In brulloft yn 'e Wâlden

[p. 81]

It lyk yn 't pypke

De bilangstelling foar de skaedkant fan it libben, dy't men de gefoelsminske Tsjibbe Gearts fansels net ûntsizze kin, sprekt út mear as ien fan syn forhalen, lykas ek syn iepen each foar it wûnderbaerlike, dêr't it reedlik tinken gjin kant mel út kin. In foarbyld fan sa'n forhael - dat jin tinken docht oan it hjirfoar opnommen ‘De dokter-bigamist’ - is ‘In tobinnenbringen út myn libben’, sa't er it stik sels neamde. De titel dy't der nou boppe stiet, ha wy oernommen fan E.B. Folkertsma, dy't dizze histoarje ris as folksforhael foar de R.O.N. forteld hat. Men soe it nammers ek sokssahwat as in misdiedforhael neame kinne en dan ien, dêr't de moard (letterlik) fansels yn útkomt, mar dan wol op in tige aparte wize dêr't ek al wer (‘wie it tafal, needlot of God?’ om mei de skriuwer to sprekken) in boppenatuerlike macht de hân yn liket to hawwen. Dit forhael, earst opnommen yn ‘Swanneblommen’ fan 1901, jowt boppedat in moaije yndruk fan de freonskip dy't by Tsjibbe Gearts yn syn jongere èn âldere jierren sa'n greate rol spile hat. De nocht dy't Tsjibbe en syn maten meielkoar yn 't Boskhûs bilibje docht suver hwat idyllysk oan, mar mei grif typearjend hjitte foar tild en fielen doe, sa't de jierrlge skriuwer it him foech fyftich jier letter noch tobinnen wist to bringen.

It sil nou lyn wêze in lyts fyftich jier, doe sieten der op in moaije simmer-sneintojoun fjouwer feinten yn in prieel yn 't bosk fan it Boskhûs, by Burgum. Dat Boskhûs hie yn dy dagen namme. Der wie doe gjin spoarwei, dy't Ljouwert oan Grins boun. Postweinen fan Van der Wal en letter fan Van Gend en Loos, forfierden de reizgers oer de strjitwei, postkarren de brieven en kranten. 't Boskhûs wie in wikselplak, dêr't men nije hynzers foar 't rydtúch sloech, en dat oponthâld joech de reizgers de gelegenheit om yn 'e jachtweide

[p. 82]

hwat to keapjen, dat joech 't Boskhûs libben en tier; dêrby lei it dêr sa moai yn 't bosk, it waerd in útspanning foar de foarname ljuwe fan Ljouwert en Dokkum, dy't der sneins en ek wol yn 'e wike har formeits sochten. Ja, it wie destiids in florrissant spul, hwer't wy Burgumers snein op snein ús formakken, de kastlein die der sines ta; dy kastlein wie om syn golhertigens tige heech achte. Hy hjitte Atse Kupers, in man út it folk, dy't lêzen noch skriuwen leard hie, en dochs fan heech en leech wurdearre waerd.

Nou, by dy kastlein en by dy syn herberge, dêr sieten, op in simmersneintojoun yn augustus, fjouwer feinten yn 't bosk, en dronken der Ingelsk stout en pale-ale, hwant dy djûre bieren moast Atse der foar de greate lju op nei hâlde.

Dy feinten wiene H.B., fan birop beamkweker, A.R., ferver to Feankleaster, S.B., twade stjûrman op 'e greate feart, en ikke, destiids, lykas myn heit, ûrwurkmakker en boeken papierhandeler der by. Om't wy alle fjouwer 't libben wol lêstten, wiene wy by 't drinken fan dy djûre bieren wol to moede en der kaem hwat by: S.B. soe wer nei frjemde lânnen.

It wie dus op 't ôfskie dat wy klonken en dronken, sa dêrmei soene H.B. en ikke wer nei Burgum weromkeare en A. en S. togearre 't Wyldpaed lâns nei Feankleaster, hwant, as S. oan wâl wie, wie er thús op Fogelsangh-State, it slot fan Baron fan Hiemstra¹.

