In brulloft yn 'e Wâlden

[p. 156]

In lyts priuwke fan in strou

De jierren dat Waling Dykstra (1821-1914) en Tsjibbe Gearts van der Meulen togearre Fryslân bireizge hawwe mei harren foardrachtwurk binne sprekwurdlik wurden as de greate tijd fan it ‘Winterjounenocht’. De beide skriuwers-foardragers brochten in foar dy tiid alhlel nije foarm fan ‘learinge en formeits’. In great en trou publyk hat harren op hannen droegen, sà sloech harren wurk (griemmank fan klucht en morael) yn. Waling Dykstra hat letter ek wol mei oaren op 'en paed west (mei Auke Boonemmer en Gerben Colmjon, bygelyks) en Tsjibbe Gearts ek wolris (mei Y. Zylstra), mar sa suksesfol as mei it duo Waling-Tsjibbe waerd it net wer. Har Frysk foarmingswurk hat fan greate ynfloed west; as lekeprekers yn tsjinst fan Fryske seden, forljochting en foarútgong sa't hja dy seagen, rôpen hja fansels yn rjochts-tsjerklike rounten likefolle wjerstân op as yn liberael-frijsinnige formiddens wurdearring en biwûndering. Sawol Waling Dykstra as Tsjibbe Gearts hawwe letter in bigjin makke mei it op skrift stellen fan harren oantinkens oan dy rûzige jierren. Tsjibbe hie der graech togearre met syn maet oer gear wold, mar Waling-om woe dêr net fan witte. Sa die elk syn elgen dingen en publisearre Tsjibbe Gearts yn de ‘Friesche Volksalmanak’ 1894 syn stik dat er, omdat er mar in hap en in snap fortelle kin fan alles hwat hja wol mei it ‘Winterjounenocht’ bilibbe hawwe, de titel ‘In lyts priuwke fan in strou’ meijoech. Waling Dykstra hie der al earder oer gear west doe't er ûnder de titel ‘Tobek-sjên op 't oulein paed, nei ourin fen 't fiif-en-tweintichste Fryske Winterjoune-Nocht’ yn 1886 syn part fan de miensklplike oantinkens publisearre. It stik fan Tsjibbe Gearts dat hjirûnder folget is dêrom ek sa nijsgjirrich omdat it in libben byld jowt fan de forkears(ûn)mooglikheden en it ‘útgeanslib-

[p. 157]

ben’ op it plattelân nou ryklik in ieu lyn.

As ús, sawntichjierrigen, sein waerd dat ús jit tritich jier weilein wiene, dan soe men, as men net gammel wie fan jicht of swakke harsens, jins jonkheit rekke, libje fan de hope en net fan it tobinnenbringen, men soe folle, dat men foar it einde miende dwaen to moatten, útstelle ta moarn, oeremoarn of betoeremoarn.

Sa is in minske fan bistean, as er rûm tiid mient to hawwen, nimt er der jamk to rûme tiid fan en wurdt jin it wurk dat men dwaen soe by de hannen om ôf brutsen.

Hiel oars is it as men op sawntichjierrige libbenstiid fornimt en sjocht dat de dead it skaed wurdt, dat ús folget en bybliuwt by ljocht en tsjuster, by dei en by nacht.

Dan fielt men dat de dagen hwerop 't jin jown wurdt holle en hân to brûken, ophoepeije, dat jins wurkdei hast forroan is, dat wy hwat wy miene dwaen to moatten, net fan hûs stelle meije, omdat wy net op 'e dei fan moarn rekkenje kinne.

Dy't sawntich jier op 'e rinbaen ôflei, is tichteby honk. Dat honk dêr't er net wer út forlosse wurde sil.

Onder itjinge hwat ik miende dwaen to moatten foardat ik honk birikt hie, hearde it boekstaverjen fan ytlike tobinnenbringingen út de tiden en jierren fan it ‘Winterjounenocht’ hwermei Waling Dykstra en ik, nou in tritich jier lyn, foar 't ljocht kamen. Leaver hie 'k dit dien en better hie 'k it achte, dit wurk mei myn Holwerter freon út to fieren. Twa witte mear as ien, en de iene onthâldt better de wille en d'oare it leed fan 't libben, sa koene twa ek mear as ien. Mar Dykstra sjocht it net yn lyk as ik, dêrby folle oar wurk dat foar 't grêf jit dien moat, en sa kom ik der ta in stikje en in brokje to jaen, fan hwat wy togearre hiel en folslein leverje kinnen hiene.

