op dat stuit folle bigearliker foar as in minskesiele.

Ik swige. Ik wie de Donau jit net oer. Konstantinopel wie net oerwoun. Ik tochte, lit ús in nij praetsje bigjinne.

‘As 't sok moai waer bliuwt, is 't wol in aerdich kuijerke, ik wol leaver gean as op it spoar. Ik bin gjin freon fan spoarwein riden’.

‘Ongelyk’, sei Z., ‘yn de twade klasse is 't al hwat mistreastich riden, omdat elk him to fornaem achtet tsjin in oar in mûle iepen to dwaen, mar yn de trêdde klasse, foaral om dizze tijd, as der poepske hantsjemieren yn sitte, dy't yn 't spoar jit de jenever út de flesse drinzje, en as se dan yn ien wein ta'n gelyk sjonge: “Im Jäger in dem grünen Wald”, en “Die Wacht am Rhein”, dan is 't op it spoar frij hwat oangenamer as hjir troch it sân to bokseljen’.

Ik hearde wol, de Burgumermar siet myn freon jit yn de holle.