In omke fan de Baron, dy nou jit Fogelsangh sines neamt, hie S. út de djipte omheech brocht, foarsafier, dat er him leare litten hie foar de séfeart. S. makke kennis mei syn doarpsgenoat, en salang er op Fogelsangh wie, hâldde hy freonskiplike omgong mei A. en troch dizze waerd de séman it fjirde blêd oan ús klaverstâlle; hjoed hiene se ús fan Feankleaster ôf in bisite makke, en wy brochten har fan Burgum ôf oan 't Boskhûs ta, om dêr ta ôfskie op elkoars wolwêzen to drinken en ôfskie fan S. to nimmen, dy hope yn novimber fan 't folgjende jier, út China en Japan en hwa wit hwer oars wei, ta ús werom to kearen.

S. wie in bisonder koartswilige, roune séman, gol en goed, mar hwer't er bisonder yn útmuntte, wie de sang. It wie in nachtegael yn 't wâld. A. wist S. oer to heljen om him ris hearre to litten. Hy liet him biprate en dêr klonk it troch it bosk en oer de heide:

1 Forfrysking fan baron van Heemstra, biwenner fan ‘Fogelsanghstate’ to Feankleaster; ek mei de stavering fan nammen kaem it Tsjibbe Gearts net sa krekt.

[p. 83]

 

Ich weisz nicht, was soll es bedeuten,

 

Dasz ich so traurig bin.

 

Ein Märchen aus alten Zeiten,

 

Das kommt mir nicht aus dem Sinn.

En wrychtich, it is oft it foarste fers fan de Lorelei² in profetearring west hat, lykas men út myn meidieling fornimme sil.

Op dat liet folge jit ien, en de psalm wie út; wy skaetten yn 'e hope, mekoarren novimber in jier wer de hân to jaen.

Wy mei ús trijen bleauwen yn freonskip inoar by, tochten en sprieken jamk fan en oer ús nommele freon dêr op de wide weagen. Sa forrounen hjerst, winter, foarjier en simmer en kaem einlings novimber, de slachtmoanne, dy't ús wer ta 'n klaverblêd fan fjouweren meitsje soe. Novimber roun ta'n ein en gjin S. dage der op en dochs hie ûnder de skipstidingen to lêzen west, dat it skip, hwer't hy twadde stjûrman op wie, op 't Nijdjip binnen komd wie. Nou soe er wol gau komme, licht toeve er earst hwat to Snits, hwer't er in suster wenjen hie. Jit forroannen der in pear wiken sûnder tynge fan S., hwerop der to Snits ûndersocht waerd oft S. dêr wie. Né, de suster libbe yn 'e hope dat S. to Feankleaster wie en ringen by har komme soe. Nou wie men forplichte, ûndersiik to dwaen. Ja, doe en doe, hie er nei de ôfrekkening, soun en wol it skip forlitten, om nei Fryslân ta to reizgjen. Men kaem to witten, dat er mei de Lemster boat fan Amsterdam fearn wie, dat er op 'e Lemmer yn ‘De Wildeman’ (kastlein Adema) in dei thús west hie. Dat er dêr foar in tachtich goune suiverjild tsjin papier wiksele hie, dat er tsjin de joun de Lemmer forlitten hie om nei Snits to gean. Ta safier koe men S. neiprintsje, mar fierder net. Dêrnei wie alle spoar útwiske. Hwer wie dochs ús leaflike sjonger, de séman? De tsjustere winter teach foar ús yn rouwe der hinne; hoe frjemd, hoe geheim wie dat weibliuwen fan S.

It waerd wer maitiid. Troch folle westewyn wie 't wetter opset, mar hoe men stroomde³, by Tsjerkgaest om hie men lêst dat dêr it wetter net sa hurd de fjilden bleat lei as earne oars, dêr wie fêst in wetterlossing ûnder de strjitwei troch, tichteby Spannenburg forstoppe. Boeren fan Tsjerkgaest teagen der op los om ûndersiik to dwaen, en hwat founen hja? Hwat hie de wetterlossinge forstoppe? In minske.

2 It forneamde fers fan de Dútske dichter Helnrich Heine (1799-1856).

3 ‘Strome’ is hjir: mei mounen, slûzen ensth. soargje dat it heach wetter fordwynt.

[p. 84]

Ja, hja founen it lyk fan in minske, tige nei oan 't ûnkenber wêzen. It waerd mei ôfgrizen bleatlein, troch in dokter ûndersocht en dizze ûntdiek dat dit it lyk wie fan in persoan, troch in slach yn 'e nekke dea rekke. De nekke wie forbrizele.