Hwat ús oanpjirke ta 't jaen fan ‘Winterjounenocht’ lit him sonder sizzen wol tinke.

Troch Fryske foardrachten de Fryske tael to stypjen, troch stikken foar to dragen dy't op in grappige wize fiele en sjen lieten, dat it yn hûs en maetskippije folle better gean koe as 't giet, as in minske sels mar better wie as er is. Nou ja, dat ien en oar dat wie de flach hweronder wy foeren en yn hiel Fryslân roun havens founen, dêr't men ús

[p. 158]

wolkom hjitte, mar de driuwfear wie deselde dy't in dominy oan 't preekjen bringt: Mei praten jild fortsjinje.

En tankber, ja altyd tankber moatte wy ús lânsljuwe bliuwe, it wyt is birikt. Eare dêrfoar boppe al it Hearrenfean. Notaris Binnerts, syn klerk Spoelstra, keapman Sieverts, Tullener, en o sa folle dy't jit lang yn 't grêf rêste, jimme hawwe in plak bihâlden yn ús tankber hert. Jimme hawwe ús stipe en fuortholpen op de rinbaen dy't wy ynsloegen, oars hiene wy 't safier net brocht.

Dêrwei soene wy bigjinne moatte as wy, W. Dykstra en ik togearre, ús ‘Winternocht’ boekstaveren, nou wol ik mar ien brokje der fan jaen. It kin net oars wêze of 't sil jimme formeitsje lêzers, mar jimme kinne der ek út sjen, dat wy it jild net sa maklik fortsjinnen as in dominy mei preekjen. Us wei roan altyd net troch leaflike lânsdouwen. It libben joech ús, ek al lyk as Pibomme¹, altyd gjin rys mei rezinen, 't wie ek wolris groat mei krôdde.

De hear F. van den Bosch, oars sein: Freark van den Bosch, to Appelskea, hie in greate seale meitsje litten. De tiden wiene doe fleuriger as nou, en Appelskea like bisondere fleurich, hoe soe in kastlein der oars ta oergean om yn doarp in seale to bouwen sa great en sa moai dat men der al lang foardat se klear wie, fan yn 'e kranten kaem to lêzen?

Doe't it spul klear wie waerd der bisletten dat de winterjounenochters it ynwije moasten.

Hwat in reis fan Frjentsjer en Burgum nei Appelskeal Dykstra kaem de joune fan to foare al by my en de folgjende moarn bitiid mei in fuormanswein en hynzer op reis. (Fan dy reis, dy't amper in del duorre, fortel ik mar neat, omdat ik oars al sa folle to fortellen ha). Wy kamen yntiids by de hear F. van den Bosch en eagen frjemd op doe't wy syn greate seale seagen, hwerfan it orkest² sa heech wie dat der in gong ondertroch roan, dêr't men rjochtopgeande lâns koe. It wie in wonder.

Wy waerden, lyk as oeral, freonlik wolkom hjitten. Us fuorman moast fansels in nacht oerbliuwe. Mei 'e tiid kamen de ljochten op en dêrmei kamen fan hein en fier de harkers mei froulju en fammen opdaegjen, soe 'k sizze, mar hjir foeget better: ‘ynnachtsjen’, hwant dat it feest duorje

1 De heit fan Gabe Skroar yn de ‘Rimen en Teltsjes’ fan de bruorren Halbertsma.

2 Hjir sil ‘toaniel’ of ‘podium’ bidoeld wëze.

[p. 159]

soe ta de moarn, seagen wy wol yn.

It spul gong lang om let oan. Ik hie it foarwurd en dêryn repte ik fan Salomo's timpel en 't ynwijen dêrfan en folle en net nôch, hwat by 't ynwijen fan in seal to brûken wie, ta de preek ta fan dominy Liefting fan Boil (nou lid fan de Twade Keamer), titele: ‘Drie tempels vernieuwd’³ Soks koe 'k dan foar de fûst wei wol oan 'e man bringe en troch in grap wol koartswilich meitsje. It foel der goed yn en letter rolle ús fan bûten leard Winterjounenocht, nei 't sin fan de harkers, fan ús hege tribune ôf, yn de lichte. Jit in bydrage of hwat en wy hiene oan ús plicht foldien.

Mar nou duorre 't net lang of dêr kamen fan omlegen in hiele bulte by ús op 'e kreake, sil ik mar sizze, en mei koarten rollen der toasten oer en wer, dan fan de lichte omheech, en dan fan heech nei de lichte. Dêronder wie ien tige moaije fan de hear Berend Prakken, nou allang yn 't grêf, doe lid fan de Provinsiale Steaten. In knap en bêst man. Dy spriek nei oanlieding fan ús nammen.

Dykstra fan dyk om de polder, en van der Meulen, nei Molen of moune dy't de polder droech hâlde moast. Sa foege er de dyk by de moune en de moune by de dyk en wiene wy, sa't wy hjitten, ek in dyk en in moune foar de minsken, it minsklik hert en de maetskippije. Dêr wie jit safolle dat oars moast, soe men der goed nôt fan rispje kinne. It wie in geastige toast, dy't troch in ‘Lang zal je leven’ kroane waerd.

Sa rekken by wyn en champanje de tongen los. Doe't 't bigoan to daegjen gong it jitte. Us fuorman ried ier en bitiid fuort. Wy moasten ús mei 't kaf bihelpe doe't it sied nei hûs waeide. Mar onder dy plakkers founen wy ek al wer ús folts en sa hingelen wy dêr mei ús rûzige hollen nei in roerige nacht om, ta 'n ûre alve tolf de middeis. Doe kaem de fuorman mei in bolderweintsje dy ús nei Beetstersweach bringe soe. Oer Beetstersweach roan de wei nei Aldeboarn, dêr't wy de joune wer oan 't wurd moasten. Nei hwat iten en dronken to hawwen gong de reis wer oan en hobbelen en bobbelen wy yn de bolderwein, en dat koe 't hjitte, fan Appelskea op Beetstersweach oan, en hwat wie dat in ein foar ús, dy't as dobbelstiennen skodde waerden, mar jit folle greater ein foar ús hoppe, in Rosinante dy't alle úthingbuorden mei hertsear foarby ried as

3 (Noat fan de skriuwer) ‘Dy preek hie 'k fan mynhear L. presint krige. Doe't wy ris to Noardwâlde Winterjounenocht joegen, makken wy kennisse mei dominy. Doe fortelde er fan syn preek dy't er útsprutsen hie neidat de tsjerke to Boyl fornijd wie. Doe wie de hear Hessel fan it Hearrenfean kaem, dy woe dy preek wol keapje en yn 't ijocht jaen. “Ha jo der fjirtich goune foar oer?”, hie dominy frege. “Jawol”, hie Hessel sein. “Wite jimme hwat ik doe dien ha? Ik haw der in anker bêste wyn foar kocht”. Ik sei: “Dan is 't wonder fan Kana jitris bard, it wetter foroare yn wyn”. “Om 't effen net”, sel mynhear, “né, né, It wie gjin wetter mar spiritus. Ik sll jo de preek stjûre”. Sa kaem ik der oan en lei my de preek heech’.

[p. 160]

't him hjitten waerd, mar út meilijen dat wy mei 't earme dier hiene, barde it net folle. Sa gong it fan li la. Skimerjoun rieden wy De Sweach yn en hâldden by Vrijburg yn 'e Klok.

En nou waerd it nacht. Ja nacht, net allinnich foar ús eagen, mar ek foar 't ynwindige minske.

O fij! o fij! hwerom hie men ús net better ynljochte. Wy koene net ride fan Beetstersweach nei Aldeboarn. Dêr wie gjin rydwei. To foet soe it to dwaen wêze, mar dan moasten wy in gids mei ha, oars wie 't net to weagjen. Twa ûren great wie 't wol to gean. 't Wie nou amper fijf ûre, as 't ús goed ôf gong koene wy healwei achten to Aldeboarn wêze.