Der waerd fan yn 'e Ljouwerter krante skreaun, der waerd ûndersiik dien en - 't kaem út: it lyk wie fan ús bêste freon S. Men foun jit op it lyk in pong mei in sintmannich der yn, en om't it jildwikseljen op de Lemmer bikend wie, koe 't net oars wêze of S. wie formoarde om syn jild to bimasterjen. Hwa hie dat grouwelstik útfierd? Dat soe ûndersocht wurde, mar 't lyk waerd yn in deafet sletten en sa op earbere wize to Tsjerkgaest op 't tsjerkhôf bigraven.

It ûndersiik nei de moardner moast fansels op 'e Lemmer bigjinne. Hwa hie der by west dat S. jild wiksele yn ‘De Wildeman’ by Adema? Hoewol der sont al moannen forroun wiene, wiene der dochs wol bisikers fan de jachtweide op dy ûre tobinnen to bringen, en as der ien ûnder wêze koe, ta 'n moard yn steat, dan moast it dy en dy wêze, in handeler yn skieppebloaten, kninefellen en folle oare dingen. Lokkich, de goede man koe mei in alibi gau syn ûnskuld biwize en hwat men die of net die, de moardner fan ús séman waerd net foun. De moard bleau forhoalen.

Yn de dagen dat wy jit winterjounenocht⁴ joegen, kamen wy, as wy yn dy hoeke fan Fryslân wiene, jerne by de widdou Sevensma to Snits. Juffer Sevensma, berne Wadman, wie mei my in Burgumer. Dat loek, dêrby hiene wy it der sa bêst. Mei tank en leafde haw ik juffer Sevensma yn neitinken biwarre. 't Kaem wol ris út dat wy der in hiele dei wiene en dan waerd ús yn 'e jachtweide de tiid wol ris aerdich ynkoarte troch de postrinder fan Snits op 'e Lemmer en jouns werom. Al in swiere rin foar sa'n man, dêr yn 'e iensumens en dan yn 'e nacht. Ik frege him ris, oft er soms gjin frjemde ontmoetingen hie en soms net bang wie yn 'e tsjustere winternachten. ‘Né’, sei er, ‘mar 'k bin der ek op wapene; mei sa'n ark is men hwat mânsk’, mei liet er my syn stôk sjen en hifkje. It wie in saneamde ‘ploertendeader’. In stôk fan stiel, boppe mei in langwerpige izeren of leaden knop, en stôk en knop moai en kunstich yn spaenskreidebast bifrissele. Sa'n ploertendeader is sa linich as in swypslach, sadat

4 Mei Waling Dykstra yn de jierren 1860-1863. Sjoch ek: ‘In lyts priuwke fan in strou’ yn dizze bondel.

[p. 85]

immen dy't der in goede slach mei op 'e holle jown wurdt, sizze kin: ‘Ik bin der west’. Mar de man mei dy swypkjende stôk gong syn wegen en ik gong myn wegen en ik hie oan man noch stôk wer tocht, wiene beide my net op in nuvere wize wer tobinnenbrocht.

Jier en dei nei dato kaem ik earne to hearren, dat der to Snits in man wie kommen to forstjerren, op hwa't de fortinking rêstte dat er in moard dien hie; dy man hie postrinder west fan de Lemmer op Snits. Nei syn dea wie de widdou wer troud, en op in sneinneimiddei dat it wiif har forklaeide, sei har twade man sa gekjeijende wei, omdat de kammenets- of kastdoarren iepen stiene: ‘Ik moat ek ris sjen hwat jo yn dy laedtsjes ha’. Sa foun er in tsjeppe brievetas, mei in skriuwboekje. ‘Dat is in moai ding’ sei er, ‘dat kin ik jit wol ris brûke’. ‘Ja’, sei 't wiif, 'as ik dat boekje sjoch, rint my altyd de grize oer de grouwe. Fan de deaden neat as goed, mar jo witte wol, myn man hie in loftich sin en mocht graech in slokje, ja al to graech, wy koene net roun komme mei hwat der oerbleau, sa kamen wy ek yn 't hûshier-jaen to'n efter, wy moasten de went romje of bitelje. Nou barde it op in iere moarn, dat myn man wer thús kaem, dat er sei: ‘Ik haw, leau ik, hwat moais foun dat ús foech is, ik skopte tsjin hwat oan en 't blykte in brievetas, lit ús sjen hwat der yn sit’. Dêr siet, as ik goed sjoen ha (der lang nei to sjen waerd my net gund) wol hûndert goune yn. Ik sei: ‘Dat is dinen net. Dat moatst ruchtber meitsje!’ ‘Dat om de wearlich net, it is mines; dy 't mist is der sa net om forlegen as wy. Dou moatst dyn mûle hâlde. Ik sil der wol mei rêdde. De hûshier kin bitelle wurde, wy binne der mei boppe Jan’. It wie in geweldener, myn man, ik wie bang fan him, ik haw swijd, de hier waerd bitelle, de brievetas moast yn 't kammenet en de nacht foel oer dizze stoarje, mar 'k seach dit ding noait, of ik tochte: hoe bist der oankomd? Dit kin 'k der oan tafoegje, it wie oft fan dy ûre ôf oan myn man deselde man net mear wie; gjin grap kaem der mear oer syn lippen, jimmer stroef en swartgallich; senuweftich, mei 'e tiid woe 't iten net mear, hy waerd swakker, in oar moast foar him de tsjinst waernimme, de dea wie 't ein’.