Hawar, de champanje fan Appelskea, en hwat weelde wy mear bilibbe hiene, it wykte út ús tobinnenbringen by hwat ús nou wachte. In liedsman waerd socht en foun, in stoere Fries, in tsjirl mei in hert, jit sille D. en ik him tankber wêze.

Oan Beets ta hiene wy in binlike wei, mar doe't wy fan dy wei ôf moasten, wylst de tsjustere nacht syn flerken oer 't ierdryk spraette, doe waerd it minder.

Dat gong troch de modder oer bou of greide, dat koene wy net sjen, wy moasten efterinoar gean en ús gids yn 't each hâlde. It waerd al minder en minder. Sa krigen wy in dyk. Op dy dyk koene wy net gean, dan sakken wy der yn. Dêrnjonken koe net, dêr wie in sleat. Der siet oars net op of wy moasten yn 'e skeante fan de dyk, mei eltse stap de lofter foet in foet langer stappe as mei de rjochter. O gymnastikers! Alle meneuvels meitsje jimme, mar rin ris, lyk as wy doe, in healûre oanien sa, en fiel dan ris hwat sa'n rin bitsjut. Hoe haww' wy 't úthâlden. Need leart bidden, seit it sprekwurd, mar need leart ek rinnen sa't it skynt. Wy biklagen ús djip, mar foarút wie de wei. Tobek koene wy ek net.

Doe't it knoffeljen op 'e dyk ophâldde, kamen wy foar 't wiet. In sé net oer to sjen, en dêrby piktsjustere nacht. Jins, fier yn 'e fierte baernden ljochten, en dat wie Aldeboarn.

Alle trije hiene wy wol learzens oan, en ek alle trije de boksen heech opstrûpt, mar mei koarten gongen wy oer

[p. 161]

de knibbels troch it wetter en jit altyd wist ús liedsman dat wy op 't rjochte paed wiene en gjin noed hiene om to forsûpen. Wol in ûre, tinkt my, duorre dy rin troch de ‘Reamar’, lyk as Gysbert Japiks de Reade Sé neamt, en doe wiene wy der? It mocht hwat. Doe kaem it slimste jit oan. ‘Nou’, sei de gids, ‘moatte wy hjir oer de sleat’. Wy oer in sleat. Dykstra en ik beide yn 't springen tûk as in baerch yn it fijoele-dânsjen.

De grize roan ús oer de grouwe. Dêr holp lykwols neat oan. De reiswizer sprong der earst oer. Dy keilen wy ús reissekken, dy't wy jit ek hiene mei to slepen, ta, en doe wy der mei in oanrin oer. Sprongen wy der net oer, mar nei oan de wâl der yn, hwat bitekene dit? Kletswiet wiene wy fan onderen dochs.

Nou gong it oer de ankels sims, troch de glysterige klaei. Sims woe de lears leaver sitten bliuwe as mei. It wie in grize. En jit alwer oer in sleat en troch it lân en einliks troch it lân en einliks troch in jister fan roeden lang, smoarger jit as 't lân, mar - lokkich - wy hiene om sahwat njoggen ûre de strjitte fan Aldeboarn onder de fuotten.

Yn 't ljocht fan de lantearnen waerden wy gau opmurken troch in pear feinten dy't dêr kuijeren.

‘Hearink’, seine se, ‘dêr ha wy de Winterjounenochters. Hwer komme jimme wei?’

Wy leine it har út en hja dielden ús mei, dat de seal by Kalsbeek fol folts west hie, mar dat se wer oudrost wiene. Doe't wy de gong by Kalsbeek troch gongen, wie der yn 'e jachtweide folle folk jitte. ‘Dêr binne sel’ rôpen se mei blydskip.

Doe't se wisten hwat reis wy hawn hiene, seine se dat hja soene de fammen wer helje; as wy hwat útpûst wiene moasten wy mar bigjinne. Wy yn 'e koken by de kastleinske. De learzens út, de hoazzen út, droege hoazzen fan de kastlein wer oan en op toffels. Us hwat waskje, de kaem troch 't hier en - ‘Lokkich’, sei Dykstra, ‘jo moatte earst, dan nim ik sa lang myn rêst’.

Us liedsman, dy't jit werom soe, bipraetten wy to bliuwen. It griisde ús om him. It sprekt dat wy him foar ús rekken hâldden en dûbelgoed leannen. Ja, ta ús eare sein, elts woe graech mei ús op paed. Wy eangen fan kniesearigens.

[p. 162]

It sil amperoan healwei tsienen west ha doe't ik op 'e planken kaem. Fansels, nou wie myn foarwurd oer 't ynwijen fan Freark van den Bosch syn seale en ús mâlle reis troch wetter en modder. Dat ien en oare koartswilich wei, en it folts wie tofreden.

‘Leave frede’, sei notaris Everts, ek in bêste freon fan ús, ‘hwat hawwe jimme in reis hawn. Kom by my oan tafel. Ik sil jimme joun traktearje. Kalsbeek, in flesse wyn fan de bêste dy't jo ha’.

Sa kamen wy dêrre oan de fynste wyn en wonder, dy foel der sa bêst yn en Dykstra wist likemin fan wurch wêzen as ik. It roan de twade nacht like nochtfol wer yn as de earste.

En de fammen? Och, hja wisten net hwat goed as se ús dwaen soene. Pûdfollen sûkerguod waerden der op ús tafel brocht, hânfollen pepermuntsjes ús jown. Noait en nearne koene wy tankberder en blider stimd wurde as dêrre.

Koartten wy, omdat it sa let bigoan, it Winterjounenocht yn, dat wie goed, der moast dochs ek dânse wurde.

De hear Everts tanke ús en wy him. Leit de man nou op it tsjerkhôf, ek him sille wy ús tankber tobinnenbringe. Hy miende it ús sa goed.

Doe't it dânsjen oan de gong wie hâldde it fuort net wer op. Dykstra en ik koene wol op rekken fan hear Everts fine wyn drinke safolle wy lêstten, de fammen woene ús wol ûnderhâlde mei swietekau, mar - wy woene einliks doch wol op bêd.

It ûnk woe dat de keamer dêr't wy sliepe moasten njonken de dânsseale wie. Ongemurken wisten wy der yn to kommen. ‘Hwat nou’, sei Dykstra. ‘Mei sa'n helsk lawaei en geklots njonken ús, helpt it op bêd gean ús gjin wearlich’. It sil doe sahwat trije en fjouweren west ha en seis ûre moasten wy wer fuort, dan ried de fuormanswein nei Ljouwert, dêr moasten wy mei, om yn 't njoggen ûre lûkskip to kommen nei Dokkum. Wy moasten de joune to Mitselwier oan 't wurd.

Om hwat to dwaen to hawwen yn ús sliepkeamer, setten wy earst in barrikade foar de doar fan stuollen en tafels. Op de biljerttafel, dy't men hjir om rûmte to krijen delset hie, leine de froulju har kypsen, mantels, omslachdoeken en

[p. 163]

boa's. ‘Kom’, sei Dykstra, ‘as jo nou mei dy mantels en omslachdoeken rêdde, sil ik de kypsen wol in plak jaen’. Doe boun Dykstra dy kypsen allegearre mei de bingellinten moai oanlnoar en doe hinge er dy as in moaije bonte guirlande, yn in eptige draei, om 'e spegel hinne.

Ik rolle wylst, as de Hynijippers har skelken alear, de omslachdoeken en mantels op, en boun dy yn ien greate slingerdoek en lei dy ûnder it biljert. Doe woene wy wol biljerte, mar it ark wie der net. Ut wanhope gongen wy, mei de klean oan, elts op ús bêd en wachten ôf hwat der folgje soe.

En hwat der folge wie in stomp tsjin de doar oan. Jitris en jitris en de barrikade wykte, de fammen kamen om har klean.

‘Hwer is ús guod? Leave seil Dêr hingje de kypsen! Dat ha dy dealske winterjounenochters ús lapt. Hwer binn' ús doeken?’