‘Dan giet der nou ljocht op oer in stik, dat jit yn 't tsjuster lei’, sei de man. ‘De moard fan de feint dy't se foun ha foar de wetterlossinge by Spannenburg’.

[p. 86]

‘Dat haw ik ek jamk tocht’, sei 't wiif, ‘mar praten makket de deaden net wekker, lit der ús fan swije’.

‘Né’, sei de man, ‘dat net, der is destiids in forkearde fan bitige, mar nou sil 't út’.

Mar brocht dy man it oan de dei, der foel net mear to rjochtsjen en to fjochtsjen, de dea hie der earder west.

Ytlike jierren letter, it wie yn 1882, hâldde ik lêzingen oer myn reis nei Amearika. Ik waerd op Spannenburg forsocht. Ik wit de jounen net mear, mar 'k wit wol, dat ik earst op de Lemmer oan 't wurd wie en de twadde joun dêrop, op Spannenburg wêze moast. Ik bleau dêr dus mar de dei oer, nei hûs wie de muoite net. Ik foun my dêr lokkich en thús by de freonlike minsken op Spannenburg, ek kaem der sa nou en dan in buorman, in boer, dêr tichteby wei. Ik sei tsjin de lju, dat ik graech in oantekene brief nei hûs stjûre woe, dan reizge ik fan harren ôf nei earne oars. Dat briefoantekenjen koe fan Sleat ôf barre, seine se. Dêr moast ik dan mar hinne. ‘Witte jo hwat?’ sei de boer, ‘it kin de kastiein wol wachtsje, lit him mei jo nei Sleat ride, jimme kinne myn reau wol krije’. Dat wie freonlik oanbean. Och ja, ik haw jimmer folle mear goede minsken op myn libbensreis oantroffen as forkearde, dat fiel ik nou 'k dit stik boekstoai, krekt neidat ik fan in reis lâns de Ryn thús bin, sa klear en dúdlik. Hwat soe 'k west ha, dagen en nachten oanien, yn 'e frjemdte, hie 'k gjin goede geasten om my hinne hawn. Nou smakke ik mear nocht en wille as 'k ea forjilde kin, mear as ik wurdich bin. Mar mei de boer syn fordek en in moai hynzer der foar rieden de kastlein en ik nei Sleat. De reed gyng oer Tsjerkgaest. ‘Och’, sei 'k tsjin de kastlein, ‘litte wy op 'e weromreis to Tsjerkgaest pleisterje, bliuw jo by 't reau en lit my allinne efkes it tsjerkhôf bisjen. Ik moat dêr ris op it tsjerkhôf wêze’. De kastlein frege fansels: ‘Hwerom?’ ‘Ja, dat woe 'k leaver moarnjoun yn 'e folle forgearringe fortelle’. Dêr soe de kastlein dan mar yn birêste; mar dat dy Amearikaenske man it Tsjerkgaestmer tsjerkhôf⁵ sjen woe, roun ringen as in nuverich nijs troch 't gea.

Doe't 'k myn lêzing oer Amearika de folgjende joun út hie, bleauwen de harkers allegear sitten, men forwachte jitte hwat, en ringen kaem der in boer op my ta mei 't biskie, dat de kastlein sein hie, dat ik joun meidiele soe, hwerom't ik

5 Fan Tsjibbe Gearts is bikend dat er nammers graech, hwer't er ek reizge, efkes op in tsjerkhôf toevje mochte.

[p. 87]

op 't Tsjerkgaestmer tsjerkhôf wêze woe. ‘Ja’, sei ik, ‘ik wol 't ek wol dwaen, hoewol't it my swier falt en it jimme net formeitsje sil’. Ik wer op 'e tribune en 'k dielde myn hearders mei hwat ik nou boekstoaid, algemien miediel.

Fan 't Boskhûs ôf, ta oan it Tsjerkgaestmer tsjerkhôf ta, ‘hwant dêr’, sei ik, ‘wie 'k op it plak dêr't hy rêstte, hweroan wy by syn oanwêzen mei hert en siel forboun wiene; dêr rêstte nou it stof fan de golle fleurige séman, nei hwaens komste wy sa útseagen, sa moarddiedich om hals brocht om syn sûr fortsjinne lean to bimasterjen, lichtwol deaslein, wylst er sjongende de iensume strjitwei roun, lichtwol deaslein mei de freeslike stôk, dy't ik to Snits yn hannen hawn hie. Hwer't krekt rêstte, wist ik net, mar - ik foun der in grêfskrift:

Moge de bloeme der aard vergaan,
De vrucht des levens die rijpt er aan.

Dat grêfskrift stie net op it grêf fan myn freon, né, hy rêstte forgetten by de wrâld, ûnder de griente, mar dy wurden koene ek op syn grêf stean, hy dochs wie ek in blomme, oan hwa't de fruchten nei 't forgean rypje koene. Ja, yn 't praten wei fordjippe ik my sa yn de drôvige stoarje, dat de wetterlanners my oermânsk waerden, ik koe net mear oan 't wurd bliuwe, ik sonk op in stoel del en skriemde...⁶

Tink net dat der applaus kaem. O né, o né, de harkers krieten mei, of wiene der yn wei. De djippe stilte dy't der earst op 'e seal wie waerd ôfbrutsen troch in boer, dy't op my ôfkaem. ‘Man!’ sei er, ‘hwat ha jo ús troffen, hwa hie tocht dat wy hjir joun wer hearre soene fan in stoarje, dy't nimmen fan ús forgetten hat. Yn my sjogge jo de man, dy't 't lyk fan jou freon foun’. Dat my dat oandie, is to tinken. In oare jonge man kaem op my ta mei twa romers en in flesse wyn yn 'e hannen. ‘Van der Meulen’, sei er, ‘hwat bringe jo ús yn in wûnderbaerlike stimming. Tink ris oan, it fers fan de Genestet⁷, troch jo op 't tsjerkhôf foun, haw ik beitelje litten op 'e stien dy't it grêf dekt fan myn dierbre frou, hwermei 't 'k mar twa jier in himel fan lok smeitsje mocht. Yn my sjogge jo de wethâlder fan ús gemeente, wês sa goed en drink mei my in glês wyn’. Jit in oare man, in tsjirl hwer't men fan tinke soe dat er hast net fetber wie foar de fieling fan leafde of

6 Ek wol tige typearjend foar syn oergefoeligens dy't licht yn sentimintelens oerslaen woe.

7 P.A. de Genestet (1829-1861), Nederlânsk dichter.

[p. 88]

leed, lei my de beide hannen op 'e skouders, seach my mei bidauwe eagen oan, en sei: ‘Keardel! hwat bringst ús fan de wize, mar - al moat ik ek fiif ûren der om rinne - dêrstou oan 't wurd komste, kom ik’.

Dy joun op Spannenburg sil ik net wer forjitte, en dat sil gjin ien fan dy der om my wiene, dat is my blykt, hwat haw ik foar en nei mannich kearen de groetenissen krige fan Tsjerkgaestmers. Komt har dit skrift ûnder eagen, hwat sil 't lêzen dêrfan har jit in wémoedige wille jaen, hja sille der fan sizze: ‘Ja, sa is 't west’.

Komselden wurdt in sprekker op sa'n sielroerende wize mei syn hearders bisibbe.

Dat brocht it neitinken oan dy towei, o leaflike sjonger fan de Lorelei, op it Boskhûs.

Ik wit net hwat sil it bitsjutte,
Dat ik sa treurich bin,
In reltsje fan âlde tiden,
Dat komt my net út it sin.

In liet fan Heinrich Heine, hwerfan ik de sin earst fette forline woansdei, doe't 'k op de moaije stoomboat ‘Kinderdijk’ Lorelei seach. O, dêrre is de Ryn, tusken bergen en dalen, alhiel yn oerienkomst mei 't liet. Hjirmei slút ik myn tobinnenbringen út myn libben. Ha 'k yn alles net krekt wier west, ik bin der dochs sa nei oan bleaun as my mûglik wie.