Sa gong it. Doe sykjel len tocht dat wy de doeken mei op bêd nommen hiene. Doe earst op Dykstra oan, mar dy wie handich wer fan 't bêd en ik ek. De feinten stoarmen der ek yn. Doe't men alles wer hie waerd der lake en woene se ús yn 'e govert ha. Dat lokte net. Laitsjende en mei wille skaetten wy, en doe wie 't sa let dat wy net mear op bêd hoefden.

Om fijf en seizen by lampeljocht thédrinke, ús healdroege hoazzen wer oan, yn de wiete learzens, om seis ûre yn de fuormanswein nei Ljouwert, dat wie ús lot.

Sa gongen wy de tredde dei yn sonder sliep en jit altyd soun en wol. Hwat foel, mei dy wiete fuotten, ús de reis fan Aldeboarn nei Ljouwert lang, hoewol wy swiet selskip hiene en de grappen fan ús yn 'e sliepkeamer tige moai foun waerden.

Lokkich kamen wy sa ier to Ljouwert dat ik - wylst Dykstra it plak yn 'e roef fan 't lûkskip bisette, om wis to wêzen dat wy meikamen - de tijd hie, ús elts in nij pear hoazzen of sokken to keapjen en iten; om tijd yn in herberch wie der net en op 't lûkskip wie gjin to keap.

Mei gauwens wiene wy nou wer út- en ynwindich minsken en doe't wy de eftermiddeis by sinneskyn troch Dokkum kuijeren, kaem it ús sa foar, dat wy mei Ulrich fan Hutten⁴

4 Ulrich von Hutten (1488-1523). Dútsk foarrinder fan de Reformaesje.

[p. 164]

seine: Hwat is 't libben in lust.

By Luurs wie altyd ús ynfal. Freonlike goede ljuwe foar ús. Dêr hierden wy reau nei Mitselwier, en sa kamen wy dêr yntijds.

Dêr roan foar de tredde kear ús Winterjounenocht sa flot hinne as wiene wy sa fan hûs kommen, mar doe't nei ôfrin it bal bigoan, fregen wy de kastleinske, de widdou van der Veen, oft wy nou wol fuort mochten? Wy diene jimmer folle om de kastleins, en as wy mar op of yn de seal wiene, bleauwen de ljuwe, hwant dan tochten se: ‘Wy krije jit hwat’.

Mar nou joech de kastleinske tastimming.

Luurs of syn feint spande wer yn en om in ûre of ien rieden wy wer op Dokkum yn. It waer wie net moai. Tige tsjuster, hurde wyn en reinich. Lokkich hiene wy in tichte wein en sieten wy goed en wol. Mar o wé, op healwei waeiden, by in bocht yn 'e wei, de lantearnen út. De wegen binne smel, de sleatten mei 't hege wetter djip, wy moasten mar út de wein, 't wie better to foet as, mei 't rydtúch om, yn 't wiet.

Lokkich krige mei folle muoite de fuorman de lantearnen wer oan 't baernen, en dêr rieden wy wer. In amerij letter al wer de lantearnen út. Wy wer út de wein en gean yn tsjusternis, wyn en rein, mar jitris de lantearnen wer op, en sa binne wy, sukkeljende wei, trije en fjouweren to Dokkum kommen.

Noait en nearne hat ús it gasljocht sa treflik talike as dat fan Dokkum, nei sa'n reis.

Wy hiene neat brek as rêst en sliep. Ringen hie elts fan ús syn keamer en bêd. Nei dizze lêste nacht dage de sneontomoarn en hoefden wy op dy en de folgjende joun net wer oan 't wurd.

By 't ontbyt sleaten wy de rekken en mei in bûsfol ryksdaelders koene wy ús thús opsykje.

Dat wie 't moaije derfan.

Mar dat wy dy ryksdaelders maklik fortsjinne hiene, sil nimmen sizze.

Mar sa roan it doe mei ús. Folle, o folle, wie der fan to skriuwen. Sjoch hjir nou ien priuwke fan in strou, dy't, as Dykstra en ik dy togearre bakten, ús Fryske lânslju tige smeitse soe.